- Không hề đánh giá, chỉ cung cấp tư liệu, chúng tôi xin kể lại ở đây các tín ngưỡng dân gian liên quan đến các tộc người truyền thuyết. Những người Sömri, không biết thuộc tộc người nào, là những người hiện ra với ta dưới hai hình dạng khác nhau: là người hay là hổ tùy thích. Họ sống thành làng, có những phong tục giống như các làng khác, nhưng họ ăn thịt người. Việc ăn thịt người giảm đi từ khi người da trắng đến. "Ngày xưa, một người da trắng đi săn, phía người Sömri. Anh ta thấy một cảnh tượng kỳ lạ: một con hổ đang xé xác một người và, bên cạnh đó một người đàn bà, đúng thật là một người đàn bà chứng kiến cảnh đó. Anh bắn chết con hổ; rồi anh hỏi người đàn bà: "Bà đang làm gì với con hổ này vậy? - Ðấy là chồng tôi; ông ấy không kịp biến thành người khi ông đến. Ðây là chồng tôi và tôi muốn chết với chồng tôi; hãy giết tôi đi! - Vậy thì bà hãy thử biến thành hổ đi xem!" Bà ta lấy một chiếc thúng nhỏ, đội lên đầu và biến thành đầu hổ. Bà kẹp hai con dao nhỏ vào răng: răng biến thành nanh; bà tự xát vào thân mình và lông mọc ra; bà cắm một cái que vào mông, vậy là có đuôi. Ðúng là một con hổ cái hoàn hảo. Người da trắng bắn và bà ngã xuống bên con đực..." Những người Sörai cũng ăn thịt người. Họ có thể xoay đầu đủ các hướng, ra trước cũng như ra sau. Theo tín ngưỡng, họ ở phía Lào. Nhiều tộc người tin chuyện này. Người Mönung sống trong rú, không có nhà cửa gì cả, không trồng trọt, không quần áo. Họ quấn tóc quanh hông, phủ xuống đến chân. Họ ăn các loại cây dại và trái cây; họ không thích tiếp xúc, không thể đến gần, nguy hiểm. Ở cánh tay họ có một thứ vây có thể cắt được các thứ ("như những cái xương bằng sắt") dùng làm dao để chặt các cành cây mà họ ăn. Những người Lùn chỉ còn là ký ức, do những người già kể lại, trong khi các tộc người kỳ lạ khác được coi là hiện nay vẫn còn tồn tại. Có phải họ là những cư dân đầu tiên của vùng đất này mà bằng chứng là các công cụ bằng đá đẽo?

III. Các kĩ thuật và nghi thức sáng chế

"Ngày xưa, từ muôn thuở trước, chúng tôi đã làm như thế này; đúng như thế này từ buổi đầu tiên..." Ðấy là cái điệp khúc mở đầu tất cả các kỹ thuật Tây Nguyên: chúng là truyền thống và bất biến. Từ khi Trời và Ðất dạy cho con người biết làm và sử dụng các dụng cụ, những con người này không hề thay đổi cách chế tạo, đến mức sống với những người Tây Nguyên ngày nay chúng ta có thể hình dung cuộc sống ngày xưa của họ, cách đây nhiều thế kỷ, "khi họ sống gần biển". Ngày nay chúng cũng hệt như đã được mô tả trên các tượng chạm nổi của người Chàm hay người Khơme cách đây tám trăm năm. Mọi hoạt động của người Tây Nguyên đều mang tính chất tôn giáo: đấy là sự trung thành với nghi thức xưa, do các thế lực siêu nhiên thần khải, trung thành với bài học của các Thần đã chiếu cố dạy cho con người các kỹ thuật của mình. Các kỹ thuật này, từ nguyên thủy vốn mang bản chất tôn giáo, trong khi hoàn tất chu trình của chúng, là vẫn nhằm để phục vụ các Thần. Người Tây Nguyên, thấm nhuần bản chất tôn giáo, khi sử dụng chiếc xà gạc hay chiếc rìu của mình, biết rất rõ rằng đấy là do nhờ có ai và không quên nhắc nhớ với một lòng biết ơn và thành kính ký ức về các vị Thần sáng lập vĩ đại và ngợi ca những truyền thuyết về họ, cũng bất biến như các kỹ thuật. Bài học của các Thần trên trời

