Tôi thấy cần thiết phải nhắc lại ở đây sự kiện vở kịch "Em đẹp dần trong mắt anh" để có thêm chứng cớ về sự lãnh đạo, quản lý văn nghệ hết sức tùy tiện của các cấp Đảng và chính quyền của ta.Câu chuyện bắt đầu từ một cái giấy mời của Ban tuyên huấn Thành ủy Hà Nội do đồng chí Trưởng ban Vũ Hữu Ngoạn ký, mời tôi đến xem một vở kịch do đoàn kịch Hà Nội mới dựng. Tôi thấy lạ. Mọi lần giấy mời thường là do đoàn kịch, sao lần này lại là Ban tuyên huấn. Mặc dù vậy tôi vẫn vui vẻ nhận lời. Hôm ấy, buổi trình diễn được tổ chức ở Cung văn hóa Hữu Nghị Việt Xô, rất gần nhà tôi nên cơm nước xong tôi thủng thẳng đi bộ đến. Vũ Hữu Ngoạn ra tận ngoài thềm đón tôi dẫn vào phòng khách. Rất lạ nữa, là khi bước vào tôi đã thấy anh Nguyễn Thanh Bình, ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy Hà Nội ngồi sẵn đợi ở đấy rồi. Tôi nghĩ bụng hôm nay chắc là buổi duyệt chương trình, và sao họ mời mình chắc không ngoài mục đích xin ý kiến của Trưởng ban văn hóa văn nghệ Trung ương, để khi đã quyết thì không bắt bẻ vào đâu được Từ lâu tôi vốn không đồng tình với cách làm này. Tôi phản đối việc một quan chức cấp trên, có khi là người không am hiểu mấy về văn hóa văn nghệ lại quyết định số phận những tác phẩm mà tác giả của nó phải tốn bao nhiêu công sức mới có được. Vì vậy, khi nghe Vũ Hữu Ngoạn nói:- Đoàn kịch Hà Nội có một vở kịch mới dựng, mời các anh đến xem và cho ý kiến.Tôi nói ngay:- Mời đi xem thì tôi đi chứ ý kiến thì chưa có đâu. Cứ diễn đi rồi lắng nghe ý kiến của quần chúng trước đã.Theo tôi ý kiến quần chúng là quan trọng nhất. Nghe tôi nói, Nguyễn Thanh Bình chỉ cười, không ra nhất trí cũng không phản đối, nói với Vũ Hữu Ngoạn: - Cứ cho diễn đi rồi chúng ta sẽ có ý kiến sau. Tôi quen biết Nguyễn Thanh Bình từ khi bị tù Sơn La, và từ hồi kháng chiến chống Pháp ở Điện Biên Phủ anh là Cục trưởng Cục quân lương, còn tôi là Chính ủy Đại đoàn 312. Sau Điện Biên Phủ tôi là Chính ủy Quân khu còn anh là Chủ nhiệm Tổng cục Hậu cần, có thời gian là Bộ trưởng Bộ Thủy lợi. Kể cuộc đời cũng lắm chuyện lạ: Một người chuyên lo việc cơm áo cho quân đội về sau trở thành một quan chức cao nhất của thành phố lớn, thủ đô Hà Nội, với bao nhiêu công việc phức tạp phải lo toan hằng ngày, trong đó có mảng văn hóa văn nghệ mà một Bí thư Thành ủy không thể không quan tâm và đòi hỏi phải có một sự hiểu biết nhất định. Nhưng rất tiếc về mặt này anh lại rất thiếu hụt. Nói chung chức trách một Bí thư Thành ủy, nhất là Bí thư thành ủy Hà Nội, là một cái gánh quá nặng đối với anh.Trở lại với vở kịch "Em đẹp dần trong mắt anh". Sau khi xem xong tôi thấy vở kịch chẳng có gì là hay, nếu không nói là có nhiều chỗ dở. Nhưng quan điểm của tôi dù hay hoặc dở sẽ do công chúng phán xét. Nguyễn Thanh Bình ngồi cạnh tôi, thấy tôi không nói gì cũng im lặng. Còn Vũ Hữu Ngoạn thỉnh thoảng có gợi ý để tôi phát biểu nhưng tôi đều lảng tránh. Qua ý tứ của Vũ Hữu Ngoạn tôi biết Ban tuyên huấn Hà Nội muốn "đánh chết" vở kịch này ngay từ đầu, nhưng vì lý do nào đó không dám trực diện nói thẳng với đoàn kịch, mà tổ chức một buổi trình diễn hôm nay có cả Bí thư Thành ủy, cả Trưởng ban Văn hóa văn nghệ Trung ương dự để rồi ngày mai sẽ nói: Ông Độ, ông Bình chê nhiều lấm, theo kiểu "cáo mượn oai hùm". Thế là kết liễu đời một tác phẩm.Xong buổi diễn, Vũ Hữu Ngoạn tiễn tôi ra tận cổng, cố moi cho được ý kiến của tôi về vở kịch, với hy vọng ý kiến của tôi phù hợp với ý kiến của Ban Tuyên huấn Hà Nội để sau đó dễ dàng ra lệnh cấm. Một lần nữa tôi lại thẳng thắn trả lời.- Tôi không bao giờ đặt vấn đề diễn hay không diễn. Tôi đề nghị anh cũng nên đặt vấn đề như thế. Để có vở kịch này anh chị em đã phải lao động công phu vất vả, mình phải trân trọng biểu dương.Tôi cũng nói với Vũ Hữu Ngoạn là vở kịch có đôi chỗ tôi không thích, nhưng đây mới chỉ là cảm giác ban đầu của một khán giả như bao nhiêu khán giả khác. Còn nếu là nhận xét với tư cách là cán bộ cấp trên để quyết định số phận của vở diễn thì cần phải suy nghĩ cân nhấc, chứ không phải chỉ trong một lúc, phán một câu là xong... Sở dĩ tôi phải trân trọng như vậy vì có biết bao tác phẩm đã phải chịu oan bởi cách làm nông nổi tùy tiện đó. Cùng một vở diễn, ông lãnh đạo này không thích, thế là cấm. Đến khi ông lãnh đạo khác xem thấy không có vấn đề gì, thậm chí cho là hay thế là được "cởi trói". Bộ ba vở chèo "Bài ca giữ nước" của Tào Mạt, phim "Hà Nội trong mắt ai" của Trần Văn Thủy cũng cùng chung số phận như thế. Thật là một sự tùy tiện vô nguyên tắc. Chính vì vậy mà Nghị quyết 05 đã chỉ rõ:"Tác phẩm văn nghệ không vi phạm pháp luật, không phản động (chống lại dân tộc, chống