Đọc tiểu thuyết tâm lý   Đọc tiểu thuyết, nhất là tiểu thuyết tâm lý hoặc kịch, là để xem người ta bày giãi tâm trạng con người quá nhiều khía cạnh trong khi tiếp xúc với đời để giúp cho ta suy nghĩ việc đời một cách sâu sắc hơn. Tiểu thuyết và kịch cũng giúp cho ta đặt lạivấn đề giá trị của cuộc đời, và đi sâu vào tâm lý của con người. Nhưng làm cách nào, do tiêu chuẩn nào để nhận thấy một tiểu thuyết gia hay một kịch gia sành sỏi về tâm lý? Tiểu thuyết gia hoặc kịch gia tầm thường bao giờ cũng miêu ta r nhân vật của họ có một chiều thôi, nghĩa là nhân vật của họ rất thuần nhất, trung hay nịnh. Sự thật trong đời, con người, dù là bực hiền hay ngu, quân tử hay tiểu nhân, không có một tâm hồn nào thuần nhất cả. Người cao nghĩa không phải luôn luôn là người cao nghĩa, người quân tử hay người anh hùng. Có những lúc tâm hồn họ bị nhiều thử thách và có những cái tầm thường quá mức tầm thường. Bề mặt nào cũng có bề trái của nó. Những nhân vật thuần thanh cao hay đê tiện là những nhân vật nguỵ tạo. André Gide có bảo: “Chính nhờ nơi những mâu thuẫn của họ mà một nhân vật làm cho ta lưu ý và chứng tỏ sự thành thật của y”. Pascal cũng có nói: “Con người không phải là một vị tiên thánh, mà cũng không phải là một con vật. Và kẻ nào chỉ muốn làm bực thánh lại trở làm con vật”. Tâm hồn con người bao giờ cũng có hai mặt: một mặt phàm, một mặt thánh. Không có một bực anh hùng vĩ nhân nào mà không có những lúc tầm thường và ti tiện. Không có một bực thánh nào mà chẳng có những sa ngã cùng tội lỗi. Có điều là bực thánh hay bực hiền là những kẻ trong cuộc tranh đấu với cõi lòng họ đã đem ông thánh trong con người của họ thắng được cái con vật trong lòng họ. Đời người thật là hết sức phức tạp. Trên thế, chưa từng có một người nào mà con đường đi được luôn luôn phẳng phiu không trở ngại. Ai ai cũng phải hằng ngày đụng chạm với người và vật chung quanh. Cách phản ứng phải có khi mềm, bao giờ cũng còn phải biết chiều theo hoàn cảnh, theo biết bao nhiêu là sự bó buộc của xã hội không thể nào tránh được. Khi tạo một nhân vật điển hình yếm thế ghét đời, một nhà văn vụng về thiếu tâm lý sẽ làm thế nào? Họ sẽ đặt nhân vật của họ ở trong những trường hợp và hoàn cảnh luôn luôn thuận tiện để cho nhân vật ấy tha hồ thi thố tấm lòng hiếu tố của mình không gặp gì trở ngại cả: họ tha hồ mỉa mai chỉ trích thiên hạ không sợ thù oán, không chút thắc mắc gì cả. Tánh tình ấy vẫn luôn luôn không thay đổi bất cứ ở vào trường hợp nào. Cách miêu tả ấy rất sai với sự thực. Thực ra, không bao giờ có hạng người như thế trong đời nầy. Dù là một “người chuyên quyền độc tài bực nào cũng phải có lúc lo nghĩ và biết nể người chung quanh mình. Cũng phải có lúc biết sợ đến dư luận chung quanh, biết sợ đến trời đất thánh thần, và cũng muốn được lòng người chung quanh mình. Cho nên họ cũng phải biết chiều chuộng và nhún nhường. Chính những lúc ấy, giữa sự xung đột của bản tánh và hoàn cảnh là những lúc gây cấn và linh hoạt nhất làm cho câu chuyện trở nên thú vị. Thật vậy, một nhà tâm lý sành sỏi như Moliere sẽ trình bày nhân vật ấy như thế nào? Đọc vở “Misanthrope” của Moliere các bạn hẳn đã thấy kịch gia đại tài ấy dùng những lối nào? Moliere để cho chàng “ghét đời” Alceste trong những trường hợp khó khăn đặc biệt làm cho chàng ta không làm sao tha hồ kích bác chê bai như ý muốn. Alceste rất ghét những kẻ luôn tươi cười và chiều đời, xu thời nịnh thế. Anh ta rất bất bình đối với chàng Philinte, vì anh nầy mới vừa gặp người lạ là đã niềm nở ngon ngọt không tiếc lời. Cái đó cũng có lý do: anh vừa bị kiện tụng bởi một gã “lưu manh” mà tất cả mọi người đều biết mặt, nhưng