"Mặt Trời xuống Ðất dạy cho Sörden ^[1]

làm cái xà gạc, làm cái rìu,

làm con dao, làm cây ná..." Sörden dạy cho con người làm các đồ dùng, công cụ, máy móc. Nhưng ông không ở mãi được với con người, để khai tâm cho từng thế hệ; cho nên ông làm các hình mẫu trên trời, xếp đặt các ngôi sao sao cho con người chỉ có việc cứ nhìn mà chép theo: "Về sau các người chỉ cần chép theo các ngôi sao; không phải gọi ta để dạy các ngươi làm cái này cái nọ nữa; với lại ta còn phải đi dạy các xứ khác nữa..." Từ ngày đó người Tây Nguyên biết nhìn các sao mà làm các đồ dùng. Chòm sao Mac-Maê ^[2] là biểu hiện vĩnh cửu của chiếc cối giã gạo và những người đàn bà đang giã chung quanh; chòm sao Odwing ^[3] vẽ chiếc cày truyền thống. Ðêm là một bài học cách trí phong phú. Ðồ dùng và công cụ, được làm theo mẫu loại không thay đổi, dường như vẫn giữ nguyên cách cấu tạo như từ thuở con người Tây Nguyên có mặt trên trái đất này, như những thứ mãi mãi được đúc trong cùng một khuôn và luôn luôn giống nhau. Chiếc xà gạc và nhất là con dao gắn liền với đời sống người Tây Nguyên; họ có thể không cần có quần áo nhưng không thể không có con dao; nó như là một sự nối dài của cơ thể họ, một phần của chính họ ^[4]. Ở vùng người Stiêng, người ta thường xiết chiếc xà gạc của người phạm lỗi: anh chàng này sẽ hoàn toàn phụ thuộc vào người chủ nợ, anh ta không thể làm việc được nữa và sẽ không có ăn. Anh ta sẽ phải vội vội vàng vàng trả món nợ của mình để chuộc lại chiếc xà gạc sinh tử. Tùy theo tộc người, chiếc xà gạc hay con dao dùng để làm mọi việc, từ cắt cái móng tay đến hạ một cái cây. Người Raglai sống ở vùng rừng chủ yếu mọc toàn tre, gần như chỉ chuyên sử dụng có một con dao cán dài mà họ dùng để chặt đứt phăng những cây tre dài rỗng ruột. Tùy theo công việc phải làm, người ta cầm cán dao ở tay, kẹp vào giữa các ngón chân hoặc vào nách. Người Mạ có một con dao nhỏ có cán uốn cong luôn dắt ở búi tóc hay ở thắt lưng, ngay cả về đêm; nó thật sự là một phần của con người họ. Một người đánh mất con dao đó bị coi như đã đánh mất hết các khả năng của mình. Xà gạc là công cụ của đàn ông; một người đàn bà muốn dùng xà gạc sẽ khiến người ta cười. Ðàn ông dùng chiếc rìu để hạ cây và đẽo gỗ, đàn bà thì dùng để bửa củi. Chiếc cuốc con chủ yếu là công cụ của đàn bà. Chiếc xà gạc gắn với lễ khai tâm của đứa con trai: khi đứa con trai đến tuổi bắt đầu lao động, người cha đặt chiếc xà gạc lên vai nó: đấy là tấm choàng của người La Mã và thanh gươm của chàng Hiệp sĩ. Các dụng cụ đều có truyền thuyết của chúng, cũng giống như con người, các loài thú, các cảnh vật. Trước tai họa lớn Ðại hồng thủy, chúng nói chuyện với người và tự làm việc lấy một mình: "Ngày xưa Ndu đã xây dựng nên thế giới trong đó con người có thể tìm thấy mọi thứ để sống mà chẳng phải tốn tí công sức nào. Khi muốn ăn quả, họ chỉ phải hái; thịt và cá bao giờ cũng đủ đầy. Lúa tự mọc; chiếc cuốc con tự nó cuốc rẫy, con người chỉ có việc chỉ cho nó biết nó phải làm ở chỗ nào. Rìu cũng tự chặt gỗ một mình; chiếc xà gạc tự cắt lấy theo lệnh của con người.

"Nhưng kao, chiếc cuốc con, làm hăng quá; cứ phải liên tục chỉ cho nó chỗ đất mới phải cuốc. Con người, rất lười biếng, thậm chí chẳng muốn làm việc đó; thật rất mệt vì kao cứ đòi thêm, đòi mãi công việc; họ bèn vứt quách kao đi để tự lo liệu lấy vậy..." (truyền thuyết Srê). Các Thần trên trời đã dạy cho con người cách làm các đồ dùng và công cụ, và cách sử dụng chúng. Các Thần cũng dạy họ kỹ thuật làm ra các máy móc phức tạp hơn. Cái đầu tiên họ biết là chiếc ná do tài năng của Sörden, còn ông ta thì học được của Mặt Trời. Ngay từ nguyên thủy, bao giờ cũng đúng là loại gỗ ấy - gỗ brus - và loại dây rừng ấy xoắn lại để làm dây ná. Kỹ thuật ấy bất biến. Thuyền, thuyền độc mộc mà tất cả người Tây Nguyên ngày xưa dùng ở ven biển, và các tộc người ở những nơi có sông rộng sử dụng (người Mạ, Êđê, Bana...) được làm theo mẫu của chòm sao aho ^[5] . Cũng chính Sörden đã xếp chòm sao ấy như vậy để làm mẫu và chúng đã được bắt chước theo. Bẫy là một loại máy đòi hỏi phải biết ít nhiều các luật của động lực học. Có những cái chỉ là những chiếc thòng lọng đơn giản, có những cái rất phức tạp; loại bẫy lớn của người Stiêng, mà cha Azémar đã mô tả chứng tỏ một nền văn minh ít lạc hậu hơn là người ta vẫn tưởng: "Giả dụ như chúng ta có hai khu rừng thưa cách nhau từ năm đến sáu cây số, ở giữa có một eo đất toàn rừng già: người ta đặt ở eo đất ấy một loạt bẫy sẽ bắt các con vật muốn đi từ khu rừng thưa này sang khu rừng thưa kia. "Với chiếc xà gạc của mình, người Stiêng đốn những cây con sao cho chúng làm thành những chướng ngại vật liên tục; thỉnh thoảng họ chặt một cây to mà họ cho ngã theo chiều nối dài của đống chướng ngại. Rồi người ta làm các bẫy theo cách như sau: trên thân cây bị chặt đổ, người ta cắm hai cây cọc rẽ nhánh để làm thành một cái tời và nâng thân cây lên đến độ cao một mét rưỡi. Thân cây được tròng vào một cái vòng rộng làm bằng dây leo chắc chắn và giữ trong tư thế đó bởi một cần trục khỏe và dài, cần trục này, xuyên qua bên trên cái tời, cũng chui vào trong cái vòng nọ, sao cho đạt được lực mạnh nhất và phần tựa ngắn nhất. Ở mút đầu lực của chiếc cần trục đầu tiên có buộc một sợi dây mây ngắn, tại đầu mút của nó lại có một cái cần trục thứ hai nhỏ hơn. Chiếc cần trục thứ hai này đặt gần sát mặt đất, theo hướng của cái thứ nhất, nhưng ngược chiều; một đầu gắn chặt xuống đất, gần điểm tựa nhất; đầu kia, tức đầu lực, chỉ được đặt trên một khúc gỗ, không cắm xuống đất mà dựng đứng như chiếc ky, khiến nó rất đung đưa. Ở đầu khúc gỗ dựng đứng ấy có buộc một sợi dây rừng dài, giăng sát đất, theo chiều của thân cây và gắn chặt vào một cây cọc ở gần điểm thân cây tiếp đất. Chỉ cần chạm nhẹ vào cái lẫy là toàn bộ guồng máy ấy đổ sập xuống..." Ðiều đó đòi hỏi một sự suy nghĩ và một kỹ thuật khiến ta không thể đặt những người Tây Nguyên vào loại các dân tộc nguyên thủy và lạc hậu nhất. Lửa, sắt và người thợ rèn