lại chủ nghĩa xã hội, chống lại hòa bình) và không đồi trụy (truyền bá tội ác, sự sa đọa, phá hoại nhân phẩm) đều có quyền lưu hành và đặt dưới sự đánh giá phán xét của công luận và sự phê bình..."Hôm ấy, tôi đã nói với Vũ Hữu Ngoạn:"Đề nghị anh cứ để cho anh em diễn vài lần. Nếu không hay sẽ không có người xem rồi tự nó sẽ chết, chứ không cần lệnh cấm của chúng ta".Việc này tôi cho như thế là xong, còn việc Ban Tuyên huấn Hà Nội xử lý tiếp theo với đoàn văn công như thế nào thì tùy họ, tôi không quan tâm nữa, vì tôi cho dây là thuộc phạm vi của Hà Nội, mình không nên lấn sân. Nhưng sau đó, tôi lại được thông tin là Tổng bí thư có chỉ thị cấm. Tôi ngạc nhiên vô cùng. Một vở kịch có chủ đề đơn giản là kêu gọi xã hội quan tâm đến sự nghiệp giáo dục, trong đó có đời sống giáo viên, chứ có vấn đề gì lớn lắm đâu mà đến mức Tổng bí thư của Đảng phải can thiệp.Đây không chỉ là vấn đề nội dung mà cả cung cách quản lý của một Nhà nước đang dần hoàn thiện theo hướng một Nhà nước dân chủ pháp quyền, không thể để tồn tại mãi việc một Tổng bí thư ra lệnh cấm vở kịch này, bộ phim kia... Việc này trước kia có thể hiểu được chứ sau Đại hội VI, đặc biệt là sau Nghị quyết 05 thì không thể chấp nhận.Ngay hôm sau tôi lên gặp anh Linh để hỏi cho ra nhẽ chuyện này:- Tôi nghe nói anh vừa chỉ thị cấm đoàn kịch Hà Nội diễn vở "Em đẹp dần trong mắt anh" phải không?Lập tức anh Linh phản ứng một cách bực dọc:- Nói láo? Làm gì có chuyện ấy! Tôi đã xem đâu mà có ý kiến cho diễn hay không cho diễn.Tôi nói:- Đấy là tôi thông tin lại cho anh biết là có chuyện như thế. Đồng thời cũng là để hỏi lại anh luôn cho chính xác bởi vì bản thân tôi cũng không tin là có chuyện đó. Bây giờ nghe anh nói thì tôi rõ rồi, tôi yên tâm, đó là tin thất thiệtNhưng liền sau đó, tôi thấy anh Linh suy nghĩ một lúc như chợt nhớ ra điều gì rồi nói với tôi:- Thực ra thì cách đây mấy hôm anh Bình có đến làm việc với tôi, nhưng là nội dung khác chứ không phải là về vở kịch. Trong lúc giải lao anh Bình có nói với tôi là Đoàn kịch Hà Nội vừa mới có vở bố láo lắm. Rồi anh thuật qua nội dung, tôi vừa nghe vừa ừ ào cho qua chuyện vì đang mải tập trung vào một nội dung công việc đang bàn, nghe anh ấy nói xong, tôi có bảo: "Nếu thế thì chưa nên cho diễn vội". Sự việc chỉ có thế chứ có phải là chỉ thị cấm đoán gì đâu!Thế thì chết rồi! Họ chỉ chờ có thế thôi, mặc dầu Tổng bí thư chỉ nói ở hành lang cuộc họp, nói không chính thức, nhưng lập tức trở thành chỉ thị của Đảng.Và thế là vở "Em đẹp dần trong mắt anh" của đoàn kịch Hà Nội rơi vào tình trạng bị cấm, chỉ vì một câu nói ngoài hành lang. Tổng bí thư nói với Bí thư Thành ủy như thế, Bí thư Thành ủy nói lại với Trưởng ban Tuyên huấn vũ Hữu Ngoạn như thế, chắc là sẽ cương lên một chút đại loại: Tổng bí thư phê phán nội dung vở kịch mạnh lắm, đã chỉ thị không được diễn. Rồi Vũ Hữu Ngoạn lại cương lên một ít nữa:- Anh Linh và anh Bình đã có ý kiến không cho diễn. Chẳng có văn bản gì nhưng thực sự nó còn mạnh hơn cả các văn bản.Trước tình hình đó Ban lãnh đạo đoàn kịch đến phàn nàn với tôi là vở kịch này chỉ nhằm hưởng ứng một chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước là đến lúc phải chú ý nhiều hơn đến sự nghiệp giáo dục, để phục vụ tốt hơn cho công cuộc đổi mới của Đảng, và tác giả có mạnh dạn đưa vào một số tình tiết nhằm hấp dẫn khán giả, nhưng do xử lý không tốt nên chưa thật hay, nếu vì thế mà bị cấm thì oan quá, đau quá.Sau khi nghe ngóng dư luận qua một số buổi diễn, tôi thấy không có vấn đề gì sai trái thuộc về quan điểm, đường lối, mà nội dung lại rất phù hợp với chủ trương đầu tư cho sự nghiệp giáo dục hiện tại, nên tôi đã chính thức phát biểu bằng giấy gửi cho Ban Tuyên huấn Thành ủy Hà Nội và đoàn kịch, là chỉ cần sửa chữa một số ý khán giả đã tham gia và nâng cao chất lượng lên một chút là diễn đượcThế là vở kịch được tiếp tục diễn, nhưng không ở Hà Nội mà ở số tỉnh phía Nam, trong đó có Đà Nẵng. Nhưng sau đó, không hiểu vì sao vở kịch lại bị cấm. Đoàn kịch Hà Nội lại chạy đến tôi.Tôi lại có ý kiến lần thứ hai, cũng bằng giấy, gửi cho Ban Tuyên huấn Hà Nội và cho cả Tổng bí thư. Khi đã không nói thì thôi, khi đã nói tôi nói cho đến cùng, thực hiện đúng tinh thần Nghị quyết 05, là một vở diễn không phản động, không đồi trụy, thì không thể bị cấm... Vở kịch lại tiếp tục ra mắt khán giả và hôm nào cũng đông nghịt người xem. Chắc là không phải do vở kịch hay mà chỉ vì nghe tin vở kịch bị cấm nên mọi người đổ xô đi xem. Cái dở của ta là ở chỗ đó.Được một thời gian thì vỡ diễn chính thức bị cấm. Và tự nhiên trở thành một sự kiện: Ban Tuyên huấn Thành ủy Hà Nội thì cấm còn Ban Văn hóa văn nghệ của Trần Độ lại cho diễn... Trần Độ lỏng lẻo.Trở lại hội nghị Trung ương 5 tôi vừa nói ở trên, lại xảy ra một sự kiện nữa, có thể nói là một sự kiện khá nghiêm trọng. Tôi tạm đặt cho nó cái tên là "Sự kiện công chúng bình thường". Như tôi đã kể, trong phát biểu của mình trước hội nghị, anh Linh có phê phán một số tác phẩm văn nghệ mà theo tôi những ý kiến của anh ấy chưa thể nói là chính xác... Cũng tương tự như vở kịch "Em đẹp dần trong mắt anh" là chỉ mới nghe người khác nói lại rồi phán theo chủ quan của mình...Là một ủy viên Trung ương, được Đảng phân công phụ trách Văn hóa văn nghệ, đương nhiên tôi phải phát biểu chính kiến của mình. Anh Linh phát biểu buổi sáng, tôi lại phát biểu ngay vào buổi chiều, theo đăng ký. Tôi hy vọng là anh Linh sẽ có mặt khi tôi phát biểu. Nhưng không may chiều hôm đó anh Linh có việc bận đột xuất nên vắng mặt. Tuy vậy tôi vẫn phát biểu theo sự chuẩn bị sẵn của mình, gồm ba ý:Sáng nay, đồng chí Tổng bí thư trong khi nói về Văn hóa văn nghệ có nhận xét đánh giá một số tác phẩm. Tôi đề nghị nên coi đó là ý kiến của một công chúng bình thường thưởng thức nghệ thuật.Hôm ấy tôi phát biểu trước toàn thể hội nghị Trung ương như thế là vì tôi muốn từ nay chấm dứt cái tình trạng một đồng chí lãnh đạo cao cấp nào, phát biểu bất cứ ý kiến nào, về bất cứ lĩnh vực nào, bất cứ ở chỗ nào và bất cứ như thế nào cũng đều được coi là ý kiến của Đảng, là chân lý tuyệt đối buộc phải tuân theo.Tôi đề nghị Trung ương từ nay có biện pháp chấm dứt tình trạng này vì nếu còn để tình trạng này là còn dung túng cho bọn cơ hội làm bậy, nó cứ đi rình cửa trước, cửa sau, thậm chí rình ở cả chuồng xí, nhà tắm hóng cho được một câu nói của lãnh đạo, để rồi có dịp là tung ra, ý kiến đồng chí X. về vở kịch này, ý kiến đồng chí Y. về tác phẩm kia... Tất nhiên, nó chỉ tung những ý kiến nào có lợi cho ý đồ của nó nhằm phục vụ cho một mục đích cá nhân thiếu lành mạnh.Chính tôi, người phụ trách công tác văn hóa văn nghệ của Đảng đã mấy lần suýt sa vào bẫy của chúng như thế. Ví dụ có vở kịch rõ ràng là tôi chưa hề xem, mới chỉ nghe giới thiệu, nhưng có tay đã đi nói: Vở kịch này ông Độ ông ấy thích lắm, và như thế nó nhằm bịt miệng những người nào muốn phê bình vở kịch đó. Có vở tôi xem nhưng chưa chính thức có ý kiến gì, nhưng vì nó không thích cho ai khen, nó tung ra dư luận, vở này ông Độ ông ấy chê lắm, thậm chí nó còn dựng chuyện ông ấy đang xem thì bỏ ra về. Thực tình có lần tôi đang xem nhưng vì mệt, hoặc bận việc đột xuất tôi ra về trước, chứ không phải vì không thích. Tôi là người trong cuộc, tôi biết những mánh lới của bọn cơ hội này. Các lĩnh vực khác tôi không dám có ý kiến, nhưng trong lĩnh vực văn hóa văn nghệ tôi tha thiết đề nghị Trung ương nên có biện pháp kiên quyết để những hiện tượng tiêu cực này sớm chấm dứt trong đời sống văn hóa văn nghệ nước nhà.Đó là điểm thứ hai tôi phát biểu trước hội nghị Trung ương khóa 5. Ngoài hai ý kiến trên tôi còn phát biểu điểm thứ ba nữa, thuộc về chế độ quản lý. Khi đồng chí Tổng bí thư với tư cách là người lãnh đạo cao nhất của Đảng cầm quyền với sự nhạy cảm về chính trị, phát hiện một tác phẩm nào đó có những quan điểm sai lầm về chủ trương, đường lối, ảnh hưởng đến nền an minh của đất nước thì chỉ thị cho đồng chí ủy viên Trung ương Đảng, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, với chức năng là một cơ quan Nhà nước ra lệnh cấm, chứ tự mình không nên ra lệnh cấm, để phân biệt rõ ràng chức năng giữa Đảng và Nhà nước. Hôm đó, tôi láy đi láy lại ý kiến này, rằng: nếu có cấm thì Bộ trưởng Bộ Văn hóa ra lệnh cấm chứ không phải Tổng bí thư của Đảng ra lệnh. Nhưng khi chỉ thị cho Bộ trưởng Bộ văn hóa ra lệnh cấm thì Tổng bí thư nên nhớ rằng, ý kiến của Tổng bí thư như thế nhưng quần chúng cũng có quyền phán xét tác phẩm đó và có thể có ý kiến khác với ý kiến của Tổng bí thư, lúc đó Tổng bí thư phải chịu trách nhiệm về ý kiến của mình, vì thông thường ý kiến của quần chúng là chính xác. Ví như phim "Hà Nội trong mắt ai", "Bài ca giữ nước". Đảng cấm nhưng Dân vẫn thích, và thời gian đã chứng tỏ Dân đúng, Đảng sai, cuối cùng Đảng phải "cởi trói" cho Dân xem. Đến khi cần tìm xem ai ra lệnh cấm thì chẳng biết ai, chỉ biết là Đảng cấm. Thế thì oan cho Đảng quá. Cũng như trong sự kiện khoán hộ, Đảng cấm gần 30 năm, dân phải làm chui làm lủi, cuối cùng Đảng phải làm theo Dân. Rõ ràng đế xảy ra trường hợp này là không hay tý nào cả. Vừa thiệt thòi về kinh tế, dân thì đói, đời sống ngày càng khó khăn, còn Đảng thì mất uy tín.Giữa Hội nghị Trung ương tôi đã công khai đề nghị cần làm rõ: Ai? Cơ quan nào? Có quyền quyết định ra lệnh cấm. Người quyết định và ra lệnh cấm như vậy chịu trách nhiệm thế nào trước đối tượng (tác giả và tác phẩm), chịu trách nhiệm thế nào trước Nhân dân. Bất cứ ai có quyền cũng phải chịu trách nhiệm trước quyền đó của mình. Phải hết sức tránh tình trạng một sản phẩm văn hóa bị lên án, bị cấm mà không biết ai cấm và cấm như thế nào, hoặc lúc này thì được phép, lúc khác lại bị cấm và như thế là vì những lý do gì?Nếu cấm oan thì hỏi ở đâu? Và ở đâu có quyền giải oan? Trong lĩnh vực văn hóa văn nghệ cũng cần vận dụng nguyên tắc: "Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý..." nghĩa là phải làm rõ chức năng và quyền hạn của tổ chức Đảng, bao gồm cấp ủy Đảng, cơ quan cấp ủy Đảng, làm rõ chức năng và quyền hạn, trách nhiệm của cơ quan nhà nước: Chính phủ, Uỷ ban nhân dân và các cơ quan quản lý chuyên ngành (Bộ Văn hóa Thông tin, Sở Vãn hóa Thông tin). Tóm lại trong hội nghị trung ương lần ấy, sau bài phát biểu của Tỏng bí thư tôi đã phát biểu 3 vấn đề:Một là xin coi ý kiến của Tổng bí thư như ý kiến của một công chúng bình thường thường thức nghệ thuật. Hai là: Cần chấm dứt hiện tượng các phần tử cơ hội lợi dụng ý kiến của các đồng chí lãnh đạo phục vụ cho ý đồ cá nhân xấu xa của mình.Ba là: Khi Tổng bí thư hoặc một đồng chí lãnh đạo cấp cao nào phát biểu về một tác phẩm nào thì người đó phải chịu trách nhiệm về ý kiến của mình.Có thể nói hôm đó tôi đã phát biểu rất chặt chẽ với "Tam đoạn luận" như thế, với một tinh thần trách nhiệm cao, mong sao từ nay chấm dứt tình trạng cấm đoán lung tung rất không có lợi cho sự phát triển nền văn học nghệ thuật nước nhà, ảnh hưởng đến quyền tự do sáng tạo của văn nghệ sĩ.Mặc dầu vấn đề tôi nêu ra là rất dữ dằn nhưng nếu không có bốn chữ công chúng bình thường thì chắc cũng chẳng có chuyện gì phức tạp lắm. Bởi vì bốn chữ công chúng bình thường ở đây không có gì xấu cả. Nhưng một số kẻ cơ hội đã nống hai chữ bình thường này lên để kích Tổng bí thư, rằng Trần Độ nó coi thường Tổng bí thư, bảo Tổng bí thư cũng như một công chúng bình thường... Và dã tâm của bọn này đúng là đã có tác dụng... Không hiểu họ tâu với anh Linh thế nào mà từ đó tôi cũng nhận được sự không hài lòng của anh Linh đối với tôi. Thực ra chữ bình thường này so với chữ "đầy tớ" của Bác Hồ thì có thấm vào đâu. Bác Hồ chẳng đã nhiều lần nói: "Từ Chủ tịch toàn quốc cho đến các làng đều là đầy tớ của dân..." kia mà. Còn ở đây là công chúng bình thường thì đã đến nỗi gì mà phải giận. Thậm chí rõ ràng là có những cán bộ lãnh đạo hẳn hoi mà trình độ thường thức nghệ thuật chưa hẳn đã bằng một công chúng bình thường...Tôi nhớ hôm tôi phát biểu, người tán thành ý kiến của tôi khá nhiều, nhưng người không ủng hộ cũng lắm. Nhưng vì không phải là vấn đề cần phải biểu quyết nên không thể xác định được rõ ràng là bao nhiêu phần trăm ủng hộ, bao nhiêu phần trăm không... Chỉ riêng Đào Duy Tùng thì ngay trong giờ giải lao, khi gặp tôi đã nói ngay: "Ông nói như vậy có vẻ chưa ổn lắm. Dù sao Tổng bí thư cũng có trách nhiệm của Tổng bí thư chứ, làm sao gọi là công chúng bình thường được". Tôi đã nói ngay: "Khi thưởng thức văn nghệ thì Tổng bí thư cũng là một công chúng bình thường, như anh thấy đấy, khi ngồi trong rạp thì ai cũng như ai chứ gì. Cùng xem vở diễn ấy, cùng vỗ tay hoan hô..." Tôi còn kể cho Đào Duy Tùng nghe chuyện Thủ tướng Ôlốp Pan mơ của Thụy Điển, cùng vợ đi xe đạp đến nhà hát, cùng mua vé vào xem như một công chúng bình thường, rồi chuyện Lênin đi cắt tóc ở hiệu ngồi chờ theo thứ tự như một khách hàng bình thường khác. Còn phát biểu một vấn đề nào với tư cách là Tổng bí thư, phát biểu trong quy chế hẳn hoi thì lại khác. Nghe tôi nói như thế Đào Duy Tùng lại thỏa hiệp với tôi: ừ! Có lẽ phải phân biệt hai trường hợp cho rõ... Thế nhưng, trong một cuộc họp Bộ Chính trị, Đào Duy Tùng, Bí thư Trung ương Đảng phụ trách công tác tư tưởng, báo cáo khái quát tình hình văn hóa văn nghệ trong thời gian qua lại nói: Sau Nghị quyết 05 có xảy ra một số sự kiện đáng lưu ý, trong đó có chuyện đồng chí Trần Độ nói Tổng bí thư là một công chúng bình thường...Anh Linh không nghe được toàn bộ ý kiến của tôi phát biểu ở Hội nghị Trung ương mà chỉ nghe thuật lại, với sự nhấn mạnh có chủ ý: Đồng chí Trần Độ coi thường Tổng bí thư, cho ý kiến của Tổng bí thư về nghệ thuật chỉ là ý kiến của một công chúng bình thường. Thế là anh Linh giận tôi, tôi biết rõ điều này qua thái độ của anh đối với tôi những ngày sau đó. Trong một dịp làm việc với Bộ Chính Trị, tôi không nhớ rõ vì sao lại nhắc lại chuyện này, anh Linh đã nói một cách nghiêm trọng với tôi: "Anh nói thế là anh xúc phạm tôi một nặng nề" - Tôi mới giật mình mà thấy rằng tôi quá chủ quan, đơn giản và vô tâm.Nghĩ cũng thật là buồn? Kể từ khi thành lập Đảng, ta đã có phong trào vô sản hóa, ngay cả lãnh tụ của Đảng cũng cố gắng hóa thân làm một công nhân bình thường... Về sau này, trong những giờ giáo huấn của Bác cũng như của các đồng chí lãnh đạo cấp cao, bao giờ cũng khuyên cán bộ cấp dưới là đi sâu vào quần chúng, hòa mình vào quần chúng, và nếu ai làm tốt được điều đó thì biểu dương... Còn bây giờ, chỉ nhận mình là một công chúng thưởng thức nghệ thuật bình thường đã phản ứng mạnh mẽ thì thật lạ. Thế ra công chúng bình thường là điều thấp hèn lắm sao, xấu xa lắm sao. Còn những câu nói thuộc loại kinh điển mà ta đã từng rao giảng khắp nơi "Quần chúng là người làm nên lịch sử" "Quần chúng là thầy học của tất cả chúng ta v.v..." đi đâu cả rồi?! Chẳng lẽ ta cũng quên mất lời dặn chí tình, chí lý trong Di chúc thiêng liêng của Bác Hồ: "Phải giữ gìn Đảng ta thật trong sạch. Phải xứng đáng là lãnh đạo, là người đầy tớ thật trung thành của nhân dân hay sao?"Sự không hài lòng của anh Linh đối với tôi còn được nhân lên gấp bội sau một lần tôi không nhớ rõ vì chuyện gì đó về một tác phẩm văn nghệ nào đó, tôi có viết cho anh một lá thư, lời lẽ cũng chân tình thôi, nhưng quan điểm thì rõ ràng, đại ý rằng: "Lâu nay anh hay nói về cái chuyện đó, tôi thấy nó không có lợi cho anh, do đó tôi đề nghị anh không nên nói nữa". Và tôi lại nhấn mạnh: "Nếu anh cứ tiếp tục nói như thế thì có nhiều cái không có lợi cho anh đâu... " Cho đến bây giờ nghĩ lại, tôi cũng không hiểu tại sao lúc bấy giờ tôi lại dám viết một lá thư như thế, với một người đương kim là Tổng bí thư, còn hoàn cảnh riêng của tôi lúc đó, sau "Tuần trăng mật" của Nghị quyết 05, lại đã bắt đầu xuất hiện biết bao chuyện trục trặc và ruổi lên vẫn là "khuyết điểm" lỏng lẻo trong văn nghệ, thì lẽ ra tôi phải giữ mình chứ... Nhưng quả đúng là tôi có viết một lá thư như thế. Thư ngắn, viết tay, nhờ Nghiêm Hà đưa lên phòng Tổng bí thư hẳn hoi. Không như là sự kiện công chúng bình thường, lần này anh Linh nổi cơn giận thật sự. Gửi thư đi hôm trước, hôm sau tôi nhận được thư trả lời ngay. Thông thường ít khi có một sự trả lời nhanh chóng như thế. Thư anh Linh cũng viết tay, cũng ngắn như thư tôi gửi anh, nhìn nét chữ cũng biết anh viết trong tâm trạng giận dữ: "Anh đề cao dân chủ, vậy thì tôi cũng có quyền dân chủ của tôi chứ, tôi cũng có quyền phát biểu ý kiến của tôi chứ. Tôi phát biểu chỗ này chỗ khác cũng là tôi thực hiện quyền dân chủ của tôi. Anh đừng lấy cái chuyện lợi và hại ra để dọa tôi..." Cuối thư anh còn tái bút: "Dạo này tôi bận lắm, vì vậy có chuyện gì về văn hóa văn nghệ anh nói với anh Đào Duy Tùng, chứ đừng nói chuyện với tôi nữa".Nhận được bức thư này, tôi buồn mất mấy ngày. Chỉ là một lời phát biểu về quan điểm, rồi bị người ngoài xúc xiểm vào, để bỗng chốc, một tình cảm gắn bó với nhau hàng chục năm trời, từ trong khói lửa chiến tranh, tan thành mây khói. Biết bao nhiêu là kỷ niệm đẹp đẽ và sâu sắc. Nhớ mùa thu năm 1969, tôi được Trung ương Cục cử cùng với anh Linh thay mặt Quân và Dân miền Nam ra Bắc thăm Bác đang ốm nặng. Cả hai chúng tôi được Bác mời cơm. Rất tiếc hôm ấy tôi quên mang máy ảnh theo để ghi lại hình ảnh tôi và anh Linh quây quần bên Bác. Khỉ Bác mất, anh Linh và tôi cùng được đứng túc trực bên linh cữu Bác, cùng khóc chung nỗi đau lớn với làng triệu đồng bào tiễn đưa Bác ở quảng trường Ba Đình. Những ngày ở miền Bắc, anh Linh đã dành thời gian đến thăm nhà tôi và các cháu lúc bấy giờ ở Hà Đông. Ngày đi ra miền Bắc, cả hai chúng tôi cùng đi chung một chuyến máy bay của hãng hàng không nước ngoài qua đường Campuchia. Lần đi này, có một chuyện thú vị đáng nhớ. Ngồi trên máy bay tôi khát nước nhưng không có tiền. Không hiểu sao anh Linh biết tôi khát nước liền rỉ tai tôi: "Muốn ăn gì, uống gì thì cứ ăn, cứ uống". Rồi anh mỉm cười chỉ vào túi: Có đô la đây"Biết bao nhiêu là kỷ niệm của một thời đẹp đẽ không thể nào quên. Chỉ mới gần đây thôi, trước Nghị quyết 05 không lâu, có thể nói Nguyễn Vãn Linh và Trần Độ có một mối quan hệ thân tình và kết quả là Nghị quyết 05 ra đời, mối quan hệ với Nguyễn Văn Linh trong những ngày này đã đem đến cho tôi những giây phút hạnh phúc thật sự như trên tôi đã nói về mối quan hệ với Nguyễn Văn Hạnh, đã từng là niềm hạnh phúc lớn của tôi... Từ ngày về nghỉ tôi vẫn thường nghĩ, trong cuộc sống có một thứ hạnh phúc mà người ta bỏ phí, không biết tận hưởng đó là hạnh phúc của tình bạn, tình đồng chí. Chẳng những thế người ta còn đố kỵ nhau, chèn ép nhau, luôn sống trong mưu đồ, thù hận. Cứ sống suốt đời như thế mà người ta vẫn sống được thì thật là kỳ lạ, tôi không sao tưởng tượng nổi. Chính vì biết tận hưởng hạnh phúc cửa tình đồng chí, tình bạn mà cho đến nay, tuy bệnh tật phải nằm một chỗ, tôi vẫn luôn cảm thấy ấm áp tình người, không bao giờ tôi thấy mình cô đơn, lẻ loi. Bạn bè vẫn thường đến với tôi, mặc dầu tôi chẳng có gì để tiếp đãi họ, ngoài một phích nước sôi để sẵn cạnh bàn. Thậm chí cho đến nay, khi tôi chẳng có chức quyền gì nữa có người vẫn thích gặp tôi, và nói chuyện với tôi.Bởi thế mà khi nhận được thư của anh Linh, biết chắc mối quan hệ gắn bó bao nhiêu năm nay bỗng sụp đổ, tôi cảm thấy như bị hụt hẫng lớn. Hoàn toàn không phải là do vì mất mối quan hệ với Tổng bí thư mà điều quan trọng là tôi mất đi một mối quan hệ sâu nặng tình người. Tôi nhớ tới những ngày vui vẻ mới cách đây không lâu những lần anh gọi tôi lên gặp gỡ, tâm sự, nhắc lại những kỷ niệm ngày xưa. Hầu hết nhân viên của Văn phòng Tổng bí thư từ thư ký đến bác sĩ đều quen biết và quý mến tôi, xem tôi như là người nhà. Nhất là cậu Quang bác sĩ thỉnh thoảng lại gò gẳng với cậu Nghiêm Hà, nói với anh Độ kiếm phim gì hay đưa lên chiếu cho anh Linh xem. Cậu ta còn điện riêng cho tôi cố gắng bố trí thời gian lên cùng ngồi xem với anh Linh cho vui. Chả là cậu bác sĩ này đã từng chứng kiến cảnh tôi với anh Linh mỗi lần gặp nhau thường rất vui, như quên hết những căng thẳng mệt nhọc sau một ngày làm việc. E với họ ngành y học cho đấy là một liều thuốc quý.Có lần anh Linh trực tiếp gọi điện cho tôi:- Dạo này phim có gì hay rủ tôi đi xem với.Khi có phim hay tôi gọi điện cho Fafim ở gần Ngã tư Sở chuẩn bị, anh Linh xuống nhà tôi rồi đón tôi đi xem luôn. Đây có lẽ là chuyện hiếm có, một Tổng bí thư đến nhà Trưởng ban Văn hóa Văn nghệ, rồi cùng đến một cơ sở nghèo nàn, đơn sơ, tiện nghi thiếu thốn, xem phim và đàm luận về văn hóa văn nghệ. Tất nhiên tôi chỉ nói với các đồng chí phụ trách Fafim là chuẩn bị cho Trưởng ban văn hóa Văn nghệ đến duyệt phim, chứ không nói là có Tổng bí thư đến xem.Sau đại hội V, có một lần gặp nhau trong thành phố Hồ Chí Minh, sau khi hàn huyên thăm hỏi. Anh Linh đã ngỏ lời tâm huyết với tôi: - Té ra là tôi thì tự do về kinh tế, còn anh thì tự do về văn hóa.Tôi tưởng đó là một sự đồng cảm khá sâu sắc, mối đồng cảm này gắn bó chúng tôi lại. Thế mà cuộc sống nó lại khác đi...Nghĩ mà tiếc cho một thời đẹp đẽ. Từ Đại hội III bắt đầu quen biết anh Linh, rồi gắn bó thân thiết với nhau suốt mười năm ở chiến trường ác liệt, qua Đại hội V long đong, vất vả, đến đại hội VI đổi mới tưng bừng, anh Linh và tôi luôn có nhiều điểm đồng cảm. Tưởng như không có sức mạnh gì có thể chia lìa...Mới cách đây chưa đến một năm, ngày 7-10-1987, anh còn nói những lời tâm huyết với các văn nghệ sĩ: "Các đồng chí có nói nhiều đến sự "cởi trói ". Có như vậy mới phát huy được hết khả năng trong lĩnh vực của các đồng chí... Trước hết tôi nghĩ rằng Đảng phải "cởi trói. Cởi trói trong lĩnh vực tổ chức, chính sách, trong các quy định chế độ. Nghe các đồng chí phát biểu tôi cũng không ngờ rằng, trong lĩnh vực này cũng có kiểu quản lý hành chính bao cấp. Tới đây phải sửa đổi và phải xây dựng những văn bản pháp quy nhằm bảo đảm sự phát triển cho ngành các đồng chí. Đảng và Nhà nước phải bắt tay mau lẹ vào công việc này".Vậy mà chưa đầy một năm sau, mọi sự lại đổi khác... Tôi biết cuộc sống có qui luật riêng của nó, có bước đi thích hợp của nó, "bước" sớm quá dễ mang họa mà bước chậm quá lại có tội với các thế hệ sau... Tôi vui vẻ tiếp nhận rời ghế trưởng ban văn hóa văn nghệ...Tôi kể lại những chuyện trên đây, không nhằm thanh minh điều gì. Tôi chỉ muốn tái hiện trung thực diễn biến của cuộc sống, mô tả nó đúng như nó đã diễn ra và tôi thu hoạch ở đó những bài học. Bài học rẻ nhất là tôi đơn giản, chủ quan và vô tâm quá mức. Đó là điều mà một số bạn bè thân thiết của tôi kể cả các bạn vong niên còn đầu xanh tuổi trẻ đã nhắc nhở tôi nhiều lần.Tôi không muốn rằng các sự việc đã diễn ra, rồi sau vì có người này quá yêu hoặc quá ghét ai đó mà diễn tả lệch lạc làm cho sự việc được hiểu khác đi hoặc quá tốt hoặc quá xấu.Thú thật là sau lá thư của anh Linh, tôi cảm thấy như mình bị từ chối một cách thẳng thừng và phũ phàng. "Dạo này tôi bận lắm, vì vậy có chuyện gì về văn hóa, văn nghệ nói với anh Đào Duy Tùng chứ đừng nói với tôi nữa". Thế là dù việc cấp thiết, tôi cũng sẽ không được nói với anh. Gặp nhau do yêu cầu công việc thì gặp, nếu không thì thôi, và cả sau này nữa, mặc dù tôi và anh Linh vẫn thường trông thấy nhau ở các hội nghị Trung ương và các kỳ họp Quốc hội. Trông thấy nhau, anh Linh chào tôi thì tôi chào lại, anh ấy bắt tay thì tôi bắt tay, tôi cũng không chủ động chào trước.Cho đến một hôm trong cuộc họp Trung ương lần thứ 10, khóa VI, bỗng nhiên có sự khai thông mối quan hệ đang bế tấc giữa tôi và anh Linh, kéo dài gần bốn năm. Hôm ấy, trong giờ giải lao, mọi người đi uống nước, tôi uống nước xong, đang ngồi một mình ở hội trường thì anh Linh đi qua, anh chủ động đến bắt tay tôi, hỏi thăm sức khỏe và tình hình công tác của tôi. Tôi thưa với anh là sức khỏe vẫn bình thường, còn công tác thì ngoài nhiệm vụ ở Quốc hội tôi vẫn tập trung nghiên cứu về văn hóa. Dạo đó tôi đang có chân trong ban dự thảo chiến lược đến năm hai nghìn và có phác thảo một ý kiến về văn hóa.Nghe vậy, anh Linh nói:- Chà! Cái chuyện văn hóa nó nhiêu khê quá, nói mãi không bao giờ hết. Có lẽ hôm nào tôi phải gặp riêng anh một buổi để chuẩn bị gặp anh em.Tôi hơi ngạc nhiên về câu nói của anh Linh. Không biết Tổng bí thư gặp anh em là anh em nào? Phải chăng sẽ có một cuộc gặp như cuộc gặp lịch sử trước nghị quyết 05, để chuẩn bị cho Đại hội 7 sắp tới. Nhưng tôi không tin là có điều đó. Hiện tại chưa có tín hiệu đáng mừng nào để có thể hy vọng dẫn đến điều đó, ngược lại tình hình đang ngày càng khác đi.Khi chuông báo hết giờ nghỉ, anh Linh bắt tay tôi lần nữa, dặn:- Hôm nào anh lên gặp tôi một buổi, ta nói chuyện thêm với nhau.Nghe anh Linh nói thế tôi rất mừng. Mừng không phải là vì tôi nối lại được mối quan hệ với người có chức có quyền cao nhất nước, mà là nối lại được một mối quan hệ đẹp đẽ thắm đượm tình người như tôi đã nói nhiều lần trên kia. Hai là lời mời của anh Linh đã gãi đúng chỗ ngứa của tôi lúc này, vì tôi đang ấp ủ một dự định lớn về vấn đề bảo vệ và phát triển văn hóa dân tộc, mà muốn triển khai thì phải có những điều kiện cần thiết, liên quan đến chức năng quản lý của nhà nước, nếu được Tổng bí thư ủng hộ sẽ thuận lợi rất nhiều.Do đó, nghe anh Linh vừa ngỏ ý, tôi "bắt" luôn: Tôi cũng đang có một số ý kiến về văn hóa muốn gặp anh để trình bày. Và tôi đề nghị luôn là trong cuộc họp Quốc hội sấp tới, anh bố trí cho tôi gặp một buổi (vì cả anh Linh và tôi đều là đại biểu Quốc hội, mà họp Quốc hội thì chỉ cần có mặt đông đủ buổi khai mạc, sau đó vắng mặt lúc nào cũng được, chắc anh Linh sẽ có thời gian gặp tôi)Anh Linh đồng ý. Thế nhưng suốt cả kỳ họp kéo dài hơn hai mươi ngày, tôi chờ anh Linh gợi ý về cuộc gặp nhưng không thấy. Bỗng một hôm, tôi nhớ là sau kỳ họp Quốc hội vài ngày, đang ngồi làm việc tôi nhận được điện thoại từ văn phòng của Tổng bí thư gọi đến. Tôi cầm máy, đầu dây bên kia là cậu thư ký của anh Linh:- Anh Độ đấy à? Anh Mười muốn nói chuyện với anh. Tôi cầm máy. Lâu lắm rồi tôi mới được nghe giọng nói thân thuộc của anh Linh:- Định gặp anh trong kỳ họp Quốc hội vừa rồi nhưng bí quá, không bố trí được. Nay thì thu xếp được rồi, vào chiều mai, anh có bận gì không?Hôm ấy là ngày 24-12-1990. Ngày hôm sau là ngày 25-12, lễ Nô-en, tôi không có gì bận cả, nên tôi nói với anh Linh là tôi có thể gặp anh.Đặt máy xuống, tôi cứ suy nghĩ mãi về cuộc gặp anh Linh sắp tới. Tôi tự hỏi tại sao lại có cuộc gặp gỡ này? Vào thời điểm đó, tôi vẫn là ủy viên Trung ương, nhưng không còn là Trưởng ban Văn hóa Văn nghệ. Còn chức Phó Chủ tịch Quốc hội kiêm chủ nhiệm ủy ban Văn hóa giáo dục thì thực ra chỉ là làm cho vui mà thôi chứ có quyền hành gì đâu?... Ví dụ về thực trạng văn hóa nói chung của nước nhà đang xuống cấp nghiêm trọng, ai ai cũng biết. ủy ban Văn hóa và Giáo dục của Quốc hội càng biết rõ hơn, nhưng cũng chỉ có thể gióng lên hồi chuông báo động mà thôi. Đôi khi gióng lên cũng chỉ để mình nghe chứ cũng chẳng có ai cộng hưởng.Chiều hôm sau, 25-12-1990, theo hẹn, tôi lên chỗ anh Linh. Anh đã chờ sẵn để đón tôi, thân tình như ba bốn năm về trước. Còn tôi, lâu lắm rồi mới lại có dịp đặt chân vào phòng khách quen thuộc của Tổng bí thư, tôi có phần xúc động. Chính tại căn phòng này, tôi đã báo cáo với đồng chí Tổng bí thư những suy nghĩ đầu tiên của mình về Nghị quyết 05. Cũng chính lại căn phòng này, đồng chí Tổng bí thư của Đảng đã đề xuất với Trưởng ban Văn hóa Văn nghệ việc gặp gỡ các văn nghệ sĩ để chuẩn bị cho Nghị quyết 05 ra đời... Tại căn phòng này tôi đã từng được tận hưởng những niềm vui, những giây phút hạnh phúc của cuộc đời. Đó là hạnh phúc khi những suy nghĩ tâm huyết của mình về sự nghiệp cách mạng nói chung và về Văn hóa văn nghệ nói riêng, được Đảng ghi nhận và đích thân đồng chí Tổng bí thư khuyến khích động lên.Sau những câu chào hỏi ban đầu hơi có vẻ ngượng ngùng, hai chúng tôi lại ngồi với nhau như những ngày nào. Anh Linh mở đầu câu chuyện trước, anh nói về văn hóa nhưng chủ yếu đề cập đến Văn học nghệ thuật, về các bộ phim, các vở diễn sân khấu, về các cuốn sách xuất bản gần đây... Anh cũng nói đến tình trạng xuống cấp của văn hóa, văn nghệ nói chung.Nghe anh Linh nói, tôi chợt nghĩ có lẽ anh muốn tỏ ý đồng tình với bản báo cáo của ủy ban văn hóa giáo dục của Quốc hội do tôi trình bày cách đây mấy hôm ở hội trường Ba Đình. Trong bản báo cáo do tôi trực tiếp soạn thảo, được trình bày tại kỳ họp thứ 8 Quốc hội khóa 8, tôi đã nhấn rất mạnh tình trạng xuống cấp của Văn hóa và đạo đức. Điều mà ủy ban chúng tôi hết sức băn khoăn là nhiều truyền thống, nhiều nét sinh hoạt văn hóa đẹp và độc đáo của dân tộc chẳng những bị lãng quên mà còn bị lên án, gạt bỏ khỏi trang sách của trẻ thơ và nếp sinh hoạt hằng ngày. Nếu một thời chúng ta "ra ngõ gặp anh hùng" thì bây giờ, ngay trong nhà ở, cuộc họp, hay sinh hoạt văn hóa chúng ta cũng gặp những trẻ em, những người lớn thiếu hoặc không có văn hóa... Sự sa sút về đạo đức, về lối sống của nhiều người Việt Nam chẳng những trở thành mối lo ngại, sự đau lòng của người lương thiện, mà còn ảnh hưởng không nhỏ đến phẩm giá của người Việt Nam trước con mắt của bạn bè, thành mục tiêu để cho ké thù tấn công chúng ta trên mặt trận tư tưởng văn hóa."ủy ban chúng tôi cũng xin lưu ý Quốc hội là trong khi hàng loạt các di tích lịch sử, văn hóa và danh lam thắng cảnh đang bị xuống cấp nghiêm trọng, không có kinh phí trùng tu, tôn tạo, thì không ít các khách sạn được xây dựng vội vàng để rồi không có hoặc có quá ít khách đến nghỉ... "Có thể đây lại là một sự "cộng hưởng" chăng? Nhưng càng nghe anh Linh nói, tôi càng nóng ruột. Bởi vấn đề mà tôi đang quan tâm, nung nấu, là vấn đề văn hóa dân tộc trong thời kỳ đất nước mở cửa. Đây là vấn đề rất lớn mà hôm nay tôi muốn đích thân trình bày với đồng chí Tổng bí thư, cũng tức là trình bày với Đảng, chứ không phải chỉ là bình luận về một số bộ phim, vở kịch, về vài cuốn sách... Thế nhưng anh Linh lại có vẻ say sưa về chuyện này. Vì nể anh tôi không no ngắt lời. Vả lại, nhận xét vở kịch này quyển sách kia, nó khó lắm, không dễ gì thống nhất với nhau ngay được. Cho nên tai thì nghe anh Linh nói mà tôi cứ nhăm nhăm chờ dịp để chuyển sang chủ đề văn hóa dân tộc, mục đích chính của cuộc gặp mà tôi dự định hôm nay...Tình thế lúc này làm tôi nhớ lại buổi làm việc với Tổng bí thư Lê Duẩn cách đó mười năm, năm 1981, khi tôi vừa đi học một lớp về văn hóa văn nghệ ở Liên xô về. Hôm đó, anh Duẩn cho gọi Trưởng ban Văn hóa Văn nghệ lên để trao đổi nội dung chuẩn bị cho dự thảo nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ năm. Theo thông báo của Văn phòng Tổng bí thư thì địa điểm làm việc là ở nhà nghỉ Hồ Tây.Theo hẹn, đúng bảy giờ ba mươi phút chúng tôi có mặt. Thành phần gồm có tôi, Trưởng ban; Nguyễn Văn Hạnh, Phó ban và Nguyễn Thanh, Vụ trương vụ tổng hợp, lúc bấy giờ được coi là cốt cán của ban. Trước đó, chúng tôi có họp lại để chuẩn bị ý kiến, với tham vọng là trình bày với anh Duẩn toàn bộ những quan điểm mới đối với văn hóa văn nghệ theo kinh nghiệm của Đảng Cộng sản Liên Xô. Đây là dịp may không hẹn mà gặp để thực hiện nguyện vọng của tất cả anh em được tham gia lớp học ở Liên xô như chương trên tôi đã nói. Anh em trong Ban đều hy vọng rằng với trình độ của tôi, lại được trang bị thêm kiến thức mới, cộng thêm khiếu ăn nói cũng khá, nên có thể trình bày với Tổng bí thư những quan điểm chủ yếu, nhằm góp phần đưa nội dung văn hóa văn nghệ vào dự thảo nghị quyết Đại hội đúng với tầm quan trọng của nó. Thế nhưng tôi vừa phát biểu chưa được mươi phút thì anh Duẩn đã ngắt lời và nói luôn một mạch cho hết cả buổi sáng. Trái với anh Linh là đi vào vấn đề cụ thể, còn anh Duẩn thì chỉ bàn về văn hóa nói chung. Nói về văn hóa nhưng cách diễn đạt của anh Duẩn lại đượm màu sắc triết học, làm cho cả ba chúng tôi nghe đều rất thích, càng nghe càng cảm thấy thú vị. Thú thật, đây là một bất ngờ đối với chúng tôi. Xưa nay, nhiều người thường nghĩ anh Duẩn chỉ có giỏi về chiến tranh giải phóng, chứ có ai ngờ những suy nghĩ của anh về văn hóa lại sâu sắc đến thế. Chỉ tiếc là anh bận quá nhiều việc, lại không có người giúp để kịp ghi lại những ý tưởng của anh thành văn bản, nếu không thì anh cũng có riêng một tác phẩm về văn hóa văn nghệ có giá trị không kém những tác phẩm của anh về cách mạng giải phóng dân tộc. Như thế là suốt cả buổi sáng, cả ba chúng tôi không ai nói thêm được câu nào. Sau đó trong niềm phấn khích, khi chia tay, anh Duẩn lại hẹn chúng tôi buổi chiều làm việc tiếp