trước mặt lại được người người tươi cười niềm nở. Vì vậy, anh ta tức giận muốn điên. Qua màn nhì, Alceste lại gặp một anh “nịnh thần” đến đọc cho anh ta nghe những bài thơ “ngửi” không vô. Alceste cũng muốn nói tạt trong mặt ông ta sự thật chua cay…nhưng làm sao mà nói cho thẳng được, nhất là địa vị của anh nầy kể ra cũng đáng sợ. Dù sao một người có giáo dục chả lẽ lại nói thẳng một sự thật trắng trợn và không đẹp đẽ ngay trong mặt một nhà thơ đã có mũ ý đến đọc thơ người ta cho mình nghe, cũng như ai nỡ nào nói trắng trợn sự thật trước mặt một cô gái làm dáng rằng cô ấy không đẹp chút nào cả và lại vô duyên là khác? Alceste biết rõ rằng ở trường hợp nầy, anh ta phải bắt buộc không được nói sự thật… Và ông ta đã phải đôi ba lần thối thác không dám nói thẳng một sự thật mà ông biết sẽ làm nặng lòng, dù là đối với một người xấc xược hỗn láo. Lòng nhân của Alceste cũng như lễ độ đã bắt buộc anh ta không đặng quyền nói thật những sự thật đau lòng và làm nhục người ta một cách vô ích. Cái hay của tác phẩm là chỗ mà tác giả khéo đặt nhân vật chánh của mình trong những nghịch cảnh như ta thường thấy trong đời sống hằng ngày. Càng gặp nhiều nghịch cảnh càng làm cho nhân vật càng tăng lòng cương quyết tranh đấu, càng làm cho vở kịch thêm nhiều hứng thú. Nhưng những kẻ có một tâm hồn như Alceste, ghét đời, ghét những thói đời siểm nịnh, Moliere lại bắt chàng ta đáng buồn cười hơn là phải bị si tình…Mà si tình phải một cô nhí nhảnh…Rõ là một sự phi lý…Nhưng trong thực tế lại luôn luôn có những sự tình oái ăm và ngang trái, nếu không nói là phi lý như thế. Người ta là một cái gì mâu thuẫn không thể giải được. Những nhà đạo đức, những bực vĩ nhân thường lại có rất nhiều tiểu tật, những cái yếu đuối, những cái ngu dại tầm thường và bất ngờ (3). Nhà bác học Newton là một bực thông minh xuất thế, nhưng lắm lúc tỏ ra đần độn buồn cười: Ông có nuôi hai con chó, một con chó lớn và một con chó nhỏ. Muốn cho hai con chó ra vào khỏi phải mở cửa, ông bèn khoét cho mỗi con một cái lỗ trống nơi chân sách. Thánh Benoit nói: “Người trí sở dĩ khác thường nhân là trong ngày chỉ sống ngu có vài khắc đồng hồ thôi”. “Khôn ba năm, dại một giờ” là thường sự mà cũng là may mắn lắm mới được thế. Đem những hoàn cảnh trái ngược với bản tính của nhân vật chánh trong truyện để làm nổi lên rõ ràng hơn tánh đặc sắc ấy, đó là phương pháp chung của những nhà văn đại tài và tâm lý sâu sắc. Jean Valjean, trong vở truyện Les Miserables của Victor Hugo, là một nhân vật cũng linh động lắm. Ông là một người có một tấm lòng hào hiệp, cứng cỏi, anh hùng nhưng gặp toàn là nghịch cảnh. Càng gặp nghịch cảnh bao nhiêu ông lại càng tỏ ra càng hào hiệp, anh hùng bấy nhiêu. Tuy vậy phần đông các nhân vật của Victor Hugo không được thực tế lắm. Hamlet, trong vở kịch bất hủ của Shakesease, là một thành niên đa cảm, có tánh do dự và thờ ơ, đang sống một đời sinh viên lười biếng êm đềm ở Đức. Bỗng tin cha chết và hồn cha về mách cho biết là ông bị ám sát mà người ám sát ấy lại là chú của Hamlet. Hamlet hứa với hồn người chết sẽ trả thù…Nhưng anh ta là một tâm hồn uỷ mỵ nay gặp việc cần phải cương quyết, anh ta tìm đủ mọi cách để diên trì và thối thác. Tất cả vở truyện toàn dệt bằng những do dự, rụt rè của chàng Hamlet. Khi cơ hội đã đến, chàng thấy rõ bằng cớ chắc chắn để trả thù, lúc ấy kẻ sát nhơn kia đang quỳ đọc kinh…Hamlet rút gươm, nhưng rồi, ngừng lại…do dự và tìm lý lẽ để tự nhủ: “Nó đang cầu nguyện…giết nó, thế là nó đang sám hối và hồn nó sẽ lên trời. Ta sẽ đợi lúc nó đang tội lỗi mà giết đi thì mới đưa hồn nó vào địa ngục”…Thế là bản tánh Hamlet, vẫn càng ngày càng