Trong các kỹ thuật, có một ngành cao quý hơn cả, giành riêng cho một lớp người ưu tú. Trong khi các kỹ thuật đã nói đến ở trên là công việc của mọi người, thì trong làng có một con người được tách riêng ra, đó là người thợ rèn. Lửa và sắt là các nguyên tố mà sức mạnh của chúng làm nên sự cao quý. Trong hầu hết các nền văn minh, người thợ rèn là người anh hùng khai sáng, nếu anh ta không phải là người sáng tạo ra mọi vật và Toàn thể. Các truyền thuyết Tây Nguyên liên quan đến nguồn gốc của lửa và của lò rèn rất nhiều và giàu ý nghĩa. "Ở Brah-Ting (Âm phủ), Ndu tạo ra hòn đá lửa. Bung (người anh hùng sáng thế), sau khi đã mang từ Ðịa ngục lên tất cả các loài thảo mộc mà sau đó ông trồng trên mặt đất, mới rời hẳn Âm phủ mang theo lửa. Lên đến trên trần gian, trước hết ông dừng hết mọi công việc tổ chức của mình đã. Ông đến bên một dòng suối, góp nhặt củi và đốt lên một đống lửa lớn; ông nằm xuống cạnh đấy. Trước khi ngủ, ông định tắt lửa, sợ cháy lây tất cả những gì ông đã trồng trên mặt đất; ông rảy nước vào lửa, nhưng nước cũng cháy. Thuở ấy lửa đốt cháy cả nước. Lo lắng cho công trình của mình, ông thức, canh chừng ngọn lửa không thể dập tắt. Mệt quá, ông ngủ thiếp đi. Ðến lượt nó, lửa cũng ngủ. Nước, giận dữ, lại tràn lên lửa. Nước dâng lên để thắng lửa; biển tràn lên sông; nước tràn ngập mọi thứ, lụt to. Nước thắng lửa buộc nó phải chạy trốn; lửa chạy trốn nước đang tràn lên; nó trốn trong bụng cây tre. Chính từ lúc đó, nước đã dập tắt được lửa; cũng chính vì thế, đến tận ngày nay, người ta làm ra lửa bằng cách cọ vào tre." (truyền thuyết Srê). Theo truyền thuyết, dường như người Tây Nguyên, ít nhất là các bậc anh hùng của họ, những vị á-thần cổ xưa đã biết cách làm ra lửa đầu tiên là từ một hòn đá, quan niệm gắn với huyền thoại lớn về đất, về Ðất-Mẹ. từ đó đã sinh ra tất cả. Ngày nay, một số người Tây Nguyên vẫn dùng những cái bật lửa cổ cọ vào nhau để cho lửa bén vào nhùi nấm; nhưng cách thức ấy ngày càng hiếm trước sự tiện lợi của các bật lửa dùng xăng có ở khắp nơi. Các lối lấy lửa bằng cách cọ xát vẫn rất thông dụng. Nhà thám hiểm có cái bật lửa "hiện đại" cạn xăng, chẳng phiền lòng được gặp những người bản địa biết cách "cưa" tre. Cưa là hình thức cọ xát thông thường nhất, và truyền thống nhất; dây leo, đong đưa, và cây tre cứng có mặt ở nhiều nơi; cách làm này cũng thấy ở Malaixia. Những người Tây Nguyên già đều biết cách làm, chịu khó làm lâu; đám trẻ đã hoàn toàn đánh mất kỹ thuật này, bị các tiện nghi hiện đại làm cho hư hỏng. Ðôi khi, hiếm hơn, người ta lấy lửa bằng cách cọ một khúc gỗ dọc theo một cái rãnh trong lòng một khúc gỗ khác lớn hơn và theo chiều của khúc gỗ này: đấy là phương pháp gọi là "cày", chỉ thấy ở Pôlynêdi. Người Stiêng biết lấy lửa