Thị Tèo, sau cú đá hiểm làm tay Chí gục hẳn, lẳng lặng đi về một góc của sân đình. Thị Tèo chọn chỗ tường bao cao nhất của đình leo lên ngồi. Tèo ngồi, hai chân thị thả sang hai bên bức tường như tư thế của người đang cưỡi ngựa. Xong xuôi, thị lận cạp quần lấy ra một củ khoai to. Thị Tèo đưa cả củ khoai vào vạt áo, dùng hai tay xoay xoay, làm sạch đất và tróc một phần vỏ củ khoai. Xong xuôi, thị bình thản đưa khoai lên miệng cắn, ăn. Quay lưng về phía đám đông, thị cắn, ăn say sưa lắm! Cái miệng quả nhót, vừa rộng, vừa dài, lúc thì bạnh ra, lúc thì chụm lại, và trên họng của thị những sợi gân căng lên mỗi khi Thị nuốt. Trông thị ăn thật ngon lành.Quả là Thị Tèo từ sáng đến giờ chưa có hạt cơm nào vào bụng. Bữa trưa của Tèo là một củ khoai lang sống. Bữa chiều của Tèo cũng là một củ khoai lang sống. Làng Vũ Đại chưa đến mùa gặt, nhiều người đói như vậy lắm!Riêng nhà Thị Tèo được cách mạng đánh giá là nghèo nhất làng. Cái nghèo của nhà thị có từ bốn năm đời nay rồi. Nhiều thế hệ trong gia đình Tèo phải bỏ làng đi ăn mày. Mẹ Tèo là một trong số ít người của gia đình còn ở lại làng. Nghe kể, mẹ Tèo là một cô gái siêng năng, tằn tiện nhất làng. Nhưng chỉ tại cái mặt rỗ hoa vừng mà thị bị quá thì, lỡ lứa.Bá Kiến say rượu, một hôm đi đốc sưu thuế, về khuya, đã dạt vào với thị. Thế là, người đàn bà mặt rỗ hoa vừng có chửa. Khi thị đẻ con, Lý Cường đến hỏi, thị khai thật. Thế là tai họa xảy ra. Thị bị đem ra đình làng bắt vạ. Trước cả làng, một lần nữa, thị gào lên: "Chính thằng bố mày", thì đòn roi của Lý Cường tới tấp giáng vào người thị. Buộc lòng thị phải khai bịa cho bọn du thủ, du thực cưỡng hiếp thị. Chính từ đó mà thị mang thù sâu với bố con nhà Bá Kiến. Thị còn phải chịu vạ làng một con lợn năm mươi cân và nửa tạ gạo. Thị đào ở đâu ra? Thế là thị thành người làm không công cho cả làng. Chẳng biết bố con nhà Bá Kiến tính toán thế nào mà thị có làm suốt đời cũng không trả hết nợ, nếu cách mạng không nổ ra. Thị đặt tên cho con là Tèo. Trong thiếu thốn, khổ đau, thị gắng hết sức nuôi con. May mắn cho thị, cái Tèo thật dễ nuôi: Có sữa, bú sữa, có cơm ăn cơm, có khoai ăn khoai… Hễ cứ no bụng là nó lăn ra ngủ, rất ngoan. Dù sao chăng nữa, đứa con máu thịt vẫn là nguồn an ủi, hạnh phúc của thị. Khi Tèo có trí khôn một chút, nghĩa là nó biết so sánh giữa no và đói thì thị cho nó biết mối thù truyền đời của thị, đó là bố con nhà Bá Kiến.Càng lớn, càng thiếu ăn, mối thù ngày một ủ sâu ngọn lửa căm hờn. Bởi vậy, khi nghe tin đi đấu Bá Kiến, Lý Cường, thì mẹ con thị hăng hái hơn ai hết. Cả ngày quần đảo trong sân đình với nhiều cách, nhiều trò đấu tố khác nhau mà mẹ con thị không hề chán. Hình như nó làm vợi đi ít nhiều khó khăn trong đời sống cơm áo ngày ba tháng tám trong gia đình thị. Chẳng thế mà Thị Tèo vẫn vui với ngày hai củ khoai lang sống kéo dài cả tháng trời.Thị Tèo đang mải ăn khoai, nên tay Chí tiến tới sát lưng mà thị vẫn không hay. Khi tay Chí