hiển lộ ra rõ ràng trong nhiều trường hợp gây cấn bắt buộc anh ta phải làm sái lại với bản tánh của anh ta (2) Đem đối chọi hoàn cảnh và bản tánh của những nhân vật chánh để bắt buộc nó phải bộc lộ ra một cách tinh tế và muôn mặt, đó là mật pháp chung của phần đông các nhà tiểu thuyết, các kịch gia tài giỏi. Tóm lại, đọc tiểu thuyết có ích cho sự học là để giúp ta hiểu biết rõ hơn ý nghĩa của đời sống của ta và là của đời sống của những người chung quanh ta thường bị thói quen hàng ngày che giấu. Cần phải đọc tiểu thuyết để đi sâu vào nhiều hoàn cảnh xã hội khác ta để tìm thấy chỗ đại đồng của bản tánh con người sống dưới hình thức của những phong tục khác nhau, và để mà nghiên cứu mọi vấn đề quan trọng của nhân sinh như tội lỗi, ái tình và số mạng một cách cụ thể hơn, ngoài sự giải thích xuyên tạc của luân lý, đạo đức…Những tiểu thuyết hay bao giờ cũng đặt cho ta nhiều nghi vấn về cuộc đời…và bắt ta suy nghĩ. Ngoài ra những tiểu thuyết có mục đích khác khêu gợi những dục vọng tầm thường của ta để thoả mãn óc tò mò bệnh hoạn đều là những sách cần phải vứt vào lò lửa. Về phương diện nầy, nên đọc tiểu sử các bực danh nhân thế giới. Nó sẽ giúp ta thấy rõ tâm lý phức tạp của con người, và những bực phi phàm cũng chỉ phi phàm ở những mực độ nào thôi. Có nhiều lúc họ cũng tầm thường hơn chúng ta nhiều. Đọc tiểu thuyết cần phải thận trọng. Kẻ nào đọc những loại tiểu thuyết nhảm sẽ làm mất thời giờ rất quý báu của họ và đáng ân hận hơn, là rồi họ sẽ mất lần óc phán đoán và quân bình của tâm tình họ nữa. Giờ ngày cần phải dành cho những sách chuyên môn, những sách tu luyện thân tâm cùng trí não. Những loại tiểu thuyết diễm tình xa sự thực dắt dẫn những kẻ đầu óc non nớt, nhất là phụ nữ đa cảm đa tình đi vào con đường phiêu lưu lãng mạn ngoài thực tế đến đỗi quên rằng đời là một trường tranh đấu trắng trợn của các dục vọng, quyền lợi của con người, và chỉ có những kẻ nào thật khôn mới sống nổi. Lãng mạn của những tiểu thuyết như Tố Tâm, Werther đã làm hư hỏng đầu óc thanh thiếu niên nam nữ không phải ít. Những tiểu thuyết phải đọc là những tiểu thuyết có tánh cách soi đường chỉ nẻo, cắt nghĩa đời sống con người trải qua những giai đoạn đi tìm con đường lập chí. Loại tiểu thuyết ấy trong văn học giới rất ít. Những quyển Les Annees d’Apprentissage de W.Meister của Goethe; Jean Christophe của Romain Rolland là những bộ sách không thể bỏ qua được đối với những người tự học. Sách Việt dĩ nhiên là chưa có loại nầy. Nhất Linh, trong quyển “Viết và đọc tiểu thuyết” có nói: “Thế nào là những cuốn tiểu thuyết hay, có giá trị trong không gian và thời gian và chỉ giúp ích nhiều nhất cho nhân loại? Những cuốn tiểu thuyết hay là những cuốn tả đúng thực sự cả bề trong lẫn bề ngoài, diễn được một cách linh động các trạng thái phức tạp của cuộc đời, đi thật sâu vào sự sống với tất cả những chuyển biến mong manh tế nhị của tâm hồn, bằng cách dùng những chi tiết về người và việc để làm hoạt động những hành vi, cảm giác và ý nghĩ của họ. Những cuốn đó cần phải do sự thành thực của tác giả cấu tạo nên, viết bằng một lối văn giản dị, không giảng giải nhiều và không phải hay chỉ vì cốt truyện.” Biết đọc tiểu thuyết là biết thưởng thức cái hay của tiểu thuyết. Muốn biết thưởng thức cái hay của tiểu thuyết phải biết qua những quy tắc cần thiết để viết một quyển tiểu thuyết hay. về sách giúp cho ta có một quan niệm tổng quát về tiểu thuyết, các bạn nên đọc những quyển sau đây: “Khảo về tiểu thuyết của Phạm Quỳnh (1929), Khảo về tiểu thuyết của Vũ Bằng (1951) và nhất là Viết và đọc tiểu thuyết của Nhất Linh (1961). Sách Pháp thì nên đọc Defense des Letres