bằng cách ép, sử dụng một thứ bật lửa khí động: "... Ðể làm ra cái vật dụng rất hữu ích này, người Stiêng tìm lấy cái đoạn đầu một khúc sừng trâu, hoặc tốt hơn nữa, là ngà voi cái. Họ dùng con dao gọt tròn, cạo nhẵn, tạo lên đó những đường chỉ, khéo đến mức ta ngỡ đó là một vật làm đẹp. Với một cái dùi do họ rèn lấy, cho xoáy giữa hai bàn tay như một cánh cung của thợ tiện, họ xoi được một cái lỗ thẳng, láng, đều đặn, là điều kiện cần thiết để dụng cụ này bật ra được lửa. Một mẫu gỗ hay sừng dùng làm pit-tông. Ở đầu chiếc pit-tông này, họ gắn một chút mồi dấm và đưa nó vào một ít trong cái lỗ nọ. Rồi, bằng một cú đẩy tay thật mạnh, họ ấn nó tận đáy và rút ra ngay; miếng mồi dấm bốc cháy... Kiểu bật lửa này có cái lợi là có thể lấy lửa bất kể trời gió thế nào, không sợ ẩm..." Lửa được giữ trong nhà sàn, trong những cái bếp mà chỗ đặt và vai trò khác nhau tùy theo tộc người: bếp lửa của chủ nhân, bếp lửa của thổ công...Ở vùng Srê, khi có nhiều hộ chung trong một nhà, mỗi cặp vợ chồng có bếp riêng của mình ở đó họ nấu nướng và ngủ cạnh đấy; còn có thêm một bếp lửa ở lối vào nhà, đối diện với cửa, khách khứa ngồi quanh và buổi họp đêm của gia đình cũng diễn ra ở đó. Chính ngọn lửa đó gợi cảm hứng cho người già kể hay hát các trường ca, không ngừng đốt chiếc ống điếu bằng cái nùi, hoặc thậm chí bằng cách cầm lấy một hòn than đang cháy giữa hai ngón tay. Người Tây Nguyên không thể không có lửa về đêm; chỉ cần thiếu lửa ít lâu, là họ sẽ ngã bệnh. Nếu, do ngủ say họ để lửa tắt, thì bị cái lạnh của buổi bình minh đánh thức, họ sẽ trở dậy ngay để thổi cho than bùng lên hay đi xin lửa ở nhà sàn bên cạnh. Khi đi làm việc, họ mang theo mẩu củi cháy dở của mình: trong kỳ dọn rẫy, họ dùng nó để đốt cháy đám cây đã đốn ngã (trong loại đất trồng lúa này, việc dọn đất chủ yếu là bằng lửa), ngày nào cũng vậy, họ dùng để đốt ống điếu của mình. Người Tây Nguyên yêu và sợ lửa. Ðấy là phương tiện duy nhất của họ để sưởi ấm và chiếu sáng (gỗ có nhựa đốt cháy, đuốc bằng gỗ thông để ra ngoài ban đêm) và là công cụ chính để trồng trọt. Nhưng họ sợ sức mạnh quá lớn của kẻ đầy tớ nồng nhiệt này và cố làm chủ nó. Dầu tất cả các vật liệu trong nhà sàn đều hết sức dễ bắt lửa, nhưng ít khi thấy xảy ra nạn cháy vì sơ ý. Khi cần đốt rừng, ngay cả bọn trẻ con cũng có bản năng ngăn lửa và thực hiện việc đó rất hiệu quả. Khi con người thuần hóa được lửa, họ đã tiến được một bước to lớn trên con đường văn minh; to lớn và giàu hệ quả hơn là khi họ biết nấu rượu hay cho thuốc nổ vào viên đạn nhiều... vậy mà bao nhiêu người Tây Nguyên coi hai chiến công đó là tiêu chuẩn của văn minh, của tiến bộ! Truyền thuyết về sắt, trong nguyên gốc của nó, gắn chặt với các truyền thuyết về những người thợ rèn đầu tiên:

Böh mi geh sung kos yoas kos

böh mi geh sung kra yoas kra

böh mi geh sa niam bou niam?

... Nkek lik los böh ti jiri

böh höddang los dung mö srong.

"Ở đâu mà anh có được rìu và xà gạc tốt, ở đâu mà anh có được rìu và xà gạc chắc ở đâu mà anh có được đầu và thân thể đẹp? ... Ðập vào cây đa thì ra sắt trên ngọn cây đa ta có sắt rắn." truyền thuyết SrêLúc đầu, người Tây Nguyên không biết sắt; họ chỉ dùng gỗ; họ cũng có một cái búa, nhưng nó bằng tre (cười nhạo, để nói rằng chẳng có gì cứng để mà đập). "Yae và Yang ^[6] làm các đồ dùng của họ bằng tre. Chính vì thế ngày nay trẻ con vẫn làm những chiếc xà gạc nhỏ, rìu nhỏ, tất cả đều bằng tre, để chơi. Và ngày nay, chúng ta vẫn còn làm những hình mẫu xà gạc bằng tre để cúng Thần rẫy. Từ Chul và Chae ^[7], con người làm các đồ dùng bằng đá: những cái đầu tiên là được mang lên từ Âm phủ". Sau thời đồ tre và thời đồ đá, Bung khai sáng ra thời kỳ đồ sắt, dạy cho con người lấy sắt ấy từ jiri, cây đa. Những dụng cụ đầu tiên họ làm ra là những thứ dùng để rèn: những cái cặp và cái búa. Sökap tam böh hiu K'Jul Jae

