Đường về nhà hôm ấy Dền muốn nó dài mãi, xa mãi. Lại tưởng tượng đường xa đến tận ngọn suối cho đến lúc trông thấy thằng lính đội nón chóp, xách cái lồng vịt. Mình sẽ giằng lấy cho kỳ được rồi mới chịu về nhà. Những ý nghĩ vẩn vơ đã nguội lúc về tới đầu xóm, trông xuống mặt suối. Thế là sắp đến nhà, sắp thấy mẹ. Dền muốn khóc ngay. Mất đôi vịt, làm thế nào bây giờ? Mẹ đón các con về chợ trên đầu thang nhà. Đến chân thang, còn đương rửa chân, anh đã kể lại mọi chuyện ở chợ Nà Giàng. Dền đứng sau anh, giấu mặt vào tay áo. Mỗi câu anh kể, thít lại, như cái roi quật vào người. Dền nín thở, Dền đợi. Mẹ bíu vách, tập tễnh bước xuống. - Đừng sợ, con ạ. Nhà còn đàn vịt nhỡ. Con chăm cho nó chóng lớn, mai kia bố về. Bây giờ con biết chăn vịt rồi mà. Dền chúi đầu vào thắt lưng mẹ và oà khóc. Từ hôm ấy, Dền lại ra công chăm vịt. Những con vịt mây mẩy lớn lên trông thấy. Tiếng vịt kêu vang động, sáng sớm người trong xóm đã thấy đàn vịt của Dền bơi trắng suối. Chúng ăn no rồi lặn hụp một lúc, lên bờ vung vẩy rỉa lông rỉa cánh rồi loay hoay nằm ghếch lên nhau ngủ. Dền cặm cụi đào giun, ngày mưa còn đi bắt dế cho vịt ăn. Buổi trưa, các đàn vịt trong xóm ra bơi loang lổ mặt suối. Nhưng Dền biết cách cho vịt ăn no, vịt nhà Dền lớn khác hẳn, không lẫn với đàn nào. Mới hôm nào hai đầu cánh còn trổ lông mòng mọng, bây giờ cườm cánh đã xoè biêng biếc và khi con vịt đực cất tiếng kêu, nghe khàn khàn vỡ tiếng, ra kiểu anh chàng lắm. Đàn vịt của Dền lớn nhanh thế đấy. Dền nghĩ: "Vịt chóng béo chắc chóng ngày bố về". Dền cố chăm cho con vịt lớn. Một lúc, Dền giong vịt ở suối lên, trông thấy mấy người trong xóm vội vã từ cầu thang nhà Dền xuống. Anh cũng xuống theo. Cả bọn mải miết đi, không trông thấy Dền. Dền gọi. Anh không thưa. Cũng không quay đầu lại. Dền nghe trên nhà có tiếng khóc. Dền lên nhà. Trong nhà, chỉ có mình mẹ ngồi trước bếp. Chậu vôi ngâm vỏ dó để trước mặt. Như mẹ đương tước dó làm giấy. Nhưng mẹ đương khóc. Thấy Dền mẹ khóc to hơn. Dền đứng trông mẹ, không dám hỏi. Rồi Dền cũng khóc. Dưới sàn có tiếng lạt xạt. Mấy đứa trong xóm nghe tiếng ồn ào, đã tụ đến. Dền lau mắt, bước xuống, thấy Thàn trong bọn. Thàn là em họ Dền. Bố mẹ nó đã chết cả. Bây giờ nó lang thang, khi ở với bác, khi ở với cô. Thàn chạy lại, kéo tay Dền ra ngoài suối. Thàn nói hấp tấp: - Dền ơi! Anh biết chuyện rồi á? Bố anh phải cướp chém trên chợ Sóc hả? Anh ấy lên châu đấy hả? Thàn hỏi nhưng rồi Thàn lại kể: - Người làng đi phu trên châu về nói thế. Tối hôm qua có cướp về đánh phố, đánh cả vào chỗ phu ở. Bố anh không chạy kịp, chẳng biết phải cướp hay phải lính chém, không biết thế nào bây giờ. Dền chẳng nghe tiếng Thàn nữa. Dền nhớ lại sáng sớm ấy, bố bước bổ xuống sàn theo người lính đi. Người lính cũng đội nón sơn, thắt khố lục, chân xà cạp. Giống thằng lính xách của Dền lồng vịt hôm nọ. Lại cái