của Georges Duhamel, Comment un Romancier fait ses Romas của Claude Farrere (Conferencia số 12, 5/6/1927), Pour quoi et Comment on ecrit un Roman của Andre Maurois (Conferencia số 3, 20/1/1932), Reflexions sur le Roman của Albert Thibaudet (Gallimard). Theo Georges Duhamel, trong Defense des Lettes, thì thể văn tiểu thuyết tuy khác nhau nhiều, nhưng kể về loại thì chỉ có 2 loại: một loại cốt làm cho ta quên cuộc đời đang sống của ta đây, và một loại khác cố gắng soi sáng và làm cho đời sống trong thực tế của ta trở nên có ý thức hơn. Hay nói một cách khác: Có hai loại tiểu thuyết, một loại giúp ta trốn cuộc đời hiện tại và một loại giúp ta sống cuộc đời hiện tại bằng cách nhìn thẳng vào thực trạng của nó. Nhưng dù sao, dù tiểu thuyết thuộc về loại tả chân, tả thực, cũng là “đặt ra một truyện khác với việc thường của mỗi người, khiến cho người ta trong cái khoảng dài hay ngắn, cầm đến quyển truyện trên tay, thoát ly được ra ngoài cái đời mình mà cùng với người trong truyện hoặc vui hoặc buồn, hoặc sướng hoặc khổ, hoặc đi viễn du những nơi xa lạ, hoặc ngồi hồi tưởng việc xa xưa. Tiểu thuyết hay, người đọc trong lúc đọc tưởng như mình không phải là mình nữa mà là người trong truyện…” (Khảo về Tiểu thuyết của Phạm Quỳnh). Người ta sở dĩ khác muôn vật là có tành không chịu an phận, không chịu mãn nguyện với hiện tại của mình, bao giờ cũng đứng núi này trông núi nọ, tìm cách thoát ly cuộc đời bình thường của ta đây để mà tưởng tượng một cuộc đời khác thú vị hơn, ly kỳ hơn, sung sướng hơn. Vì vậy, đối với phần đông, tiểu thuyết là nguồn an ủi duy nhất để ta có thể an phận mà vượt qua những đau khổ trắng trợn của cuộc đời đầy gió bụi và ngang trái…Đó cũng là sứ mạng cao cả nhất của nó, một sứ mạng văn hoá nếu nó đừng huyễn hoặc người đời đến lôi kéo họ vào cõi mộng và không còn biết phân biệt đâu là Thực, đâu là Mộng nữa. Nó là con dao hai lưỡi, nếu sử dụng sai lầm, nó là một tai hoạ cho người đời không nhỏ.   2. Đọc sử   Đọc sử có ích gì cho sự đào luyện óc phán đoán của ta chăng? Phần đông cho rằng sử là việc đã qua, sử là để học những bài học của quá khứ. Nói thế có đúng mà cũng có sai. Muốn cho sử học giúp ta những tài liệu đã qua, để hiểu hiện tại và dự bị cho tương lai thì sử phải trước hết được viết ra và thuật lại một cách đúng với sự thực đã xảy ra, nghĩa là phải được thuật lại một cách khách quan. Nhưng làm gì viết sử được một cách khách quan? Nhiều người còn rất hoài nghi chỗ đó. Tôi nhớ có đọc được một câu chuyện mang máng như sau đây do nhà văn Anatole France thuật: Có một nhà bác học quyết đem hết đời mình để viết lại một bộ sử tổng quát về nhân loại. Ông đã tham khảo hầu hết sách vở từ cổ kim để soạn bộ sử ấy. Công việc gần xong, thì ông đã già gần xuống lỗ. Ngày kia, vào một buổi sáng, ông đứng trên lầu cao, trước cửa sổ, chứng kiến được một cuộc cãi lộn và ẩu đả ở phố trước từ đầu đến cuối. Một hồi lâu, chị nấu bếp dọn ăn cho ông, vui miệng thuật lại câu chuyện cãi lộn và ẩu đả ấy cho ông nghe. Nhưng ông lấy làm lạ tại sao những chi tiết đều sai cả với những điều chính ông đã nghe thấy? Ông suy nghĩ và không bao giờ ngờ đến lòng thành thực của chị nấu bếp vì ông biết chị ấy thực thà lắm. Ông bèn xách gậy đi xuống đường phố…Khi ông vừa gặp bà giữ cửa, bà ấy thuật lại cho ông nghe câu chuyện trên, hoàn toàn không giống với những điều ông nghe thấy, lại cũng không giống với những điều nghe thấy của chị bếp nữa. Ông tò mò đi từ đầu phố đến cuối phố…thì ông lại được nghe biết bao chi tiết ly kỳ hơn nữa…không đúng với những sự nghe thấy của ông mà lại còn nghịch nhau lung tung. Ông trở về …cảm thấy sự mỏng manh