mut tam cörap böh hiu Jae "Những chiếc cặp tréo ở nhà Jul Jae chiếc búa có cán ở nhà Jul Jae" truyền thuyết SrêVới sắt lấy được ở cây đa đó, họ rèn ra các xương và các khớp của cơ thể con người, nguyên trước kia chỉ là một khối. "Chính từ cây jiri mà chúng ta có được đầu và mình như thế này." Một huyền thoại Srê khác kể về sau con người đã lấy lại sắt từ cơ thể của Me Boh Me Bla, bà Mẹ của Sắt, Muối và Gốm như thế nào. Kể từ thời đó, con người có sắt trong nền đất của mình và họ khai thác để rèn các dụng cụ và vũ khí. Sắt là thứ kim loại duy nhất người Tây Nguyên lấy lên từ nền đất của mình, vốn giàu khoáng sản; đồng ở các chiêng của họ là từ Lào, đồng nồi thì mua của người Trung Hoa và người Việt. Ở các vùng Röbao, Preh, Churung, người Mạ tìm thấy quặng sắt tại chỗ, khai thác và rèn. "Ở Turia, ở Kon Kre, người Xơđăng tìm thấy sắt gần như ở ngay trên mặt đất, trên những công trường đá lộ thiên. Họ nung thứ khoáng sản gồm những hạt nhỏ này trong than gỗ, đập trên những chiếc đe bằng đá, rồi lại cho thêm quặng vào và nung lại. Dần dần lớp xỉ rơi ra, các hạt sắt dính kết lại và, sau khi đập rất lâu, họ có được những tấm sắt nhỏ mà họ uốn cong lại một đầu, chẳng hạn để làm những chiếc cuốc con. Qua nhiều lần nung trong than, thứ sắt nung đỏ ấy giữ được cac-bon ở một số chỗ, khiến nó trở nên cứng hơn nếu người ta nhúng nó trong nước, và có thể làm dao. Bệ thổi của lò rèn được chăm sóc đặc biệt; đấy là những miếng da hươu dùng làm pít-tông trong những ống trụ rộng. Khi khai trương một lò rèn mới, người Xơđăng làm lễ cúng. Người thợ rèn đổ máu gà và rượu cần trên chiếc đe, hòn đá mài và chiếc búa; làm như vậy sẽ tránh được bị bỏng, các mối hàn nóng được chắc. Ðối với người Xơđăng, mọi tội lỗi vi phạm trinh tiết đều gây hại cho người thợ rèn; người phạm tội phải đền bồi cho người thợ rèn, nếu không công việc của người thợ rèn sẽ chỉ là công cốc" (một giáo sĩ người Xơđăng). Trong huyền thoại Tây Nguyên, rèn đồng nghĩa với sáng tạo. Các vị á thần buổi khởi nguyên, những người tổ chức nên thế giới, đã rèn ra mọi thứ: "Bung cầm một chiếc búa nhỏ (bằng đá) và rèn ra quả đất; ông cầm một chiếc búa ngắn và rèn ra trời. Tiah, Ðất, và Truu, Trời, cưới nhau..." Cuộc sáng thế ra lò rèn trên trái đất trùng với cuộc sáng thế ra cơ thể con người. Như chúng ta vừa thấy, ngay từ khi các vị anh hùng khai hóa lấy sắt ra từ cây đa, theo lời khuyên của Bung, họ liền rèn và công việc đầu tiên của họ là làm ra các khớp của cơ thể. Làm cho cơ thể có hình dáng, sinh ra các dụng cụ, những người thợ rèn mang lại cho con người các khả năng để sống, mầm mống của tất cả các kỹ thuật; tất cả những cái này đều có một nền tảng tôn giáo giống nhau. Ở nguồn gốc của lò rèn, bao giờ ta cũng thấy có con cú muỗi. "Người Rơngao gọi con cú muỗi là "chim thợ rèn", vì tiếng kêu xé tai của nó trong đêm, khá giống với tiếng một chiếc búa nện lên cục sắt. Họ bảo rằng trong thời anh hùng, con vật đó là một người thợ rèn và nó bị biến thành chim sau một vụ tai biến. Người ta bảo chính nó rèn nên những chiếc búa bằng đá lửa mà thần sấm dùng để đánh các cây to ^[8]. Nên người Rơngao vẫn tiếp tục coi nó là thánh bảo trợ của những người thợ rèn. Tất cả những người trở thành bậc thầy trong nghệ thuật rèn đều đã nằm mơ thấy chính nó. Tín ngưỡng Srê cũng giống như vậy: "Cú muỗi là chim-thợ rèn. Ngày xưa nó rèn nên chiếc rìu của Könas (thần sấm). Khi Dong Rong lật đổ Könas, ông ta vẫn muốn cú muỗi rèn cho ông những chiếc rìu nhưng nó rèn cho ông những chiếc rìu bằng chì. Dong Rong bèn nói với cóc, cũng là thợ rèn (hẳn là vì tiếng ộp ọap của nó). Chính cú muỗi đã dạy cho con người biết rèn. Và, đến tận ngày nay, những người thợ rèn khéo tay mà chúng ta rất cần vẫn bắt chước con chim-thầy có tiếng kêu nhắc nhở lại nghề nghiệp cũ của nó: tok... tok... tok, giống như người ta đập thép; körus... körus, giống như lưỡi dao người ta mài trên một hòn đá..." (truyền thuyết Srê) Việc sáng thế ra sắt và sáng thế ra cơ thể con người gần gũi với nhau đến mức những truyền thuyết về cả hai loại này là một phần trong nghi thức tang lễ khi nhắc đến nguồn gốc của cơ thể con người. Một truyền thuyết Bana còn chứng minh thêm mối quan hệ này: "Ngày xửa ngày xưa, ở vùng Giarai có một người rất giàu tên là Xep, ông ta có rất nhiều nô lệ và vô số hàng hóa. Trong số của cải của ông, người ta thấy có hai thỏi sắt to nhỏ khác nhau. Số phận của Xep gắn với thỏi sắt nhỏ, đến mức ông cảm nhận được trong người tất cả những biến chuyển của thỏi kim loại ấy. Người con trai của ông muốn rèn một thanh gươm, xin cha cho anh một trong hai thỏi sắt. "Hãy lấy thỏi lớn ấy, Xep trả lời, nhưng đừng đụng đến thỏi nhỏ, sẽ sinh họa đấy". Anh chàng thanh niên thấy thỏi kia quá to, mang thỏi nhỏ đi, không hề biết những tính chất kỳ lạ của nó. Anh mang nó đi rèn; nhưng trong khi rèn các dụng cụ, anh rèn linh hồn của người cha.

"Anh chàng con trai của Xep liền bị trừng phạt ngay vì sự không vâng lời của mình, lưỡi gươm rèn ra còn thô và vừa mới tượng hình, cứ cháy bỏng: sức nóng tỏa ra mạnh đến nỗi hòn đá dùng làm đe chảy ra như sáp, và thậm chí cả nước cũng bốc cháy khi chạm phải chất sắt nóng bỏng. Anh chàng thanh niên không biết cầu khấn vị Yang nào nữa đây... Người nô lệ tên là Pang, trong khi chuẩn bị cái bao cho thanh kiếm, bị một vết thương và máu chảy ra... Anh ta để mấy giọt máu rơi xuống trên lưỡi gươm và bọt sủi lên dữ dội. "Ôi, anh chàng nô lệ kêu lên, nó muốn ăn tôi, nó muốn ăn tôi!"... Ðột nhiên anh ta nắm lấy lưỡi gươm cháy rực ấy và cắn vào nó. Một quả cầu lửa trùm lấy cả người Pang, anh ta nhập vào trong sắt, ở đấy anh gặp Xep. Lập tức sắt nguội đi và từ ngày ấy, thần trú ngụ trong thanh gươm đó mà người ta giữ trong một cái giỏ bằng tre... Không bao giờ người ta dám rút thanh gươm thần ấy ra khỏi vỏ nữa, vì đấy sẽ là ngày tận thế." Nếu từ sắt, ta đi ngược lên đến cây đa, nguồn gốc của nó, ta sẽ gặp một sự kiện thuộc huyền thoại về chu trình thực vật-con người, mà chúng ta sẽ nghiên cứu sau.

---

^[1]Sửrden: tổ tiên của nhóm người Mạ-Srê; đấy là Jeng của người Stiêng ^[2] Mac- Maê: chòm sao Thất Tinh. Người Babylon vẽ nó trên lá bùa của họ.^[3]Odwing: chòm sao Trinh Nữ. Ngay việc vach ra con đương đi đầu tiên của người Tây Nguyên cũng là do các ngôi sao dạy cho. "Các vị tổ tiên Khot và Kho chưa biết các con đường đi. Họ thấy những người bạn của họ, là những con khỉ nhảy từ cây này sang cây kia, và họ hỏi chúng: "Còn chúng ta, biết làm thế nào mà có được một con đường?" Chúa khỉ chỉ cho họ con đường do các ngôi sao vạnh ra trên trời: "Hãy chép lại con đường đó dưới đất. Người Tây Nguyên gọi các ngôi sao đó là gung dou ("con đường của khỉ"); đấy chính là dải Ngân Hà. ^[4]"Con dao và chiếc xà gạc", pis mử yaos, là một cách nói trong luật tục tryền khẩu của người Srê để chỉ toàn bộ công việc của người đàn ông.^[5] Aho = sao Gấu lớn.^[6]Những người anh hùng sáng thế.^[7]Một trong những người anh hùng thợ rèn đầu tiên^[8]Người ta bảo chỉ có jiri, cây đa, là không bao giờ bị sét đánh.