cầm gọn cái tóc đuôi gà, thì Tèo mới vừa nhai, vừa nghẹo đầu nhìn xuống. Khi tay Chí giật mạnh tóc, Thị Tèo mới ú ớ và vung chân thật mạnh, nhảy xuống bên kia bờ tường. Nhưng, vừa lúc Thị Tèo nhảy xuống, cũng là lúc tay Chí cầm chặt đuôi tóc, mu bàn tay đặt giữa lưng Thị Tèo, đẩy mạnh về phía bên kia tường. Do quán tính của cú nhảy, cộng với lực đẩy của tay hắn, nên cái đầu của Thị Tèo bị kéo lại, va vào bờ tường rất mạnh. Thị Tèo kêu rú lên. Người đứng trong sân không nhìn rõ lúc ấy Tèo bị đau đớn đến chừng nào. Nhưng tất cả đều kêu tay Chí hãy bỏ tay đang cầm chặt tóc Thị Tèo ở phía bờ tường bên này ra. Nhưng hắn vẫn không bỏ. Thậm chí hắn còn lấy sức định kéo ghì Tèo qua phía bên này tường. Dân làng phải vội vàng chạy đến gỡ tay Chí ra. Gỡ xong, Thị Tèo ngã lăn xuống đất, và cũng ngất lịm như tay Chí bị ngất vậy.Lúc ấy, mặt tay Chí còn hầm hầm, môi hắn vẫn còn run.Dân Vũ Đại lại dùng nước đái xoa bóp, cấp cứu cho Thị Tèo. Cũng chỉ một phút, Thị Tèo mở mắt ra, và cũng lập tức đứng phắt dậy, như một người khỏe mạnh. Chỉ thấy chân thị có phần loạng choạng. Dù thế, vẫn không ngăn câu nói tức thời rất nổi tiếng của thị:- Mẹ anh Chí. Tôi đấu Bá Kiến chứ đấu đéo gì anh?Sau sự kiện này, tay Chí và Thị Tèo mâu thuẫn với nhau khá gay gắt.Làng Vũ Đại phải họp liên tiếp mấy đêm để dàn hòa mâu thuẫn của hai nhân cốt này. Đánh Thị Tèo là đánh vào nhân cốt cách mạng. Tội ấy không nhỏ. Sai.Nhưng tay Chí, phe tay Chí cãi lại:- Tèo đá vào ngực anh Chí, lúc đó mặt nạ Lý Cường đã rời khỏi mặt anh Chí, chỉ còn vướng cái dây buộc. Đánh lúc đó cũng là đánh vào anh Chí, đánh vào nhân cốt cách mạng, cũng là sai, hòa.Nhờ họp đi, họp lại, nói đi, nói lại mà tay Chí và Thị Tèo cứ theo cái đà ấy mà nổi tiếng dần lên. Tay Chí dũng cảm, không cần phải bàn cãi. Chịu làm mặt nạ Lý Cường để cả làng sung sướng, đâu phải là chuyện ai làm cũng được? Còn Thị Tèo, tấm gương nhịn ăn, bám sát kẻ thù, không khoan nhượng, say sưa đấu tố suốt ngày đêm, cả làng không ai bì kịp. Cũng là nói đi, nói lại, có người còn khen cái lý luận hơn người của tay Chí, cách ăn nói chắc nịch của Thị Tèo. Nhờ đó, khi làng Vũ Đại chọn người lên lãnh đạo, tay Chí và Thị Tèo tất nhiên phải trở thành người lãnh đạo.Hơn nữa, để cho thật sự công bằng, tất nhiên làng Vũ Đại chọn tay Chí làm người đứng đầu làng Vũ Đại thì Thị Tèo đương nhiên phải giữ chức Hội trưởng Hội Phụ nữ. Tất nhiên, giữ chức đó, Thị Tèo còn có cái lý lịch kể cũng sáng ngời, nhưng vẫn thua tay Chí. Điều đôi người còn băn khoăn là học vấn của Tèo còn hạn chế. Nhưng rồi tính đi, tính lại, học vấn cũng không bằng thực tế. Thị Tèo ăn nói trôi chảy, có kém gì tay Chí? Với lại đàn bà ở làng Vũ Đại, có mấy người biết chữ. Hội Phụ nữ chỉ lãnh đạo đàn bà, lo gì có người bắt bẻ.Nói như vậy, có nghĩa là có một số người phản đối Thị Tèo lên giữ chức này. Người phản đối nhiều nhất lại là tay Chí. Nhưng, làng đã biểu quyết, tay Chí không thể không theo, nhất là khi tập thể lý sự: Cùng trong lãnh đạo với nhau, quyền lợi chung nhau, trách nhiệm chung nhau, không thể cứ khăng khăng mãi.Chẳng rõ tay Chí có thấm tinh thần tập thể này không, nhưng rõ ràng quan hệ giữa tay Chí với Thị Tèo có được cải thiện. Nhất là từ đợt tay Chí phá chùa chiền, bất ngờ bị cái bát hương trên bàn thờ rơi vào giữa ngực, trong khi hắn đang nằm ngủ. Từ đó, hắn kém ăn, thỉnh thoảng lại húng hắng ho. Giá hồi đó có bệnh viện hiện đại như bây giờ, thuốc bắc tẩm bổ, thuốc tây diệt vi trùng, chỉ vài ngày là bệnh khỏi. Nhưng lúc đó tay Chí được chăm sóc bằng mấy thang thuốc lá của các nhà thuốc loại lang băm ở làng, nên không khỏi, bệnh hắn cứ phát dần lên. Cho đến một ngày, hắn phải bỏ việc, nằm bẹp ở nhà.Thị Tèo, sau khi mẹ chết, chỉ còn lại một mình trên đời. Công tác Cách mạng cuốn cô đi. Một trận bão lớn xảy ra, nhà Thị Tèo chỉ còn là một bãi đất trống. Thế là, sau khi bà Ba bỏ đi, Tèo quyết định đến ở hẳn nhà Bá Kiến. Ban ngày nhà Bá Kiến, người vào, người ra tấp nập, cũng vui. Nhưng tới đêm khuya, nhà Bá Kiến chỉ còn Thị Tèo và tay Chí nằm lại. Mấy đêm, nghe tay Chí rên, lòng Tèo tự nhiên cũng thổn thức. Phần phụ nữ trong Tèo thức dậy. Mong muốn cho tiếng rên của tay Chí chấm dứt, nhiều khi cũng day dứt trong lòng Tèo. Đấy là bước thay đổi tư duy đầu tiên của một cô gái khoảng ba mươi tuổi, chưa được "nếm" mùi yêu. Một lần, bất ngờ thị nhớ ra lời đồn đại của làng: "Anh Chí chỉ có thể chữa khỏi bệnh bằng bát cháo hành của Thị Nở? Thị Nở là phụ nữ, ta cũng là phụ nữ"… Sẵn có củ hành tươi trong nhà. Tèo kỳ cục nấu bát cháo hành mời tay Chí ăn. Kỳ lạ thay, tay Chí ăn cháo hành vào, mồ hôi túa ra đầm đìa. Ăn xong, tay Chí kêu mệt và đòi đi ngủ. Hắn ngủ một giấc không lấy gì dài lắm, rồi thức dậy, ho, khạc một hồi dài, nhả từ miệng ra đầy nước nhờn và máu thâm. Có người nói, tay Chí bị ho lao. Không phải. Sau lần ho ấy, tay Chí bình phục dần và khỏe lại như thường.Họ có tình cảm với nhau từ chuyện đó. Riêng tay Chí, sau lần ốm ấy, hắn nghĩ đến chuyện lấy vợ. Hắn xác định ngay phải lấy Thị Tèo. Vì Tèo nấu cháo hành ngon không kém Thị Nở. ý định cứ âm ỉ mãi, bởi lẽ, tay Chí không thể hiện được tình yêu với Tèo, dù chỉ là lời nói.Nhưng hương thơm ngát, ngào ngạt của bát cháo hành do Thị Tèo nấu, cứ gặm nhấm mãi ý nghĩ của hắn. Có người dạy hắn, muốn thể hiện tình yêu phải tán tỉnh. Nhưng tán tỉnh phải như thế nào, tay Chí không thể nào thể hiện thành lời được mỗi khi hắn chủ động đến thăm Thị Tèo. Trong đầu hắn vẫn cộm lên một cách tính nhằm lấy được vợ: "Hãy cứ xông bừa vào phòng Thị Tèo (như vào phòng bà Ba), hoặc chặn đường đón lỏng cô ta nơi bờ sông (như ngày trước đã làm với Thị Nở), là xong.Ý nghĩ cứ đốt đến cháy lòng hắn. Cho đến một hôm…Một đêm khuya khoắt, thanh vắng, tay Chí lẻn vào phòng ngủ của Thị Tèo, trong lúc Tèo vẫn ngủ say. Hắn nhảy lên giường, rồi nhẹ nhàng lận tay vào cạp quần của Thị Tèo, lần lần mở rút quần. Một tiếng "roạt" vang lên. Như chưa có chuyện gì xảy ra, Tèo vẫn ngủ say. Tay Chí bình tĩnh kéo một mảng quần thâm phía bụng của Tèo xuống tới sát bẹn. Lúc này, hình như Thị Tèo biết có tiếng động, vô thức trở nghiêng người đi. Như thế càng thuận lợi cho tay Chí kéo thêm mảng quần nữa. Còn quần ở một bên hông, tay Chí đưa tay gãi nhẹ vào bờ hông đó. Hình như thấy nhột, Thị Tèo cựa mình, nằm ngửa ra. Thế là xong việc. Và sau một lúc nhẹ nhẹ, bàn tay lần lần, tay Chí đã vo gọn cái quần thâm của Tèo ném vào một góc giường. Sau đó, không cần nhẹ nhàng lắm, tay Chí kéo rộng đôi bàn chân của Tèo về hai phía. Hắn lập cập nằm áp người mình lên người Tèo. Một chút xoay xở tiếp theo nữa của hắn đã làm Tèo giật mình, tỉnh giấc. Đầu tiên, hai tay Thị Tèo vung lên, hai chân co lại, nhưng không được, vì hai tay, hai chân Tèo đã bị tay Chí ghì chặt. Vùng vẫy một lúc thấy không có hiệu quả, Tèo cong người lên, sử dụng sức mạnh của toàn thân nhằm tung hắn ra. Nhưng tấm thân của thị Tèo cũng bị tấm thân của tay Chí ghì chặt. Thị Tèo như không thể thoát khỏi một vụ hiếp dâm. Mặc dù biết không thể thoát khỏi, nhưng ý thức của sự chống đỡ của thân thể vẫn được thể hiện. Và vì vậy, khi còn ghì với nhau, vẫn là cuộc vận lộn ưỡn lên, dập xuống. Một lúc ưỡn lên, dập xuống khá lâu như vậy, cho đến khi Thị Tèo nghe tiếng thở dốc của tay Chí, thì chừng như Tèo cũng nằm im. Khi thấy tay Chí chuồn khỏi giường, lẳng lặng mặc quần, thì Tèo cũng lẳng lặng trở nghiêng người về phía bên vách và bật khóc. Tay Chí vừa mặc quần, vừa nhìn chằm chằm vào mặt Tèo với con mắt đỏ ngầu, nuối tiếc. Khi tay Chí mở chốt cửa định bước ra, Thị Tèo bất ngờ khóc rống lên. Tay Chí, một tay cầm chốt cửa, một tay đang cài khuy quần, mặt quay trở lại nhìn thị. Cặp lông mày hắn nhíu lại, nhưng như nghĩ tới sự chống trả của Thị Tèo, hắn vội bỏ chốt cửa, bỏ khuy quần, quay hẳn người, trở vào, quát:- Câm cái mồm đi. Đã làm được cái đéo gì mà khóc.Thị Tèo nghe thế, càng nức nở mạnh hơn, nước mắt giàn dụa, chảy ướt sũng cả chiếu.Tại sao thị không vùng dậy tống cổ ngay tay Chí ra khỏi phòng mà lại vẫn giữ nguyên thế mà khóc? Sau tiếng quát của tay Chí, thị lại càng khóc to hơn. Khó hiểu cho đúng tâm trạng của Tèo lúc ấy. Chỉ biết rằng, khi tay Chí bảo "câm đi", thị lại càng khóc to hơn, đã làm cho tay Chí bực mình. Hắn hầm hầm đi sát lại giường, đưa bàn tay to, dầy, cứng rắn, túm tóc, kéo Thị Tèo ngồi dậy, và tát vào mặt Thị Tèo một cái khá mạnh. Đồng thời với cái tát, miệng tay Chí quát tiếp:- Ai đã làm được đéo gì mà khóc. Đồ ngu.Sau cái tát, Thị Tèo như bị xúc phạm, vùng đứng dậy. Và khi thị mới đứng lom khom đã vung tay tát vào mặt tay Chí. Tay còn lại Thị Tèo túm lấy tóc tay Chí kéo vít xuống giường, miệng cũng chửi lại:- Mẹ mày! Đồ đểu! Thằng Chí Phèo.Vất vả lắm, tay Chí mới thoát khỏi cơn tam bành của Thị Tèo. Nhưng tiếng chửi của Thị Tèo thì một lúc sau mới chấm dứt bằng điệp khúc: cô sẽ báo cáo chuyện này với tập thể.Lời đe dọa của Thị Tèo làm tay Chí lần đầu tiên lo lắng. Nhưng trong lo lắng, ngọn lửa tin tưởng vô sự trong đầu hắn vẫn được thắp lên. Hắn lẩm nhẩm: "Báo cáo cái con mẹ gì? Đã làm được đéo gì đâu mà sợ".Tay Chí tự biện thế để an ủi. Còn cái sự thật sờ sờ…Bây giờ, chuyện chưa làm được gì, lại không có lập biên bản, tay Chí có thể chối một tiếng là xong. Nhưng hồi đầu cách mạng, đồng chí với nhau, không mấy ai dám phủ nhận chuyện có thật."Làm sao phi tang được chuyện này? Chỉ có cách làm thế nào để con Tèo đừng nói ra. Hay là, lại tống khứ nó như mình đã làm với Thị Nở, hoặc hành quyết đi như làm với con bà Ba? Nhưng thời buổi bây giờ đã có khác. Mình mới quẳng nó qua bờ tường mà đã bị làng phê phán nữa là làm theo cách đối với Thị Nở, bà Ba".Hoàn toàn không có cách giữ kín chuyện này làm tay Chí ốm trở lại. Nhưng may sao, chuyện ấy xảy ra đúng vào thời gian tập thể tiên tiến làng Vũ Đại đang khẩn trương lo vợ cho tay Chí, nên không ồn ào ở chuyện: tay Chí đang đêm nhảy vào phòng Tèo, mà lại ồn ào ở chuyện: tay Chí ốm tương tư với Thị Tèo. Ốm, nghe chuyện đó mà tay Chí mừng trong bụng. Nhưng cũng có người thóc mách, hỏi tay Chí: "có, đúng không?", thì tay Chí chỉ cười. Chính tay Chí cười, nên làng nghĩ hắn đang tương tư. Từ chuyện đồn tương tư đến chuyện tay Chí sắp cưới vợ cũng nối đà rộ lên. Từ chuyện tay Chí sắp lấy vợ, đến chuyện tay Chí lấy Tèo, vừa đôi phải lứa "trâu tìm trâu, ngựa tìm ngựa" cũng rộ lên theo.Tiếng đồn cứ lan mãi, làm cho chuyện lấy vợ của tay Chí cứ ồn ã mãi lên, làm cho tập thể cán bộ làng Vũ Đại không thể không đến "mạn đàm" với hắn.Người làng hỏi:- Anh Chí muốn lấy vợ chưa?Tay Chí:- Có muốn.- Anh có muốn cưới Thị Tèo không?- Có muốn. Nhưng cô ta không chịu lấy tôi.- Sao không chịu lấy anh?Tay Chí cáu lên:- Thì đã bảo nó không chịu. Còn tại sao nó không chịu các ông phải tìm hiểu giúp, sao lại hỏi tôi?Những người đến "mạn đàm" với tay Chí nhìn hắn và cười. Một lúc sau, có người nói:- Anh là cán bộ chủ chốt. Thị Tèo cũng là cán bộ chủ chốt, không thương nhau, không lấy nhau, còn lấy ai? Thị Tèo với anh cũng là vừa đôi phải lứa, tập thể có trách nhiệm với cả hai người. Nếu anh quyết tâm để tập thể họp bàn, ra nghị quyết là xong, chứ cần gì phải bàn cãi nhiều.Kết cục đôi uyên ương này đã lấy nhau nhờ có nghị quyết tập thể của làng Vũ Đại. Ở đâu gả bán gây sự bất hạnh cho đôi lứa, tôi không biết, chứ ở đây, đôi uyên ương này sống với nhau hạnh phúc lắm. Chỉ một năm sau, họ sinh con trai đầu lòng. Cậu ấm được ăn học tử tế. Và nhờ có lý lịch tốt, bây giờ trở thành một giám đốc nhà máy to của làng. Hắn đi đâu có xe đưa, xe đón đàng hoàng. Hôm về chịu tang tay Chí, hắn không những chững chạc hơn hai ông anh kia, mà còn biết giữ phép tắc. Cả làng chả mấy người không khen hắn. Hắn mặc đồ tang bằng vải màn, lại còn chống gậy, đi giật lùi trước quan tài, thỉnh thoảng cũng nằm sấp qua rãnh nước cho người đưa tang dẫm lên…Chuyện tình của tay Chí đến đây là hết - Người kể chuyện sử làng Vũ Đại lại tủm tỉm cười, nhìn tôi:- Nhà báo có muốn biết gì nữa không?- Có chứ - Tôi trả lời - Chẳng hạn như gia sản nhà cụ Chí, sự nghiệp của cụ với cả làng Vũ Đại.- Ừ nhỉ. Nếu không kể chuyện ấy thì câu chuyện kể cũng khập khiễng lắm! Người ta làm cách mạng để làm gì, hy sinh để làm gì? Phải không?Đó là cái máu gian tham của Bá Kiến di truyền lại cho Tèo. Cả hai vợ chồng, từ hai bàn tay trắng, bốn bàn tay không trở thành kẻ giàu có nhất làng. Không có cái gì là của công lại không có lối riêng để về nhà vợ chồng hắn. Khi mới cưới nhau, vợ chồng hắn còn ở nhờ trụ sở chính quyền. Một năm sau, nhờ gỗ luồng, kèo cột của nhà Bá Kiến bị phá đi mà đôi vợ chồng Chí - Tèo dựng được một nếp nhà gỗ ba gian. Hai năm sau, vợ chồng hắn biến nhà này thành nhà bếp, một nhà gỗ mới năm gian mọc lên làm nhà chính. Vợ chồng hắn làm nhà hoàn toàn bằng công của cả làng.Một nhà giáo ưu tú ở làng nhờ ơn tay Chí, nói:- Đó là một sự may mắn. Nếu không những tay tiến sĩ của làng Vũ Đại chỉ là một tay giỏi nghề bắt ốc, bắt lươn từ bé cho đến già. Những tay giáo sư cấp ưu tú của làng cũng chỉ là những tay thợ cày từ bé cho đến già. Và còn những kỹ sư, bác sĩ khác, giỏi cũng chỉ tới chức đội trưởng, đội phó cai quản đám nông dân cho tới hết đời là cùng. Họ góp của cải, đóng góp công sức xây dựng nhà tay Chí chỉ là nhằm tìm cách thoát khỏi nghề nông làng Vũ Đại. Muốn được thế, họ phải "thành tâm" giúp đỡ gia đình tay Chí. Tay Chí vốn cũng là người dễ tính, ai có kèo giúp kèo, ai có cột giúp cột, ai có lợn, gà, chó má… hắn đều nhận tất. Để rồi, từ tình cảm "chân thành" đó, hắn giúp cho mấy chữ "gia đình không có liên quan đến đế quốc, thực dân; không có ai xỏ nhầm giầy tây, đội mũ cánh chuồn". Tóm lại là không có ai nợ máu cách mạng… Thời cách mạng sục sôi, lý lịch phải không có chữ đó mới mong thoát ly nông nghiệp.Nhiều người làng Vũ Đại nói: Đồ cổ từ đình chùa, miếu mạo của làng Vũ Đại đều chạy cả về nhà Chí - Tèo. Với giá đồ cổ ngày càng tăng lên như hiện nay, thì con cháu tay Chí có ăn đến mấy đời cũng không hết của. Có lẽ vì tham lam quá nhiều đồ cổ, nên Tèo chỉ sinh được độc một cậu con trai rồi bị viêm buồng trứng, tiệt đường sinh đẻ. Sau mấy năm, viêm biến chứng thành ung thư, Tèo buộc lòng phải bỏ tay Chí ra đi, khi mới ngoài ba mươi tuổi.Người kể chuyện sử làng Vũ Đại kết luận:- Ấy là tôi chưa kể đến cái giàu do ba người con của tay Chí đem lại. Mà cái giàu của thời này, thời trước không thể so sánh được.Còn về sự nghiệp của tay Chí, tôi xin kể từ đoạn tay Chí không còn đủ sức để rít điếu thuốc lào ở điếu cày, đã buộc hắn phải chuyển sang điếu bát. Và khi điếu thuốc lào ở điếu bát cũng không còn đủ hơi để cháy nữa, thì tập thể làng Vũ Đại có lời mời tay Chí về nghỉ hưu.Tay Chí, tuy biết mình sức đã yếu, nhưng phải về nghỉ hưu, thì hắn không chịu. Hắn nói:- Xã hội chủ nghĩa ở cái đầu, chứ đâu phải ở chân