của chứng từ con người…Các chứng cứ do các sử gia từ thế kỷ này đến thế kỷ kia để lại…ông cảm thấy cũng chỉ là những chứng cứ không sao tin cậy được nữa… Buồn chán, ông cho chồng sử của ông đã viết vào lò lửa… Hẳn các bạn cũng đã có xem qua vở tuồng Rashomon của Nhật và các bạn cũng đã có dịp nghĩ qua sự mong manh của những chứng cứ của con người. Huống chi những cái mà người gọi là những “bài học lịch sử” lại càng bắt ta nên thận trọng. Người ta thường có thói dùng lịch sử để làm những bài học luân lý, chánh trị. Thực ra, những sự kiện lịch sử thường chỉ có giá trị của những tài liệu lịch sử mà thôi chứ tự nó không có ý nghĩa để dùng làm bài học. Tôi xin đơn cử một tài liệu lịch sử nầy về trận giặc Peloponese. Vào khoảng 431 trước tây lịch kỷ nguyên là khởi đầu trận giặc Peloponese giữa hai địch quốc Athenes và Sparte. Vào năm 404 trước tây lịch kỷ nguyên thì Sparte thắng Athenes và bắt Athenes phải chịu nhận một chánh phủ do ba mươi vị quan toà cai trị thường gọi là Ba mươi vị Độc tài (Les Trente Tyrans) phần đông là người Sparte. Tại sao là có sự kết cuộc như thế, đem Sparte làm bá quyền Athenes? Là vì người xứ Athenes, nghệ sĩ, thông minh nhưng không kỷ luật, rất ghét rất giai cấp và sống dưới chế độ dân chủ và tự do. Trái lại, địch thủ của họ thì tuy không quan thiết gì đến văn minh, nhưng biết lấy tánh khí làm căn bản, và sống dưới chế độ giai cấp, khắt khe theo truyền thống theo kỷ luật khắt khe, biết đem uy quyền đặt trên những nền tảng vững chắc và độc tài. Dĩ nhiên, Sparte phải thắng Athenes. Đó là bài học của lịch sử. Và người ta lại không để ý, cũng chính lịch sử cho ta biết, chính Thrasybule lại lật đổ “Ba mươi vị Độc tài” kia trong mấy tháng sau khi Athenes thất thủ, và hai mươi bốn năm sau, Pélopides, người Thèbes đuổi quân Sparte ra khỏi thành nầy. Epaminondas, tám năm qua, cũng là dân Thèbes, thắng dân Sparte trong trận Leuctres, và Mantinee làm cho Sparte mất cả tên tuổi trên lịch sử ngày xưa. Ta nên nhớ rằng Thebes lại là bạn đồng minh của Athenes. Những anh học sinh ngoan ngoãn đều biết rõ những sự kiện lịch sử ấy và đã học thuộc lòng nó để trả bài cho giám khảo họ nhưng cũng luôn luôn không quên nhắc đến cái bài học lịch sử trên đây về việc Sparte bá quyền Athenes. Ta thấy rằng ở đây lịch sử lại bị lịch sử cải chính, nhưng rồi cũng không ai quan tâm đến, người ta chỉ lo nhớ cả cái bài học lịch sử và luôn sự cải chính lại nó nữa, mới là mỉa mai! Các bài học lịch sử khác thì cũng một thế: phần nhiều đều có một tánh cách chung là dạy cho người ta đã biết, nghĩa là không dạy thêm được việc gì cả. Khi người ta đọc sử với cái mộng tìm nơi đó một bài học, thì có khác nào người ta gặp phải tâm trạng của một luật sư đang soạn bài biện trạng của ông ta. Ông luật sư ấy không làm việc như một nhà khoa học đi tìm chân lý mà chỉ làm cái việc tìm những chứng minh cho một định kiến sẵn có của anh ta. Những sự kiện lịch sử chỉ là những bằng cứ để anh ta dùng chứng minh những ức đoán của anh ta: anh đã biết trước phải dùng những sự kiện gì rồi. Thực ra, sự kiện không chứng minh gì cả (les faits ne prouvent rien). Phần đông ngày nay người ta quá mê tín, quá tin tưởng nơi nó và cho rằng tự nó có đủ uy quyền để bảo đảm sự thật. Người ta không để ý rằng: cũng thời những sự kiện ấy, người ta lại có thể dùng mà giải thích rất hợp lý những lý thuyết trái nghịch nhau như nhiều nhóm duy vật và duy tâm đã làm. Như vậy, những sự kiện lịch sử tự nó không thể bảo đảm rằng nó là một chân lý bất di bất dịch, giá trị của nó có cùng không là do sự giải thích của nhà viết sử mà thôi. Muốn viết sử mà được liêm khiết, nhà viết sử chỉ nên trình bày sự kiện lịch sử đủ mọi phương diện nhưng đừng cố gắng rút ra một bài học lịch sử quá vội vàng. “Lịch sử vị lịch sử” cũng như “nghệ thuật vị nghệ thuật” là quan niệm rất cận thời. Ngày xưa lịch sử trước tiên là do chánh trị mà ra, thường là công việc của những kẻ chuyên môn ca tụng chánh thể, những kẻ nịnh thần, những nhà lập pháp, nghĩa là của những kẻ phụng sự một chủ quyền nào. Đọc sử cần phải biết tránh sự xuyên tạc của nhà viết sử.   