Dưới lòng đất, Paris có một Paris khác, một Paris của những cống ngầm, Paris này cũng có phố xá, ngã tư, quảng trường, ngõ cụt, đường giao thông và sự đi lại của nó, đó là bùn chảy, chỉ kém có hình người.Và nếu Paris chứa Athènes, thành phố ánh sáng, Tyr, thành phố Sức mạnh, Sparte, thành phố Đức hạnh, Ninive, thành phố Kỳ diệu, thì nó cũng chứa Lutèce, thành phố Bùn lầy.Lòng đất Paris, nếu con mắt có thể nhìn thấu bề mặt của nó, bày ra cảnh tượng như một tảng san hô khổng lồ.Một miếng bọt biển cũng không có nhiều eo và hành lang hơn mảnh đất chu vi sáu dặm trên đó thành phố lớn cổ kính đã được đặt lên. Chưa nói đến hầm mộ, là một cái hầm riêng biệt, chưa nói đến mạng lưới rắc rối những ống dẫn khí, chưa kể đến hệ thống rộng lớn ống dẫn nước chảy đến các máy nước, chỉ nói riêng những cống ngầm thôi cũng làm thành, dưới hai bờ sông, một mạng lưới tối tăm kỳ diệu rồi. Mạng lưới này có dòng chảy là độ dốc của nó...Đầu thế kỷ mười chín, hầm ngầm Paris còn là một nơi bí hiểm. Bùn thì chẳng bao giờ là tốt cả, nhưng ở đây, tiếng xấu càng làm người ta sợ hãi. Paris mơ hồ biết bên dưới nó có một cái hầm khủng khiếp.Ngoằn ngoèo, nứt nẻ, tróc đá lát, rạn vỡ, có nhiều ổ gà sũng nước, có những chỗ xóc do khúc khuỷu lạ lùng, khi lên, khi xuống không hợp lý, thối tha, hoang dã, dữ dằn, chìm ngập trong bóng tối, với những vết nứt trên đá lát và vết rạch trên tường, thật khủng khiếp, đó là cống ngầm cổ của Paris. Những nhánh rẽ về mọi phía, những cái hào cắt nhau, những đường nhánh ngã tư, ngã năm, như trong những đường hào, ngõ cụt, vòm cuốn phủ xan-pết, hố nước bẩn, nước rỉ ra trên vách, nước rớt từ trần xuống, bóng tối, không gì sánh được với cái hầm mộ cổ lở loét ấy, bộ máy tiêu hóa của Babylone, hang, hố, vực có những đường phố xuyên qua, những hang chuột chũi khổng lồ, nơi mà tâm trí tưởng như thấy lảng vảng qua bóng tối, con chuột chũi mù khổng lồ, trong rác rưởi đã từng là vẻ rạng rỡ, là quá khứ kia..Cái này, chúng tôi xin nhắc lại, đó là cống ngầm ngày xưa.Jean Valjean đang ở trong chính cái cống ngầm ấy.Như trong đại dương, một người nhảy xuống có thể biến mất tăm.Sự chuyển tiếp thật lạ kỳ. ở ngay giữa thành phố Jean Valjean đã ra khỏi thành phố, và, trong nháy mắt thời gian để nhấc một cái nắp và đậy nó lại, ông đã chuyển từ ánh sáng ban ngày vào bóng tối hoàn toàn, từ giữa trưa sang nửa đêm, từ ầm ỹ đến im lặng, từ cơn lốc sấm sét đến cảnh tù đọng của nấm mồ, và bằng một sự đột biến kỳ diệu hơn đột biến phố Polonceau nhiều, từ nguy hiểm cực kỳ đến an toàn tuyệt đối nhất.Đột ngột rơi vào một cái hầm, biến mất trong hầm ngầm của Paris, rời khỏi cái phố, nơi cái chết có mặt ở khắp nơi ấy, để vào một kiểu phần mộ, nơi có cuộc sống này. Thật là một thời khắc lạ lùng. ông choáng váng mất vài giây, lắng nghe, sững sờ. Cái bẫy sập cứu nạn đã đột ngột mở ra dưới chân ông. Có thể nói rằng lòng tốt của trời đã bắt ông vì phản bội. Thật là những trận phục kích đáng quý của Thượng đế!Người bị thương không động đậy tý nào, và Jean Valjean, không biết rằng vật mà ông mang vào trong hố này là một người còn sống hay đã chết.Cảm giác đầu tiên của ông là sự mù mịt. Đột nhiên, ông không trông thấy gì nữa. Trong một phút hình như ông cũng trở thành một người điếc, ông không nghe thấy gì nữa. Chúng ta đã nói rằng cơn bão giết chóc sôi sục hoành hành trên đầu ông, chỉ cách vài pi-ê, nhưng khi tới ông, do bề dày của phần đất ngăn cách, nó yếu đi và không rõ ràng, và chỉ như tiếng ồn ào trong một nơi sâu thẳm. ông cảm thấy chắc dưới chân, có thế thôi, nhưng thế là đủ. ông giơ một cánh tay, rồi tay kia, và đụng vào tường ở cả hai bên, và nhận ra hành lang hẹp. ông trượt chân, và nhận ra nền lát ẩm ướt. ông thận trọng đưa một chân lên trước, sợ có một cái lỗ, một hố nước, một cái vực gì đó.Ông nhận thấy nền lát kéo dài. Một luồng hơi thối báo cho ông biết mình đang ở đâu.ít phút sau, ông chẳng còn mù nữa. Từ cửa hầm, nơi ông đã trượt xuống, một chút ánh sáng rọi vào, và mắt ông đã quen với bóng tối hầm này. ông bắt đầu nhận ra đôi chút. Cái hành lang, nơi ông đã vào ẩn trốn, - chẳng có từ nào khác biểu đạt tốt hơn tình huống này - bị tường bịt đằng sau. Đây là một trong những ngõ cụt mà tiếng chuyên môn gọi là đường nhánh. Trước.mặt ông, có một bức tường khác, bức tường của đêm tối. Cách chỗ Jean Valjean mươi, mười hai bước, ánh sáng từ cửa hầm không rọi tới nữa, mà chỉ tạo nên được một màu trắng mờ mờ trên vài mét vách ẩm của cống ngầm. Xa hơn nữa thì mù mịt dày đặc. Đi sâu vào đó có vẻ kinh khủng, vào đó hình như sẽ bị chìm nghỉm. Tuy vậy, vẫn có thể dấn mình vào bức thành sương mù đó, và phải làm thế thôi. Phải làm gấp là đằng khác.Jean Valjean nghĩ rằng tấm song sắt ấy, ông đã nhìn thấy dưới những viên đá lát, thì bọn lính cũng có thể nhìn thấy, và tất cả là do sự tình cờ đó. Cả chúng nữa, chúng cũng có thể bước xuống cái giếng này, và lùng sục, tìm ông. Không thể để phí một phút nào. ông đã đặt Marius xuống đất, ông lại bế chàng lên, vác lên vai mình và bắt đầu bước.Ông quyết tâm đi vào trong bóng tối ấy.Sự thực là họ chưa thoát được, chứ không phải như Jean Valjean nghĩ. Có thể những nguy hiểm loại khác, to lớn không kém, đang đón chờ họ. Sau cơn lốc sấm sét của cuộc chiến đấu, là hang hốc của những chướng khí và cạm bẫy. Sau cảnh hỗn loạn, là nơi ô uế. Jean Valjean thoát khỏi một vòng địa ngục, lại sa vào một vòng khác...Ông cố định hướng, dò dẫm từng bước và đi về phía trước, không khỏi lo lắng.Khi ông đã rẽ ở góc hàng lang, thì ánh sáng xa xôi nơi cửa hầm biến mất, màn đêm tối lại trùm lên người ông và ông lại hóa mù. ông vẫn tiến bước, và cố đi thật nhanh. Hai cánh tay Marius quàng quanh cổ ông và hai chân lủng lẳng đằng sau ông. Một bàn tay ông giữ hai cánh tay, còn bàn tay kia sờ vào tường để thăm dò.Má Marius chạm vào má ông, và vì đang chảy máu nên nó dính bết vào đó. ông cảm thấy một dòng chảy ấm áp từ Marius sang người ông và thấm vào quần áo ông. Trong khi đó, có một cái gì ấm và ẩm ở tai ông, nơi miệng Marius chạm vào, chứng tỏ rằng chàng đang thở, và như thế, chàng vẫn còn sống. Hành lang, nơi Jean Valjean đang lần theo bây giờ đã đỡ chật hơi cái trước. Jean Valjean bước đi, hơi khó nhọc. Nước mưa hôm trước vẫn còn chưa chảy đi hết và làm thành một cái thác nhỏ ở giữa đáy hầm, và ông phải áp mình vào tường để khỏi giẫm chân xuống nước. ông đi như vậy trong bóng tối âm u. ông giống những sinh vật sống về đêm, dò dẫm trong cõi vô hình và mất hút dưới lòng đất, trong những vỉa bóng tối..Dần dần, chúng tôi phải nói điều này, một nỗi khiếp sợ nào đó đã xâm nhập vào ông. Bóng tối bao trùm, lọt vào tâm trí ông. ông bước đi trong bí ẩn. Cái máng nước bẩn này thật đáng sợ, nó đan chéo nhau đến chóng mặt. Bị bắt vào trong cái Paris của những bóng tối này thật là một điều thê thảm. Jean Valjean buộc phải tìm và gần như phát minh ra đường đi của mình vì chẳng nhìn thấy gì cả. Trong nơi lạ lẫm này, mỗi bước ông đi liều có thể là bước cuối cùng.Tuy vậy, từng tý một hoặc do những cửa hầm xa xa rọi vào đám sương mù đen tối dày đặc đó, một chút ánh sáng chập chờn, ông có một ảo ảnh mơ hồ, và lại bắt đầu lờ mờ nhận ra, khi thì cái tường ông chạm vào, khi thì cái vòm cuốn bên trên đầu ông. Con ngươi giãn ra trong đêm tối và cuối cùng ông đã tìm thấy ánh sáng ban ngày, cũng như tâm hồn giãn ra trong bất hạnh và cuối cùng ta tìm thấy Chúa ở đó.Tự định hướng cho mình thật là khó.Có thể nói sơ đồ cống ngầm dội lại sơ đồ đường phố chồng lên nó. Paris, hồi đó có hai trăm phố. Xin hãy hình dung ra, dưới đó, cái khu rừng đầy những nhánh tối tăm mà người ta gọi là cống ngầm. Hệ thống cống ngầm tồn tại trong thời kỳ đó, đặt nối đầu nhau, sẽ cho một chiều dài là mười một dặm.Chúng tôi đã nói ở trên rằng mạng lưới cống ngầm hiện nay, nhờ hoạt động đặc biệt trong ba mươi năm, nó đã có không dưới sáu mươi dặm.Ông có cảm tưởng đang đi về phía sông Seine, hóa ra nhầm, mà không biết, ông đang lại gần cống vành đai.Đến một lúc nào đó, trong cống ngầm, ông nhận thấy mình đang ra khỏi cái Paris tê liệt vì bạo động, nơi các chiến lũy đã ngăn chặn sự lưu thông, và đang trở về bên dưới cái Paris sống động và bình thường. Chợt ông lại nghe thấy, phía trên đầu mình, một tiếng gì như tiếng sét, xa xôi, nhưng liên tục. Đó là tiếng xe lăn bánh.Ông đã đi được khoảng nửa tiếng, ít ra là theo con tính ông tự làm trong đầu, và vẫn còn chưa nghĩ đến nghỉ ngơi. ông chỉ thay đổi bàn tay đỡ Marius. Bóng tối sâu thẳm hơn bao giờ hết, nhưng sự sâu thẳm đó lại làm ông yên tâm.Bỗng chốc, ông nhận thấy trước mặt mình có ánh sáng và những cái bóng lay động. Đó là một đội tuần tra cảnh sát đang đi tuần.Trong ngày 6 tháng sáu, một đợt lùng sục cống ngầm đã được ban bố. Người ta sợ bọn bại.trận lấy những nơi đó làm chỗ ẩn náu, và cảnh sát trưởng Gisquet phải lùng sục Paris bí ẩn, trong khi tướng Bugeaud càn quét Paris công khai. Hai hoạt động liên quan đòi hỏi hai chiến lược của lực lượng công cộng mà đại diện bên trên là quân đội và bên dưới là cảnh sát. Ba trung đội cảnh sát và phu móc cống thám hiểm đường ngầm Paris, trung đội thứ nhất, bờ phải, trung đội thứ hai, bờ trái, trung đội thứ ba, trong đảo Cité.Cảnh sát viên được vũ trang bằng súng các-bin, chùy, kiếm và dao găm.Vật lúc này đang hướng về phía Jean Valjean là cái đèn của đội tuần tra bờ phải.Đối với Jean Valjean, đó là một giây phút khó tả.May thay, nếu ông trông thấy rõ cái đèn, thì cái đèn lại khó trông thấy ông. Nó là ánh sáng, ông là cái bóng. ông ở rất xa, lại lẫn với màu đen nơi đó. ông nép mình dọc theo tường và dừng lại.Bọn người đi tuần lắng tai mà không nghe thấy gì, chúng nhìn nhưng cũng không trông thấy gì. Chúng hỏi ý kiến nhau.Kết quả của cuộc bàn bạc của bọn chó canh là người ta đã nhầm, là không hề có tiếng động, là không có ai ở đó cả, là dấn mình vào cống ngầm vành đai chỉ vô ích, chỉ mất thì giờ thôi.Những bước đi chậm và có nhịp độ vang lên một thời gian vọng xuống đáy hầm, mỗi lúc một yếu đi do khoảng cách tăng dần, nhóm hình hài màu đen dấn sâu vào bóng đêm, ánh đèn chao đảo và chập chờn, tạo thành trên vòm cuốn một vòng cung đo đỏ cứ nhỏ dần, rồi biến mất, yên lặng lại trở nên sâu xa, bóng tối lại trở nên hoàn toàn, mù và điếc lại chiếm lĩnh tối tăm; và Jean Valjean vẫn chưa dám động đậy cứ tựa lưng vào tường hồi lâu, tai căng ra, con ngươi giãn nở, nhìn đội tuần tra ma ấy biến dần.Jean Valjean đi tiếp trong tối tăm. ông cảm nhận thấy không còn đá lát dưới chân mình. ông đi vào chỗ bùn. Đó là nước ở trên mặt, bùn ở dưới đáy. Nhất thiết phải đi qua. Không thể quay trở lại được. Marius đang ngắc ngoải, còn Jean Valjean thì mệt lả. Vả lại, đi đâu? Jean Valjean tiến bước. Cái vũng có vẻ không sâu lắm trong những bước đầu. Nhưng ông càng tiến bước, thì chân ông càng ngập xuống. Chẳng mấy chốc, bùn đã lên đến nửa bắp chân và nước cao quá đầu gối ông. ông bước đi, hai tay cố nâng Marius lên thật cao trên mặt nước. Bây giờ bùn đã lên.đến khoeo chân, và nước đến thắt lưng ông. ông đã không thể lùi lại được nữa. Mỗi lúc ông càng ngập sâu hơn. Bùn ấy khá đặc đối với trọng lượng một người, dĩ nhiên không thể mang được hai người. Riêng từng người, thì Marius và Jean Valjean có thể may mắn thoát khỏi được. Jean Valjean vừa tiếp tục tiến bước, vừa nâng người sắp chết, mà có lẽ đã là một xác chết ấy.Nước đến nách, ông cảm thấy mình chìm xuống. Hầu như ông không cử động được trong bùn sâu nơi ông đang đứng. Bùn đặc giữ cho chân được vững nhưng cũng là vật chướng ngại.Ông vẫn cố nhấc Marius lên, và với một sự phung phí sức lực lạ kỳ, ông tiến bước, nhưng ông càng bị lún sâu. Chỉ còn đầu ông là nhô lên khỏi mặt nước, cùng hai cánh tay nâng Marius. Trong những bức tranh cổ vẽ về lũ lụt, có một bà mẹ cũng làm như thế với con mình.Ông còn lún sâu nữa, ông ngửa mặt ra sau để tránh nước và có thể thở được. Nếu ai đó mà trông thấy ông trong cảnh tối tăm ấy thì có lẽ đã tưởng là một cái mặt nạ bập bềnh trong bóng tối. ông lờ mờ nhận thấy trên người ông cái đầu buông thõng và bộ mặt nhợt nhạt của Marius.Ông cố gắng một cách tuyệt vọng, và đưa chân về đằng trước. Chân ông vấp phải một cái gì cứng rắn. Một điểm tựa. Thật đúng lúc.Ông rướn người lên và vặn mình lại, điên cuồng bám chặt vào điểm tựa ấy. Nó tạo cho ông ấn tượng đây là bậc thang đầu tiên để leo lên cuộc sống.Điểm tựa đó, gặp được trong bùn vào lúc tột cùng thất vọng, là khởi điểm của mái dốc bên kia của đáy hầm. Nó đã gập xuống mà không vỡ và cong xuống dưới nước như một tấm ván nguyên mảnh. Những nền đá lát xây khéo tạo thành vòm vững chắc như thế. Đoạn tầng đáy này, bị chìm một phần, nhưng chắc chắn, đó là một tay vịn thực sự, và, một khi ở trên tay vịn đó, người ta được cứu thoát. Jean Valjean leo lên mặt nghiêng ấy và tới bên kia vũng nước.Khi ra khỏi nước, ông vấp phải một hòn đá và ngã khuỵu xuống. ông thấy là cũng đúng thôi, và dừng lại một lát, lòng đắm chìm trong một lời cầu Chúa.Rồi ông đứng dậy, run rẩy, lạnh giá, hôi hám, còng mình dưới sức nặng của người sắp chết mà ông kéo theo kia, khắp mình bùn chảy ròng ròng, tâm hồn lại tràn đầy một ánh sáng kỳ lạ.Ông lại lên đường một lần nữa. Tuy nhiên, tuy không bỏ mạng trong chỗ đất bùn, hình như ông cũng đã bỏ lại sức lực của mình ở đó. Nỗ lực tột cùng đó đã làm ông kiệt sức. Bây giờ, ông đã mệt mỏi đến độ, cứ đi được ba, bốn bước, ông lại buộc phải tựa vào tường lấy hơi. Một lần ông phải ngồi lên cái ụ để thay đổi vị trí của Marius, và tưởng là sẽ phải ở lại đó. Nhưng, tuy sức lực của ông đã cạn, nghị lực của ông lại không cạn tý nào. ông lại đứng dậy.Ông bước đi, lòng đầy thất vọng. ông đi nhanh được khoảng một trăm bước như thế, không ngửng đầu lên, gần như không thở và bất chợt đụng vào tường. ông đã đi tới một cái khúc ngoặt của cống ngầm, và vì đầu cúi thấp nên khi tới chỗ rẽ, ông đã đụng vào tường. ông ngước mắt lên, và, ở đầu đường ngầm, đằng kia, trước mặt ông, xa, rất xa, ông thấy có ánh sáng. Lần này, đó không phải là thứ ánh sáng khủng khiếp.Đó là ánh sáng tốt lành, màu trắng. Đó là ánh sáng ban ngày.Jean Valjean trông thấy lối ra.