tay. Nay, chân tôi yếu thật, nhưng cái đầu tôi còn minh mẫn, tôi còn phục vụ được chủ nghĩa xã hội, sao mời tôi về hưu?Làng Vũ Đại thấy có lý. Với lại, không có tay Chí thì làm sao có lịch sử hiện đại của làng Vũ Đại như bây giờ? Tập thể làng Vũ Đại đã họp bí mật mấy đêm liền, và cuối cùng đã tìm ra biện pháp thỏa đáng.Những cán bộ chủ chốt của làng, ngọt ngào động viên tay Chí:- Thưa cụ Chí. Chả ái dám cho cụ về hưu đâu. Người cách mạng như cụ, phải có trách nhiệm chiến đấu, hy sinh tới giọt máu cuối cùng. Cụ dù thế nào cũng vẫn là người đứng đầu làng Vũ Đại. Nhưng do tuổi đã cao, cụ cầm trịch cho bọn đàn em làm. Cụ làm lãnh tụ danh dự, là thái thượng hoàng của làng ạ.- Sao lại chỉ có danh dự? - Tay Chí thực bụng không tán thành, hỏi lại. Hắn đưa bàn tay đen đen, run run xoa xoa vào vết sẹo đỏ hoẻn ở ngang mặt. Không cho đàn em trả lời ngay, hắn hỏi tiếp:- Các đồng chí, danh dự là như thế nào nhỉ?- Nghĩa là cao hơn cả bí thư, chủ tịch đang chức. Như ngày xưa vua chúa lên thái thượng hoàng ấy mà. Tuy cụ không phải là bí thư, chủ tịch, nhưng mọi chỉ thị, mệnh lệnh của cụ đều được bí thư, chủ tịch nhất nhất thực hiện. Cái khác là trước đây, chủ trương của cụ còn có tập thể bàn bạc. Còn nay, tuy ý kiến của cụ không bàn, không ghi trong nghị quyết, nhưng cứ theo thế mà làm. Thực, cụ về hưu, nhưng quyền oai có kém gì trước đâu?Bất ngờ, những cán bộ chủ chốt của làng đồng thanh:- Cụ ạ, chúng con cũng đã tính cả rồi ạ. Cụ yên tâm đi.Không phải quan sát gì nhiều, cũng thấy tay Chí đồng ý. Cũng chẳng nói lại gì nhiều, tay Chí cũng chỉ hạ mỗi câu: "Được".Tuy đã nhận được lời "vàng" của tay Chí, cán bộ có người vẫn còn lo lắng, hỏi:- Ngỡ đến phút đại hội, cụ Chí thay đổi quyết định thì sao?- Không ngại. Không ngại. Cụ Chí đã nói "Được", nhất định cụ không thay đổi nữa, bởi cái vết sẹo còn đỏ hoẻn trên má cụ có giật giật lên đâu?Mặc dù được Uỷ ban cam kết, tay Chí vẫn là lãnh tụ danh dự của làng Vũ Đại, nhưng ngoài nhiệm vụ viết hồi ký, uống rượu, nhìn chung, tay Chí không còn việc gì làm. Nhưng đã không rít tàn điếu thuốc lào trên điếu bát thì khả năng "nhập tửu" tất nhiên cũng kém dần. Những người sành uống rượu nhận định, đó là dấu hiệu đầu tiên đi tới cái chết. Sức khỏe tay Chí đã suy thoái tới giới hạn cuối cùng. Còn có thể chứng minh thêm điều này bằng nhu cầu chuyển "bữa" của tay Chí. Đang nghiện giò chả lụa, chả quế, hắn chuyển sang thèm những bữa rượu đạm bạc có ổi xanh, chuối xanh nhắm với muối trắng trộn ớt. Theo tay Chí, ổi xanh, chuối xanh và muối trắng là những thứ nhắm tuyệt diệu. Ăn uống say có thể đánh được một giấc ngủ dài. Hắn bảo, chính nó đã kéo dài tinh thần sảng khoái cho hắn. Nhưng, tuổi già, dù khỏe mấy cũng như ngọn đèn dầu trước gió, giấc ngủ cũng không cứu vãn được cái chết đang đến gần với hắn. Mà tay Chí mắc bệnh gì mà chết? Cũng thật khó kết luận. Hiện tượng lâm sàng hết sức phức tạp. Lúc thì thân thể hắn hâm hấp nóng. Lúc thân thể hắn lành lạnh như đồng. Lúc hắn kêu đau đầu, lúc hắn kêu đau bụng, lúc mệt mỏi ở đôi bắp chân… Để cứu nhà cách mạng kỳ cựu còn lại duy nhất ở làng Vũ Đại, con cháu làng Vũ Đại, tập thể lãnh đạo làng Vũ Đại đã tìm đủ thuốc, đủ thầy. Nhưng bao nhiêu thuốc thang, bao lời chỉ dẫn của các bác sĩ, cả các ngài lang băm đều không làm cho bệnh tình của hắn thuyên giảm.Ôi! Âu cũng là cái bệnh già. "Còn nước, còn tát" cho trọn đạo là được rồi.Biết tay Chí thèm chuối xanh, ổi xanh là tay Chí "trở" để đi. Nhưng đến khi hắn "đi" thật rồi, nhiều người lại phàn nàn: "Không ngờ cụ Chí lại đi nhanh như thế!".Làng Vũ Đại, nhiều người kể rằng:Đứa cháu nội của tay Chí, con tay làm Giám đốc nhà máy lớn của làng, về ở với hắn. Có nó, một là để hắn đỡ cô đơn tuổi già, hai là để giúp hắn viết hồi ký. Đứa cháu tay Chí, tuy mới đọc thông, viết thạo mà hắn đã rất cuội. Một hôm, hắn đang đọc đoạn: "Cụ Chí từ một người lương thiện, có nhân phẩm trở thành một tên lưu manh, vấy máu là do chế độ thực dân, phong kiến gây ra", thì hắn quan sát thấy tay Chí từ từ nhắm mắt lại. Tức khắc, hắn đọc hồi ký liến thoắng, nhằm vừa làm cho tay Chí chóng mê, vừa kiểm tra độ thức của tay Chí. Hắn liến thoắng đến nỗi người thính tai cũng chỉ lờ mờ đoán định: lật đổ, cách mạng, chính quyền, vô sản, hay một điều gì đó tương tự. Đọc một thôi, không thấy tay Chí "húng hắng" gì, hắn tưởng tay Chí đã ngủ, nhẹ nhàng đứng dậy, thận trọng như một con mèo bắt mồi, bước ra cửa từng bước một. Nhưng, hắn vừa mới bước một chân qua bậu cửa, đã nghe tay Chí chửi:- Sư cha chúng mày. Tưởng ông đã chết rồi hẳn?Thằng bé giật mình, quay phắt lại, vội liến thoắng:- Đi đái cái. Đi đái cái đã.- Sư cha con mẹ mày. Đái ỉa gì suốt ngày. Mày tưởng ông đã chết rồi hả?Thằng bé không tỏ vẻ lo sợ, vẫn cứ đi. Chờ thằng bé quay lại một lúc không thấy, tay Chí lại nằm xuống giường, nhắm mắt lại. Tay Chí không ngủ. Hắn đang ngẫm nghĩ:"Kể ra lục phủ ngũ tạng của mình còn tốt. Thế mà tại sao không khỏe hẳn lên được? Cứ nóng, cứ lạnh, quặt quẹo luôn. Suốt thời đương chức, lúc nào mình cũng khỏe như một con trâu mộng. Thế mà, nghỉ hưu cứ yếu dần, yếu dần. Tại sao? Tại sao?". Nằm chán, tay Chí lại chống tay xuống giường nâng mình lên. "Tại sao? Tại sao?". Câu hỏi cứ treo lơ lửng trong đầu hắn suốt từ ngày này sang ngày khác. Hắn đưa tay lên ôm đầu vần vò. Rồi bất ngờ hắn nằm im, đôi mắt trân trân hướng lên bàn thờ. Một tia sáng yếu ớt lóe lên trong đầu hắn: "Hình như thời trai trẻ, mình cũng có một lần mệt như thế này? Chữa bằng gì? Chữa bằng gì? Chữa bằng… Chữa bằng…" Hồi hộp quá, mồ hôi hắn úa ra. Bỗng hắn đập mạnh chân xuống giường, vùng ngồi hẳn dậy: "Nhớ rồi. Nhớ rồi". Hắn lẩm nhẩm. Rồi hắn reo toáng lên: "Chính ta đã nhớ ra rồi! Chính ông đã nhớ ra rồi!". Bất ngờ hắn chửi toáng lên:- Đồ ngu! Cả làng Vũ Đại đồ ngu. Có cái bát cháo hành cũng đéo chịu nghĩ ra. Bay đâu. Bay đâu…Chửi xong, tay Chí nấc lên và đưa tay ôm mặt khóc.