Tóm lại, viết sử cho thật đúng rất khó. Huống chi, nhân quá khứ để tìm một bài học cho tương lai, thiết tưởng ta cũng cần phải hết sức thận trọng mơí được. Ta nên tự hỏi: những bài học của cuộc đời trong quá khứ có thể nào giúp ta để giải quyết được những vấn đề rất phức tạp của thời buổi hiện tại nầy chăng? Thời cung tên dao kiếm, đánh giặc thì theo lối địa phương có thể nào giúp ta hiểu được những biến cố hiện tại của thời nguyên tử lực chăng? Nhiều người lại nghi ngờ rất có lý nhưng kết luận trẻ con và ngây thơ của một phần đông các nhà viết sử đã vượt qua sứ mạng khoa học của nhà kể chuyển để sang qua cái nghề triết luận và lý sự… Có kẻ chủ trương rằng bỏ qua những bài học của lịch sử thì có khác gì trong khi du lịch, từ chối không chịu nghe lời khuyên của người dẫn đường: kẻ ấy sành đường hơn ta…Họ làm như người ta luôn luôn có thể biết trước được những tai nạn sẽ xảy ra, họ làm như không biết đến những bất ngờ của lịch sử, và hễ biết được việc trước tất sẽ đoán được tương lai, dòng đời sẽ luôn luôn chảy xuôi mà không bao giờ chảy ngược…Họ tin tưởng một cách quá thật thà rằng “những nguyên nhân giống nhau sẽ tạo ra những hậu quả giống nhau”. Tương lai đâu phải là quá khứ diễn lại. Phải coi chừng, trong cuộc cờ người ta đâu phải chỉ chơi mãi một nước cờ mà thôi đâu. Lắm khi ta có thể nói theo Andre Gide rằng: “Lịch sử để lại cho ta nhiều bài học có hại hơn là có lợi. Nó tạo cho ta nhiều ảo vọng sai lầm..rất đáng nguy hiểm”. Chính vì quá tin nơi những bài học của trận giặc vừa qua mà phần đông có lắm bộ tham mưu phải chiụ thất bại nặng nề trước những chiến thuật tối tân của quân địch. Andre Gide cho rằng: “Bài học của lịch sử nếu có thể nói là một bài học, là nó dạy cho ta biết rằng quá khứ không thể dùng để soi sáng tương lai, và muốn đối phó với những biến cố hiện tại và mới mẻ, thà có một đầu óc không quan thiết gì đến quá khứ còn hơn là có một đầu óc quá bị mù loà vì những ánh sáng giả tạo của quá khứ”. Thật là câu nói đáng cho ta suy nghĩ mà dè dặt và hoài nghi, một thứ “hoài nghi triết học” theo Descartes. Với những “dè dặt” trước đây, thì đọc sử mới có bổ ích mà không sợ bị di hại. Nhưng học sử cần nhất là học phương pháp viết sử và phương pháp học sử. Hai phương pháp ấy đều quy về một mối: phương pháp phê bình sử học. Muốn đọc sử mà không sành phương pháp phê bình sử học, rất nguy hiểm. Thật vậy, muốn cho hành động ta khỏi phải có sự sai lầm hay thất bại, cần phải thấy đặng sự thật trong những việc xảy ra chung quanh ta hằng ngày. Vậy phải làm thế nào để nhận thấy được sự thật? Có hai cách: tự mình tai nghe mắt thấy, hoặc nghe hay đọc lại những gì kẻ khác đã nghe đã thấy. Nhưng đối với mắt thấy tai nghe, chắc gì ta đã nghe thấy đúng y như sự thật đã xảy ra, hay ta chỉ thấy nghe những gì ta muốn thấy muốn nghe và mong ước đó phải xảy ra như thế nào? Vì quyền lợi, vì tư dục, vì thành kiến…ta đã nghe thấy sai cả với sự thật. Ta hãy để ý nghe câu chuyện cãi vã của hai người, ta sẽ nhận thấy rõ điều ấy: mỗi người mỗi nghe theo ý riêng của mình, chứ không ai chịu nghe những gì họ không muốn nghe. Huống chi sự thấy nghe ấy lại do kẻ khác thuật lại hay biên chép