thằng lính này. Những thằng lính độc ác. Dền nghĩ điều ấy và Dền không khóc nữa. Những chuyện tức giận làm nước mắt không chảy ra được. Thàn nói giọng người lớn: - Mẹ anh bây giờ ở một mình. Dền cãi: - Có chúng tao chứ! Thàn nói: - Nhưng mà bá phải ở góa. Dền nói: - ở góa thì sao? Thàn, vẻ thành thạo, kể một thôi: - Anh không biết rồi. ở góa khổ lắm. Người lớn vẫn kể thế. Nhà góa không có người lớn đàn ông, không ai sợ nhà góa. Nuôi vịt không được ăn đâu. Kẻ cướp, kẻ trộm đêm nào cũng mò. Người đi qua nhà muốn vào lấy cái gì cũng được. Cái "dậu" để trước cửa cũng mất. Có nắm thóc đem ra cối giã thì không còn hạt nào đem về. Trông thấy người đến lấy gạo cối mà không làm gì nổi. Nhà không có người lớn ra đuổi nó mà. Ngày trước bố tôi chết, mẹ tôi ở góa, cả làng đến bắt nạt, bắt trộm hết. Mẹ tôi sợ quá phải chết nốt. Tôi biết cái sợ ấy rồi. Thàn nói một thôi những chuyện ghê gớm. Nhưng Dền nghĩ khác và không sợ. Dù bố mình chết thật, nhà mình vẫn có đàn ông, có người lớn, như mọi nhà khác. Anh mình thật người lớn rồi. Có lần trông thấy anh nắm hai sừng trâu, mặt anh đỏ tía, anh dìm đầu con trâu xuống. Con trâu chịu phép không ngóc lên được. Anh khỏe lắm. Hôm nọ anh đuổi theo thằng lính. Hôm ấy mà bắt được nó, nhất định anh đã lấy lại cái lồng vịt lại còn đánh gãy cái tay ăn trộm của nó rồi cũng nên. Anh không biết sợ cái gì đâu. Anh là người lớn đàn ông trong nhà. Mình cũng sắp thành người lớn rồi. Anh đi làm vắng, đã có mình ở nhà. Đứa nào đến bắt nạt mẹ, đứa nào đi qua mà đỏ mắt muốn vào ăn trộm, mình đấm cho cái mắt nó tím thâm lại. Nghĩ thế, Dền bảo Thàn: - Nhà tao không chịu thua đâu. Đứa nào đến ăn trộm, tao đánh. Tao đẽo sẵn cái gậy. Thàn lại nói theo vào: - Con dao nữa, anh ạ. Phải có con dao anh nhỉ? Giá ngày trước tôi biết đánh con dao để trong nhà thì mẹ tôi không phải sợ quá mà ốm chết đâu, anh nhỉ?- ừ, con dao. Tao cũng làm người lớn được rồi. Thàn múa hai tay lên: - Có dao, có gậy, tôi cũng thành người lớn. Dền nói: - Mày giúp tao đánh những đứa bắt nạt mẹ, được không? Thàn sốt sắng: - Được, được... Dền nói: - Từ nay mày ở luôn nhà tao. Để tối còn rình trộm. - Anh nói với bá thế nhé? - Chắc mẹ tao bằng lòng thôi. Dền kéo Thàn lên nhà. Tiếng mẹ khóc làm cho Dền nhụt bớt cái hăng hái vừa rồi. Tuy vậy, Dền vẫn bước nhanh lên thang. Thàn thập thò theo sau. Dền đến ngồi bên chậu ngâm vỏ dó, trước mặt mẹ. Dền nói: - Mẹ ơi! Mẹ đừng khóc. Mẹ đừng sợ. Không phải mẹ ở một mình đâu. Không đứa nào bắt nạt mẹ được. Không đứa nào dám vào nhà mình ăn trộm. Con là người lớn đây. Thằng Thàn cũng là người lớn đến giúp nhà mình rồi. Bây giờ, tối mẹ cho nó ngủ nhà mình, nó ở luôn nữa. Mẹ ngước lên, nhìn thấy hai thằng bé "người lớn đàn ông" ấy lấp ló chưa cao hơn cái thùng ngâm chàm. Dền mới được mười tuổi. Mẹ lại khóc to hơn. Mẹ vừa khóc, vừa gọi: "Con ơi! Con ơi!" Dền không hiểu ý nghĩ của mẹ, chỉ thấy thương mẹ nhưng Dền không khóc như lúc nãy. Vì cảm thấy bây giờ mình thật là người lớn trong nhà. Từ hôm ấy, Dền để ý tìm ra việc làm trong nhà nhiều hơn mọi khi. - Con xuống suối giặt áo cho mẹ. Chỗ bến đá trơn lắm. Chân mẹ đau, mẹ đừng ra. Cái Tết năm mới qua rồi, Dền bảo mẹ:- Mẹ cho con nuôi thêm lứa vịt. Bây giờ vịt to vịt bé con nuôi được cả. Cái Tết năm mới lại qua rồi. Chẳng bao giờ bố Dền về nữa. Dền nói với mẹ: - Mẹ ơi! Sớm mai con lên núi lấy cây dó với anh. Con rủ thằng Thàn đi cùng. Ba anh em đi lấy cây dó sớm hôm sau. Chưa có người ra đường, những ngọn lau sáng sớm còn đẫm sương. Bếp lửa đương đượm ấm khắp nhà, Dền đứng dậy, đeo dao vào lưng. Con dao rừng dài chấm đầu gối. Dền và Thàn theo anh đi bóc vỏ dó về làm giấy cúng. Mỗi bước, phải lấy que đập trước. Làn sương bụi lau rơi như mưa lả tả trước mặt. Mới lên lưng núi, ba anh em đã ướt đến bụng áo. Rét quá. Phải ngồi đốt sưởi một chốc, mới lại trèo được. Đã nhiều năm nay, mẹ Dền bị bệnh, không chữa khỏi. Bệnh gì như người lỏng đầu gối. Bố con phải đổ sức đẽo chân núi ra mới được một vạt mấy hàng lúa. Mỗi mùa, đến kỳ giáp hạt, cả xóm phải lên rừng. Nhưng mẹ chân đau cũng không theo nổi người ta. Có lần bố lên núi ở Lục Khu, đem về được cách làm giấy bằng cây dó, cây trúc của người Dao. Từ đấy, mẹ Dền ở nhà, khi làm giấy, khi kéo sợi. Vào dịp Tết nhất, làm được giấy đem chợ bán thì có ít đồng tiền ra vào. Nhưng cũng khó nhọc lắm. Rừng gần chẳng còn mấy cây trúc, phải đi tìm cây dó trên núi cao, trong khe đá. Lục lọi chặt từng gốc cây, tỉa cành, rồi bó lại như bó củi, vác về nhà tước vỏ, ngâm thành bột. Bây giờ người khôn của khó, trong làng cũng đi lấy nhiều, cây dó đã vãn ở các tầng núi thấp. Anh đưa Dền và Thàn trèo lên đợt núi cao sau làng. Lên đến những ngọn đá lởm chởm, vẫn thấy xanh sẫm đằng xa. Trèo tới, lại trèo qua, lại thấy đám núi xanh sẫm trước mặt cao hơn. Núi này mở ra núi khác và người cứ trèo mãi, đau dồn đầu gối cũng không hết những ngọn núi xanh sẫm. Cây dó cũng ác lắm. Chỉ cao bằng đầu người mà phải vào đến khe đá mới có. Mùa hè, mỗi cành dó rủ xuống những chùm hoa nâu, thơm loang khắp rừng. Tìm núi có cây dó, cứ theo mùi hoa mà đến. Anh chặt cây xuống, bó lại mỗi ôm. Một lúc đã được hơn mười bó to. Ba anh em ngồi nghỉ trên mỏm đá. Khói đốt sưởi bốc xanh, hơi đá bớt lạnh hơn lúc nãy. Trước mặt, rặng núi Ma Líp kéo dài răng cưa lởm chởm đến chân trời. Bên này, dãy núi Lục Khu chàm thẫm như một đoàn người đi nổi lưng áo chàm xanh biếc.Anh nói:- Ngày trước, lúc tao còn bé như chúng mày, mỗi hôm ra sân sàn ngửa cổ lên, thấy bốn phía núi, tao sợ lắm. Tao nghĩ thế là suốt đời núi cao đóng gông con người ở một chỗ này, không bao giờ ra khỏi được. Một lần, tao theo bố lên lấy củi, bố trỏ cho tao biết trèo qua dãy Ma Líp thì đến Thông Nông, đằng ấy có chợ, lên đến bên này Lục Khu cũng có chợ. Tao hỏi bố có đi các chợ ấy được không. Bố nói: Có chứ! Có chứ! Tao lạ lắm. Bây giờ thì biết rồi. Là con người thì đi đâu cũng được. Không sợ cái gì cả. Dền nói: - Hôm nay em cũng biết thế! Nghỉ một lát, anh đứng dậy, bảo: - Chúng mày vác dó về. Một lần không hết thì lên vác lần nữa, phải trèo núi một mình cho quen. Dền hỏi: - Anh còn đi đẵn dó nữa à? Anh đáp: - Không. Dền băn khoăn: - Anh không về với chúng em à? Anh đáp: - Chúng mày về trước. Dền lại hỏi: - Anh đi đâu? Anh đáp chủng chẳng: - Tao trèo lên cao nữa. - Lên làm gì? - Việc người lớn, mày không biết được. Nhớ một câu dạo trước Dền đã nói với mẹ, Dền bảo anh: - Chúng em sắp là người lớn rồi. Anh cười, đập lưng Dền một cái: - Bao giờ mày thật là người lớn hãy hay. Dền vật nài: - Anh trèo lên cao làm gì cơ? - Lên cao... - Bắt chim a? Trên ấy có tổ chim phượng hoàng đất? Mọi khi em nhìn thấy đàn phượng hoàng đất bay ra phía này. - Không, anh không đi bắt phượng hoàng đất. Rồi khe khẽ nói: - Anh lên ngọn núi tìm cây gỗ "xưa". Em chưa thấy gỗ "xưa" đâu, hiếm lắm. Gỗ ấy làm quân cờ. Gỗ chắc, lại nhiều vân. Quân cờ gỗ "xưa" mài kỹ, nó bóng hoa lên. - Anh làm bàn cờ à? - Không... à... - Anh lấy gỗ "xưa" làm gì? Anh bảo: - Không được nói với ai đấy. Tao lấy gỗ "xưa" để làm cái súng. Dền reo lên: - Em biết rồi. Anh ngạc nhiên, hỏi: - Biết cái gì? Dền đáp: - Làm cái súng "tài lống"(1) như người Mán. Thế thì em biết rồi. Anh cũng cười, nói: "Phải", rồi kể: - Chúng mày ạ, ngày trước thằng Tây đến chiếm châu Hà Quảng, có ông người Mán ở Đạo Ngạn là Triệu Phúc Sinh kéo quân ra đắp ụ súng "tài lống" ở Tổng Gọt đánh nhau với Tây... đánh Tây mấy năm... giỏi quá... Bỗng dưng, anh hỏi Dền: - Có còn nhớ năm trước, phiên chợ Nà Giàng... - Em vẫn nhớ. Thằng lính lấy mất bu vịt. - Tao vào trong xóm hỏi hội đánh cướp có đánh lính, đánh quan được không. - Em còn nhớ. Sao không đánh được lính đi ăn cướp, anh nhỉ? Em vẫn tức mình...Anh nhìn em, nói thong thả:- Bây giờ khác rồi. Bây giờ có hội đánh lính, đánh quan, đánh Tây nữa. Làm người thì cái gì cũng làm được, không biết sợ đâu. Dền thích trí: - Thế a? Anh nói nhỏ: - Không được kể lại cho ai biết, nghe không. Bây giờ hai đứa vác dó về đi.Rồi anh trèo lên sườn đá. Dền còn muốn hỏi nhiều nữa. Nhưng anh đã leo thoắt vào sau vỉa núi. Tuy vậy, còn đang thích trí và bâng khuâng lắm. Lúc vác bó dây dó, Dền bảo Thàn: - Chắc anh tao biết cái làng có hội đánh cướp, đánh Tây, đánh quan ấy rồi. Thàn còn đương mải nghe tiếng chặt gỗ từ trên cao vang xuống. Thàn hỏi lại: - Có hội đánh cướp, đánh Tây à? ở đâu thế? Không đứa nào nói nữa. Những bó cây dó nặng đè nghẹo một bên vai, phải bíu lên gờ đá, tránh từng vết rêu, mới bước xuống được. Dốc đá trơn ghê. Chẳng nói chuyện nữa, hai đứa đi im lặng nhưng trong bụng nghĩ miên man, xa xôi, lạ lùng. °