lại, thì quả quyết ta cần phải hết sức thận trọng và hoài nghi trước khi tin nó. Những nguyên nhâ xui giục người ta mang đến cho mình những tin tức sai lầm thật rất nhiều. Vả, cũng như ai, ai lại là người không đeo theo mình một quyền lợi, một thành kiến hay một tư dục…Lẽ cố nhiên sự nghe thấy của họ khó có thể khách quan được và không nên tin họ bằng lời mà phải biết xem xét và phê bình cẩn thận lại. Muốn có được một bộ óc phê bình cho đúng đắn, theo tôi, không còn phương pháp nào hay bằng dùng đến phương pháp phê bình sử học Phương pháp phê bình sử học,(xem lại quyển Thuật Tư Tưởng) không phải chỉ dùng vào việc sưu tầm tài liệu về viết lịch sử mà thôi, nó lại còn giúp cho ta phê bình tất cả những điều ta nghe hay đọc, do báo chí, sách vở hoặc những lời đồn đãi của dư luận đem lại cho ta hằng ngày. Vậy, trước một câu chuyện nào bất luận, ta phải tự hỏi: Ai thuật lại chuyện đó? Người thuật lại chuyện đó có thuật lại rõ ràng câu chuyện của họ thuật chăng? Người đó có thể tin cậy được chăng? Người đó có phải là người hay quả quyết suông những chuyện vu vơ, và họ làm thế là để thích ra mặt sành chuyện hơn người không? Người ấy có quyền lợi gì để dối mình hay dối người chăng? Tánh tự nhiên của con người là hay tin những điều kẻ khác thuật lại. Vậy chớ ta không thấy, hằng ngày, bất kỳ là chuyện gì của ai thuật lại, ta sẵn sàng tin theo một cách dễ dàng, không đòi hỏi một bằng cứ nào cả hay sao? Trừ ra khi nào tin tức ấy quan hệ đến nhiều, ta mới chịu để ý đến mà phê bình, mà gạn lọc…bằng không, nếu câu chuyện ấy không đến ngớ ngẩn hay phi thường thì ta nhận nó ngay, lại còn đem nó mà thuật lại cho kẻ khác nghe và có khi lại còn tô điểm thêm cho nó có duyên hơn là khác nữa. Bất cứ ai thành thật với mình đều phải công nhận rằng mình thường có tánh hay lười biếng cẩu thả như thế. Bởi vậy óc phê bình không phải là tánh tự nhiên của con người, mà cần phải tập luyện cho nó lâu ngày mới thành thói quen được. Những sự vật trên đời mà chính tai ta nghe, mắt ta thấy rất ít. Hầu hết những điều ta hay biết đều do kẻ khác đem lại cho ta: hoặc nhân nói chuyện mà biết, hoặc do đọc sách, đoc báo hay nghe đài phát thanh mà biết. Những điều mà kẻ khác mang lại cho ta, sử gia gọi chung là chứng cứ. Chứng cứ thật rất quan trọng trong đời sống của ta không phải nhỏ, vì không có nó, ta không thể biết được những điều gì đã quan. Vị lại thời chưa có thể biết được, người ta cần phải căn cứ nơi hiện tại mới có thể độ mà hiểu trước được. Nhưng hiện tại làm sao hiểu được, nếu không đem so sánh với những gì đã qua. Người ta bảo: Quá khứ là nguồn gốc của sự hiểu biết của con người. Nhưng, những chứng cứ ấy có nên tin cả không? Và phải làm sao biết nó có thể tin đặng? Đó là vấn đề quan trọng mà phương pháp phê bình sử học giải quyết cho ta vậy. Phần đông ai ai cũng tin rằng: một người kia, nếu không có lợi riêng gì để gạt gẫm ta, ắt không bao giờ họ nói dối với ta làm chi cả. Nghĩ thế là không đúng. Thường thường những điều họ nói với ta nếu đúng cả trăm phần trăm, thì có lẽ đó là một điều may mắn bất ngờ. Như ta đã thường thấy xảy ra hằng ngày có lắm chứng cứ không đúng với sự thật đã gây ra không biết bao tai hoạ. Một chứng cứ sai lầm đủ làm cho người lương thiện hàm oan trong ngục thất. Nếu phải kể ra những vụ “sai lầm của công lý” thì không biết phải bao nhiêu quyển sách mới nói ra hết được. Ngay trong đời sống hằng ngày của ta đây, cả danh dự và hạnh phúc ta, có thể do một chứng cứ sai lầm mà tiêu tan như giá rữa. Nguy hiểm nhất là có những lời vu báng tồi tệ nhất lại do những kẻ thành thực nhất đưa ra. Họ không phải vì ác tâm mà hại ta, nhưng vì họ thấy sai hoặc nghe kẻ khác thuật sai mà vội tin và lặp lại với kẻ khác. Chúng ta cần phải để ý đến sự mỏng manh của chứng cứ mà không bao giờ vội tin liền. Hãy biết thận trọng phê bình trước khi tạm thời chấp nhận nó. Ta nên biết rằng trí não ta bị luật tư lợi chi phối, chỉ thấy và nghe cùng nhớ được có những gì quan thiết ích lợi đến ta mà thôi, ngoài ra đều bị để qua một bên cả, nghĩa là ta sẽ không thấy gì khác hơn những gì ta cần muốn thấy. Giữa một sự vật ở ngoài với cái tâm nhận thức của ta ở trong, có một khoảng cách xa hoặc nhiều hoặc ít, không thế nào không có được. Ta thử thí nghiệm như vầy thì rõ: để trên bàn một mớ đồ thường dùng như cây viết mực, cây viết mực, cây viết chì, một cái khoá, một cái ly…và trong mớ đồ đó ta có thể thêm vào một cái ghết nhỏ (đồ chơi con trẻ) mà thiếu một chân. Ta bảo một người nào quan sát kỹ các vật ấy. Ta cho họ một thời gian vừa ngó qua đủ món. Rồi bắt họ tả lại các vật họ vừa thấy, ta sẽ thấy họ tả lộn xộn cả. Cây viết chì có khía, họ cho là tròn; cái ly tròn, họ cho là có khía. Nhiều món họ lại kể thiếu, có khi có cái thiếu họ lại kể thêm. Nếu hỏi cáu ghế nhỏ có mấy chân, họ sẽ nói có bốn, trong khi sự thật chỉ có ba. Họ không quen quan sát, nhứt là họ không biết cách quan sát. Mà phần đông con người là thế. Ta không nên quá tin cậy nơi trí nhớ của ta. Lại nữa, ta cũng cần để ý đến điều quan trọng nầy: Ta chỉ có thể thấy được những gì ta đã biết thôi. Những y sĩ quen với cách sắc bệnh nhân, hễ nhìn ai là họ đã nhận thấy kẻ ấy đau bệnh gì rồi mà chính người ấy soi mặt hằng ngày không thấy biết gì cả. Do đó ta nên để ý hai điều nầy: Trước một sự vật, chỗ nghe thấy của ta không bao giờ đầy đủ đặng. Có nhiều việc và chi tiết ta không thể nghe thấy đặng, mặc dù ta đã để cả hai mắt mà nhìn, hai tai mà nghe. Sự nguỵ tạo của trí nhớ rất là tai hại. Thường ta hay thêm vào những gì ta không nhớ để cho sự nhớ được đầy đủ. Chính đó là cách nhận lầm cái bóng đen là kẻ trộm, sợi dây thừng là con rắn. Thấy trong bóng tối mập mờ một sợi dây thừng, và bởi thấy không rõ, ta bèn dùng trí tưởng tượng mà thêm vào và cho đó là con rắn. Chứng cứ sai không phải luôn luôn do sự thiếu trí nhớ. Thường lại do nơi sự nhận thức sai lầm. Chính ngay vào lúc ta nhận thức sự vật, đã bắt đầu có sự thay đổi dạng rồi. Ở đây, ta lại đi vào cái giới bao la của “tình cảm”. Ta thấy sự vật, thường ít khi nào y như nó có thật mà thường thường là theo cái chiều của ý muốn của ta ao ước nó phải xảy ra như thế nào. Dục vọng, yêu ghét, óc phe đảng, tư lợi…làm cho ta giải thích sai lầm tất cả những điều ta nghe thấy. Không cần phải nói ra, cái kết quả tai hại của những chuyện hiểu lầm rất đáng tiếc thường xảy ra giữa người và người, hoặc giữa dân tộc khác nhau, rất là chan nhản, không ai không thấy. Tai hại hơn hết, là những kẻ đem lại cho ta những chứng cứ sai ngoa ấy, lại là những kẻ hết sức thành thật. Họ không có chút lòng dối trá gì cả, vì chính họ tin thật những điều họ đã thuật lại cho mình kia là đúng cả trăm phần trăm. Họ tin như thế, nên họ mới quả quyết như vậy. Đó mới thật là nguy hiểm. Bởi vậy, đối với những kẻ tố cáo, thuật lại hay biên ra, ta phải hết sức thận trọng dè dặt cho lắm mới đặng. Bất cứ là chứng cứ nào, hãy phê bình nó rồi sẽ tin sau. Phải coi chừng sự dối trá của con người, nhứt là những nguyên nhân sai lầm về tâm lý mà người thường vô tâm sa vào như ta đã thấy ở trên. Ta nên để ý điều nầy: Những kẻ có ý gạt gẫm mình thì ít, mà những kẻ vô tâm gạt mình thì rất nhiều. Vì vậy, những chứng cứ thành thực rất dễ tìm hơn những chứng cứ xác thực. Giờ đây xin bàn qua phương pháp phê bình sử học: