Đấy, ông vẫn sống đến bây giờ nhé! - nàng nói, vừa cười vừa xiết chặt cả hai tay tôi. - Tôi đã ở đây hơn hai giờ rồi; cô không biết chuyện gì đã xảy ra với tôi cả ngày hôm nay đâu! - Em biết, em biết... nhưng để em nói ngay vào việc. Ông có biết em đến để làm gì không? Không phải để ba hoa vớ vẩn như hôm qua đâu! Thế này ông ạ: chúng ta từ nay sẽ phải xử sự một cách thông minh hơn. Hôm qua em đã suy nghĩ rất lâu về tất cả những chuyện này. - Cái gì, cái gì thông minh hơn? Về phần tôi, tôi sẵn sàng; nhưng, quả thực, với tôi, trong đời, chưa xảy ra chuyện gì thông minh hơn bây giờ. - Thế ư? Thứ nhất, xin ông đừng bóp tay em như thế; thứ hai, nói để ông biết, hôm nay em đã suy nghĩ rất lâu về ông. - Thế kết quả ra sao? - Kết quả ra sao ư? Kết quả là, lại phải bắt đầu tất cả từ đầu, vì rằng hôm nay em kết luận là em chưa biết tí gì về ông cả, rằng hôm qua em đã xử sự như một đứa trẻ, như một bé gái, và hoá ra tất cả là tại lòng tốt của em, nghĩa là em đã tự khoe mình, như thói thường vẫn vậy mỗi khi ta bắt đầu xét định bản thân ta. Và để sửa chữa sai lầm, em quyết định tìm hiểu về ông một cách kĩ lưỡng nhất. Nhưng vì không có ai giúp em để tìm hiểu ông được nên ông phải tự mình kể cho em nghe, kế hết mọi chuyện. Ông là người như thế nào? Hãy bắt đầu kể đi, nhanh lên, kể hết chuyện đời mình đi. - Chuyện đời! - tôi sợ hãi kêu lên. - Chuyện đời! Nhưng ai nói với cô rằng tôi có chuyện đời tôi? Tôi không có chuyện đời... - Thế làm sao ông sống nếu như không có chuyện đời? - nàng vừa cười vừa ngắt lời tôi. - Hoàn toàn không có chuyện đời nào cả! Tôi sống, như người ta thường nói, tự nhiên nhi nhiên, nghĩa là hoàn toàn một mình - một mình, một thân một mình, - cô có hiểu một mình là thế nào không? - Sao lại một mình? Nghĩa là ông không bao giờ gặp ai cả? - Ồ không, gặp thì có gặp, nhưng dù sao vẫn một mình. - Thế chẳng lẽ ông không nói chuyện với ai cả ư? - Theo đúng nghĩa đen, thì không với ai cả. - Thế thì ông là loại người như thế nào, nói em nghe! Gượm đã, em đoán ra rồi: chắc là ông cũng có một người bà như em ấy. Bà bị mù và suốt đời không cho em đi đâu cả, nên em gần như không biếtnói nữa. Khoảng hai năm trước vì em làm một trò dại dột, bà thấy không giữ được em nữa, liền gọi em lại và dùng kim găm đính áo em vào áo bà - và từ đó hai bà cháu cứ ngồi bên nhau suốt ngày. Bàđan bít tất, tuy mắt bà mù; còn em ngồi cạnh bà, khâu vá hay đọc sách cho bà nghe - thế là thành một cái lệ kì quặc, hai năm rồi em bị đính vào bà như thế! - Ôi lạy Chúa, khốn khổ quá! Không, tôi không có người bà như thế. - Thế nếu không, tại sao ông lại có thể ngồi ở nhà?... - Có phải cô muốn biết tôi là ai không? - Vâng, đúng thế. - Trong đúng nghĩa của nó? - Trong nghĩa hết sức đúng! - Xin lỗi, tôi là một típ người đặc biệt. - Típ người, típ người! Típ người nào? - cô gái kêu lên, phá ra cười như thể hàng năm rồi nàng chưa được cười. - Chà, ông vui quá!Này ông, ở đây có ghế dài, ta ngồi xuống đi! Nơi này không ai qua lại, không ai nghe thấy chúng ta cả, và - ông hãy kể chuyện đời của ông đi! Vì rằng, ông đừng thuyết phục em nữa, ông có chuyện đời của ông, chỉ có điều ông giấu em. Trước hết, típ người đặc biệt là thế nào? - Típ người đặc biệt ấy à? Típ người đặc biệt là một kẻ độc đáo, một kẻ buồn cười! - tôi đáp, tự mình cũng phá ra cười theo tiếng cười thơ trẻ của nàng. - Đó là một tính cách. Thế cô có biết một kẻmơ mộng là như thế nào không? - Kẻ mơ mộng? Xin lỗi, nhưng làm sao em lại không biết? Chính em cũng là một kẻ mơ mộng mà! Đôi lúc em ngồi cạnh bà mà đầu óc không có chuyện gì là không nghĩ đến. Thế là bắt đầu mơ mộng, nghĩ đủ thứ vẩn vơ - thí dụ như chuyện mình sẽ lấy chồng là một hoàng tử Trung Hoa... Mà nhiều khi mơ mộng là rất tốt!Không, thực ra có trời biết được! Nhất là khi có điều gì đó phải suy nghĩ, - nàng nói thêm bằng một giọng khá nghiêm trang. - Tuyệt! Một khi cô đã mơ đến lấy hoàng tử Trung Hoa thì có nghĩa là cô sẽ hoàn toàn hiểu tôi. Này, cô nghe nhé... Nhưng xin lỗi, tôi còn chưa biết tên cô... - Có thế chứ! Ông nhớ ra hơi sớm đấy! - Ôi, lạy Chúa! Tôi quên bẵng đi mất, vì tôi quá vui mà. - Tên em là Naxtenca. - Naxtenca? Chỉ thế thôi ư? - Chỉ thế thôi! Chẳng lẽ thế còn là ít, ông tham lam quá đấy! - Ít à? Nhiều, nhiều, ngược lại, quá nhiều ấy chứ. Naxtenca, cô là một cô gái tốt bụng, nếu như ngay từ đầu đối với tôi cô đã là Naxtenca rồi!1- Thế - thế đấy! Nào! - Thế này, Naxtenca ạ, cô hãy nghe một câu chuyện buồn cười nhé. Tôi ngồi xuống cạnh nàng, lấy một tư thế thật nghiêm trang và bắt đầu nói như đọc: - Naxtenca ạ, có thể cô không biết, ở Peterburg có những xó xỉnh thật kì lạ. Vầng mặt trời vẫn chiếu sáng cho tất cả mọi người dân Peterburg, dường như không bao giờ ngó đến những chỗ ấy, màở đó có một mặt trời khác, như thể nó được đặt riêng cho những xó xỉnh này, và nó chiếu lên tất cả bằng một thứ ánh sáng khác, đặc biệt. Ở những xó xỉnh này, Naxtenca quý mến ạ, dường như là mộtcuộc sống hoàn toàn khác, không giống như cuộc sống vẫn sôi sục bên cạnh chúng ta, mà là một cuộc sống ở những vương quốc xa lắc xa lơ chưa ai từng biết đến, một cuộc sống không phải ở vào thời đại quá nặng nề khắc nghiệt của chúng ta. Chính cuộc sống đó là sự hoà trộn giữa một cái gì đó thuần tuý hoang đường, cuồng nhiệt lí tưởng, và đồng thời (hỡi ôi, Naxtenca!) phàm tục nhạt nhẽo và tầm thường, để khỏi phải nói: nhỏ mọn đến mức không tưởng được! - Phù! Lạy Chúa! Một lời mào đầu mới khiếp! Em nghe thấy cái gì thế này? - Cô sẽ nghe, Naxtenca ạ (tôi nghĩ rằng tôi sẽ gọi cô là Naxtenca không bao giờ biết mỏi), cô sẽ nghe rằng sống ở những xó xỉnh đó là những con người kì quặc - những kẻ mơ mộng. Kẻ mơ mộng, - nếu như cần một định nghĩa cụ thể - không phải là người, mà cô biết không, là một sinh vật giống trung nào đó. Phần lớn nó cư trú ở những xó xỉnh không ai đến được, dường như muốn trốn tránh cả ánh mặt trời, và một khi đã về nhà riêng thì nó bám riệtlấy cái xó của mình như một con sên, hay ít ra về phương diện nàynó rất giống với một con vật thú vị - vừa là con vật vừa là nhà ở -mà ta gọi là con rùa. Cô nghĩ sao, vì cớ gì anh ta yêu mến bốn bứctường của mình, những bức tường nhất thiết phải quét ve xanh, ámkhói ảm đạm, và nồng nặc mùi thuốc lá đến không thể chịu được?Vì cớ gì cái quý ngài kì quái này, khi có một ai đó trong số nhữngngười quen hiếm hoi đến thăm (mà với kiểu cách của anh ta thìnhững người quen cũng hết dần), vì cớ gì cái con người kì quái nàylại đón tiếp khách với vẻ ngượng ngập đến thế, luống cuống đến táicả mặt mày, dường như anh ta vừa phạm một tội ác nào đó trongbốn bức tường của nhà mình, dường như anh ta vừa làm bạc giảhay một vài bài thơ nào đó để gửi đi đăng báo bằng một lá thư nặcdanh, trong đó thông báo rằng tác giả của bài thơ đã chết và bạncủa ông ta tự thấy mình có trách nhiệm phải công bố thơ của ôngta? Vì cớ gì, Naxtenca, cô nói tôi nghe, vì cớ gì câu chuyện của haingười này lại rời rạc đến thế? Vì cớ gì không một tiếng cười, khôngmột lời hóm hỉnh buột ra từ đầu lưỡi của người bạn đến bất ngờ vàđầy bối rối, người bạn này vốn lúc nào cũng ưa vui đùa, ưa pha tròhóm hỉnh, ưa những câu chuyện về phái đẹp và những đề tài vui vẻkhác? Và sau hết, vì cớ gì, người bạn ấy, có lẽ vừa mới quen biếtnhau và chỉ mới đến đây lần đầu, - vì rằng trong trường hợp này sẽkhông có lần thứ hai và người bạn ấy sẽ không đến thêm lần nàonữa - vì cớ gì người bạn ấy cũng bối rối, cũng chết lặng mặc dù anhta là người hết sức thông minh (nếu như quả thật anh ta thôngminh) khi anh ta nhìn bộ mặt lộn ngược của chủ nhà đã hoàn toànrối trí sau những nỗ lực phi thường nhưng vô ích để làm cho câuchuyện được tự nhiên và sôi nổi, tỏ ra mình cũng hiểu biết về xã hộithượng lưu, cũng bàn luận cả về phái đẹp, hòng bằng cách đó làmhài lòng con người tội nghiệp đã sai lầm đến thăm nơi đây? Và cuốicùng, vì cớ gì vị khách kia đột nhiên chụp lấy mũ và vội vã ra về vớilí do chợt nhớ tới một việc cực kì khẩn thiết mà thực ra không hềcó, hấp tấp rút tay mình khỏi những cái bắt tay nồng nhiệt của chủnhà đang tìm mọi cách tỏ ra hối tiếc và cố cứu vãn tình thế? Vì cớ gìngười bạn vừa ra khỏi cửa đã phá lên cười ha hả và tự thề với mìnhlà sẽ không bao giờ đến thăm cái gã hấp hơi này nữa, mặc dù cái gãhấp hơi này thực tình là một con người hết sức tuyệt vời, đồng thờianh ta cũng không thể nào dứt khỏi cái trò ngộ nghĩnh nho nhỏ củatrí tưởng tượng là so sánh bộ dạng của người vừa nói chuyện vớimình trong suốt buổi gặp gỡ với bộ dạng của một chú mèo con bấthạnh bị lũ trẻ lừa bắt được, đem ra vày vò, trêu chọc, doạ nạt vàhành hạ đủ kiểu, cuối cùng thoát khỏi tay chúng chui xuống gầmghế tối tăm, ngồi đó cáu kỉnh suốt cả giờ, xù lông, gầm gừ, dùng haichi trước rửa bộ mặt oán giận và sau đó rất lâu vẫn với một vẻ hằnhọc nhìn thiên nhiên, cuộc sống và thậm chí cả đĩa thức ăn của chủnhà mà chị hầu gái tốt bụng dành riêng cho nó? - Nhưng khoan đã ông, - Naxtenca, nãy giờ nghe tôi nói với vẻngạc nhiên, mắt mở to, miệng há ra, chợt cắt ngang lời tôi, - em hoàntoàn không hiểu tại sao lại xẩy ra chuyện như vậy và tại sao ông lạiđặt ra cho em những câu hỏi buồn cười như vậy; nhưng điều này thìem biết chắc: những chuyện đó nhất định là xảy ra với ông, từ đầuđến cuối. - Chắc chắn là thế, - tôi đáp với vẻ mặt hết sức nghiêm trang. - Nếu như chắc chắn là thế, thì ông tiếp tục kể đi, - Naxtencađáp. - Vì rằng em rất muốn biết chuyện đó kết thúc ra sao. - Naxtenca, có phải cô muốn biết nhân vật của chúng ta, - haynói đúng hơn là tôi, bởi nhân vật đó đúng là cái thằng tôi hèn mọnnày, - hàng ngày làm gì trong cái xó xỉnh của mình; có phải cômuốn biết vì sao tôi suốt cả ngày bấn loạn bối rối vì cuộc viếngthăm bất ngờ của bạn? Có phải cô muốn biết vì sao tôi cuống quít,đỏ mặt khi người ta mở cửa phòng tôi, tại sao tôi không biết tiếpkhách và chết thẹn dưới sức nặng của lòng mến khách của mình? - Vâng, đúng, đúng! - Naxtenca đáp, - chính thế. Nhưng ông kểhay quá, liệu ông có thể kể bằng cách nào đó không hay đến nhưvậy được không? Ông cứ nói như đang đọc sách ấy. - Naxtenca! - tôi đáp bằng một giọng nghiêm túc và quan trọng,gắng lắm mới nhịn được cười, - Naxtenca yêu quí, tôi biết rằng tôikể rất hay, nhưng xin lỗi là tôi không biết kể cách khác. Bây giờ,Naxtenca ạ, bây giờ tôi giống như linh hồn của vua Xolomon suốtmột nghìn năm bị nhốt trong bình với bảy lần bùa dấu.3Nhưng cuốicùng thì cả bảy lần bùa dấu ấy đã được gỡ ra. Bây giờ, Naxtencayêu dấu ạ, khi chúng ta lại đã gặp lại nhau sau một thời gian dài xacách như vậy, - vì rằng tôi đã biết cô lâu rồi Naxtenca ạ, vì rằng đãtừ lâu tôi cứ tìm ai đó, và đây là dấu hiệu chứng tỏ rằng người tôitìm chính là cô và rằng bây giờ chúng ta đã được xui khiến gặpnhau, - bây giờ trong đầu tôi cả ngàn khoá vòi đã được mở, và tôiphải tuôn ra hàng suối ngôn từ, không thì tôi chết ngột mất. Vì vậy,Naxtenca ạ, xin cô đừng ngắt lời tôi, mà hãy lắng nghe ngoanngoãn, chịu khó, không thì tôi không nói nữa đâu. - Không, không, không thể được! Ông kể đi! Bây giờ em sẽkhông nói lời nào nữa. - Tôi kể tiếp nhé. Trong ngày của tôi có một giờ tôi đặc biệt yêuthích, Naxtenca ạ. Đó là cái giờ khi mà gần như tất cả những côngchuyện, chức vụ và trách nhiệm quan trọng đã kết thúc và mọingười vội vã về nhà để ăn tối, nghỉ ngơi, nhưng ngay trên đường vềhọ lại sáng tạo ra những đề tài vui vẻ khác liên quan đến buổichiều, buổi tối và toàn bộ số thời gian rảnh rỗi còn lại. Vào cái giờđó nhân vật của chúng ta, - Naxtenca, xin cô cho phép tôi kể ở ngôithứ ba, vì rằng kể ở ngôi thứ nhất xấu hổ lắm, - vậy là vào cái giờấy nhân vật của chúng ta, không phải là không có việc, cũng rảobước theo mọi người khác. Nhưng một cảm giác thoả mãn kì lạ lộtrên khuôn mặt nhợt nhạt và có vẻ như nhầu nhĩ của anh ta. Anhta ngắm nhìn ráng chiều đang dần tắt trên bầu trời Peterburg lạnhlẽo với vẻ không hờ hững lắm. Nhưng tôi nói "ngắm nhìn" là khôngđúng; anh ta không ngắm nhìn, mà đang trầm tư một cách khôngchủ đích, dường như quá mệt mỏi hay mải mê nghĩ về một điều gìkhác thú vị hơn nên chỉ có thể thoáng qua, gần như vô tình, dànhmột chút chú ý cho cảnh vật xung quanh. Anh ta hài lòng vì chođến ngày mai không phải làm những công việc chán ngắt của mìnhvà vui mừng như một cậu học trò nhỏ được rời bàn học để đến vớinhững trò nghịch ngợm yêu thích. Cô hãy quan sát anh ta từ phíabên, Naxtenca ạ, và cô sẽ thấy cái cảm giác vui mừng đó tác độngmột cách tốt lành như thế nào đối với hệ thần kinh yếu ớt và trítưởng tượng được kích động một cách bệnh hoạn của anh ta. Đấy,anh ta đang mải nghĩ một điều gì đó... Cô cho là anh ta nghĩ về bữaăn? Về buổi tối hôm nay? Anh ta nhìn cái gì vậy? Nhìn quý ôngdáng vẻ đường bệ kia đang nghiêng mình chào thật kiểu cách mộtphụ nữ ngồi trong cỗ xe lộng lẫy với những con tuấn mã kéo ngangqua? Không, Naxtenca ạ, bây giờ anh ta đâu có để ý tới nhữngchuyện vặt vãnh đó! Anh ta bây giờ đã là người giàu có bởi cái cuộcsống riêng biệt của mình, anh ta như bỗng trở nên giàu có, tia nắngcuối cùng của vầng dương sắp lặn đã loé rực lên trước mặt anh takhông vô ích và gợi lên trong trái tim được sưởi ấm của anh ta cảmột lô xúc cảm. Bây giờ anh ta dường như không nhận thấy conđường mà trước kia bất kì một sự vật vặt vãnh nhất nào cũng khiếnanh ta ngạc nhiên tò mò. Bây giờ "nữ thần tưởng tượng" (nếu nhưcô đã đọc Giucovxki, Naxtenca yêu quý ạ) đã bằng bàn tay củamình dệt xong tấm nền vàng của mình và giờ đang thêu lên trướcmắt anh ta những hình ảnh rực rỡ của một cuộc sống lạ lùng chưabao giờ thấy - mà biết đâu, có thể bằng bàn tay đỏng đảnh của mìnhnữ thần đã nâng bổng anh ta từ vỉa hè lát đá rất đẹp mà anh tađang đi về nhà lên đến tận chín từng trời pha lê. Nếu bây giờ chặnanh ta lại, bất ngờ hỏi anh ta: anh đang đi đâu, đang ở trên đườngphố nào? thì chắc anh ta chẳng nhớ gì, cả đường đang đi, cả nơiđang đứng, và đỏ mặt bối rối, chắc anh ta sẽ bịa ra một chuyện gìđó để giữ phép lịch sự. Chính vì vậy mà anh ta giật mình, suýt hétlên và hoảng hốt nhìn quanh khi một bà già rất đáng kính dừnganh ta lại giữa hè phố để hỏi thăm về con đường bà ta bị lạc. Caumày lại vì bực tức, anh ta bước tiếp, gần như không nhận thấykhông chỉ một người qua đường nhìn theo anh ta mỉm cười, khôngnhận thấy một cô bé gái sợ hãi nhường đường cho anh ta, phá lêncười rất to, trố mắt nhìn những cái vung tay và nụ cười trầm tư nởrộng trên khuôn mặt anh ta. Nhưng vẫn nữ thần tưởng tượng ấy đãnâng bổng lên trong chuyến bay khoái hoạt của mình cả bà giàđáng kính, cả những người qua đường tò mò, cả cô bé gái cười vangvà cả những người đàn ông thợ thuyền đang ăn tối trên các xà lanken nhau san sát trên kênh Đài Phun Nước (giả thử rằng lúc nàynhân vật của chúng ta đang đi ở đó), tinh nghịch gắn tất cả ngườivà vật vào tấm tranh thêu của mình như gắn những con ruồi lênmạng nhện; và với điều vừa khám phá ra, anh chàng kì quặc củachúng ta đã bước vào hang ổ thân thuộc của mình, đã ngồi vào bànăn tối, đã dùng xong bữa từ lâu và chỉ sực tỉnh khi bà giúp việcMat'rena suốt đời âm thầm và rầu rĩ thu dọn xong bàn ăn và traocho anh ta chiếc tẩu thuốc, - chỉ đến lúc đó anh ta mới sực tỉnh vàngạc nhiên nhận thấy rằng mình đã ăn xong mà không biết việc đóxảy ra như thế nào. Trong phòng đã tối hẳn, lòng anh ta trống trảivà buồn bã; cả một vương quốc những điều mơ tưởng đã sụp đổquanh anh ta, sụp đổ không dấu vết, không tiếng động, đã bay biếnnhư cơn chiêm bao mộng mị, mà chính anh ta cũng không còn nhớmình đã mơ những gì. Nhưng một cảm giác tăm tối nào đó khiếncho lồng ngực anh ta khẽ nhói lên xao xuyến, một niềm khao khátmới nào đó bắt đầu mơn trớn và kích thích trí tưởng tượng của anhta một cách đầy quyến rũ và dần dần gọi đến cả một bầy những ảoảnh mới. Căn phòng nhỏ im ắng; cảnh cô tịch và sự nhàn rỗi vevuốt trí tưởng tượng của anh ta, nó bén lửa, sôi lên như ấm cà phêcủa bà Mat'rena già nua đang bình thản loay hoay bên cạnh để đuncà phê tối. Thế là nó, cái trí tưởng tượng ấy, loé bùng lên từng cơn;thế là cuốn sách, vừa được cầm lên một cách hú hoạ, không mụcđích, đã tuột khỏi tay kẻ mơ mộng của tôi mà chưa được giở đếntrang thứ ba. Trí tưởng tượng của anh ta lại được đánh thức, lạiđược kích thích, và bỗng nhiên một thế giới mới, một cuộc sốngtuyệt diệu mới lại sáng bừng lên trước mặt anh ta trong viễn cảnhhuy hoàng. Một giấc mơ mới - một hạnh phúc mới! Một liều mới củathứ độc dược khoái lạc, tinh tế! Ồ, đối với anh ta thì cuộc sống thựccủa chúng ta chẳng là cái gì cả! Dưới cái nhìn đã bị biến dạng củaanh ta thì chúng ta, tôi và cô, đang sống một cách biếng nhác, chậmchạp, uể oải; dưới cái nhìn của anh ta tất cả chúng ta đều không hàilòng với số phận của chúng ta, đều mệt mỏi bởi cuộc sống của chúngta! Mà quả thật, cô hãy nhìn xem, quả thật mới nhìn qua giữachúng ta mọi sự mới lạnh lùng, cau có, cáu kỉnh làm sao... "Nhữngkẻ tội nghiệp!" - anh chàng mơ mộng của chúng ta nghĩ. Mà anh tanghĩ như vậy cũng chẳng có gì đáng ngạc nhiên cả! Hãy nhìn nhữngảo ảnh thần tiên đó, chúng được tạo nên một cách đầy ma lực, kì ảo,rộng lớn trước mắt anh ta thành một bức tranh kì diệu, sống động;ở đó, tất nhiên, anh chàng mơ mộng của chúng ta là nhân vật thứnhất, nổi bật, hàng đầu. Cô hãy nhìn xem, bao nhiêu là cuộc phiêulưu đủ hình đủ vẻ, bao nhiêu là những ước mơ háo hức vô tận. Cóthể, cô sẽ hỏi, anh ta ước mơ cái gì? Chẳng cần phải hỏi. Anh ta mơước về tất cả... về vai trò của một nhà thơ lúc đầu không được thừanhận nhưng sau đạt đỉnh vinh quang; về tình bạn với Hoffman; vềĐêm hội Varfelomei, Diana Vernon, chiến công hiển hách trongtrận Ivan Đại Đế chiếm thành Cazan, Clara Movbrai, Evfi Dens,hội đồng giám mục và Hus đứng trước họ, cuộc nổi dậy của các tửthi ở Robert (cô nhớ phần âm nhạc không? - sặc mùi nghĩa địa!),Minna và Brenda, trận đánh ở Berezina, buổi đọc thơ ở nhà nữ bátước V. và D., Danton, Cleopat'ra ei suoi amanti, ngôi nhà ởColomna, cái góc riêng tư, và bên cạnh là một tạo vật duyên dánglắng nghe trong buổi tối mùa đông với cái miệng xinh xinh và đôimắt mở to, hệt như bây giờ cô đang lắng nghe tôi, hỡi thiên thầnnhỏ bé của tôi... Không, Naxtenca ạ, anh ta đâu có cần gì, cái anhchàng lười biếng đam mê này đâu có quan hoài gì đến cái cuộc sốngmà tôi với cô khát khao đến vậy? Anh ta nghĩ rằng đấy là một cuộcsống thảm hại, đáng thương, mà không tự biết rằng có thể đến mộtlúc nào đấy đối với anh ta giờ phút đau buồn sẽ điểm, khi đó anh tasẵn sàng đổi tất cả những năm tháng hoang tưởng của mình để lấymột ngày của cuộc sống thảm hại này, mà không phải để đổi lấyniềm vui, hạnh phúc, mà anh ta cũng không muốn lựa chọn trongcái giờ khắc buồn sầu ăn năn và khổ đau vô hạn ấy. Nhưng hiệngiờ, khi nó chưa đến, cái giờ khắc tàn nhẫn đáng sợ ấy chưa đến, -anh ta không khao khát điều gì cả, vì rằng anh ta cao hơn mọi khaokhát, vì rằng anh ta đang có tất cả, vì rằng anh ta đang thừa thãi,vì rằng anh ta là nghệ sĩ của cuộc đời mình và từng giờ một sángtạo ra nó theo một ý thích riêng mới... Mà cái thế giới hoang tưởngthần tiên ấy được tạo ra mới nhẹ nhàng, mới tự nhiên làm sao!Dường như tất cả thực sự không phải là ảo ảnh. Và quả thật, cónhững phút giây anh ta sẵn sàng tin rằng toàn bộ cuộc sống đókhông phải là những cơn bùng cháy cảm xúc, không phải là hư ảnh,không phải là sự lừa dối của trí tưởng tượng, mà đó thật sự là mộthiện thực hiển nhiên, chân chính! Tại sao, Naxtenca, cô hãy nói chotôi biết, tại sao trong những phút giây ấy hơi thở như nghẹn tắc lại?Tại sao bằng một phép mầu nào đó, theo một ý nguyện của ai đó mànhịp tim đập gấp, nước mắt trào ra và đôi má nhợt nhạt ướt nhoècủa một kẻ mơ mộng cháy bừng lên và toàn bộ sự tồn tại của anh tanhư tràn đầy một niềm vui sướng không sao tả nổi như vậy? Tại sao những đêm dài không ngủ thoáng qua như một tíchtắc, trong hạnh phúc và niềm vui bất tận, và khi bình minh chiếutia nắng hồng vào cửa sổ và rọi sáng căn buồng ảm đạm bằng thứánh sáng hư ảo đáng ngờ như ở Peterburg của chúng ta thì anhchàng mơ mộng mệt mỏi, kiệt sức của chúng ta ném mình xuốnggiường và lịm đi trong nỗi khoái cảm của trạng thái tinh thần bệnhhoạn chấn động của mình và với một nỗi đau ngọt ngào uể oải trongtim? Đúng, Naxtenca ạ, ta sẽ bị lừa dối và vô hình trung tin rằngmột nỗi đam mê thật sự đang xao động tâm hồn anh ta, bất giác tinrằng có một cái gì đó sống động, nắm bắt được trong những mộngtưởng vô hình của anh ta! Mà một sự lừa dối như thế nào kia chứ -đấy, chẳng hạn tình yêu đã xâm nhập vào lồng ngực anh ta với mộtniềm vui không cạn, với tất cả những dày vò khốn khổ... Chỉ cầnnhìn anh ta là sẽ thấy ngay điều đó! Nhìn anh ta, cô có tin không, ôiNaxtenca yêu quí, cô sẽ không tin là trong thực tế anh ta không hềbiết người đàn bà mà anh ta yêu đến vậy trong các mộng tưởngcuồng dại của mình? Chẳng lẽ anh ta chỉ nhìn thấy nàng trongnhững ảo ảnh đầy mê hoặc và niềm đam mê ấy chỉ là một giấc mơthôi sao? Chẳng lẽ quả thực họ đã không cùng nhau đi, tay trongtay, trong suốt bao nhiêu năm tháng của cuộc đời mình, - chỉ riênghọ với nhau, hai người, tách xa toàn thế giới, mỗi người đem gắnthế giới của mình, cuộc đời của mình với cuộc đời của bạn tình?Chẳng lẽ không phải nàng, vào giờ khuya muộn phải chia tay, đãgục đầu buồn bã nức nở trên ngực anh ta, không nghe tiếng dôngbão rít gào dưới bầu trời khắc nghiệt, không nghe cơn gió thổi bạt đivà mang theo những giọt nước mắt trên hàng mi đen của nàng?Chẳng lẽ tất cả những cái đó chỉ là mơ ước - cả khu vườn thê lương,vắng ngắt và hoang dại này với những lối đi phủ đầy rêu, hiuquạnh và âm u, nơi họ thường dẫn nhau đến, hi vọng, sầu thương,và yêu, yêu nhau rất lâu "rất lâu và nồng thắm!" Và ngôi nhà kìquái kia, của cha ông để lại, nơi nàng đã bao năm sống cô quạnh vàbuồn chán với người chồng già cau có, suốt đời lầm lì, cáu kỉnh,khiến họ - hai kẻ nhút nhát như trẻ thơ, rụt rè và rầu rĩ giấu nhautình yêu của mình - phải sợ sệt? Họ khổ sở biết bao, họ hãi hùngbiết bao, mối tình của họ trong sáng, vô tội biết bao, và người đời (ồtất nhiên thôi, Naxtenca ạ) mới độc ác làm sao! Và, lạy Chúa tôi,chẳng lẽ không phải sau đó anh ta đã gặp nàng ở một nơi xa bến bờtổ quốc, dưới một bầu trời xa lạ, giữa trưa nóng bỏng, trong mộtthành phố vĩnh cửu tuyệt vời giữa khung cảnh lộng lẫy của vũ hội,tiếng nhạc vang lừng, trong một lâu đài (nhất định phải là trongmột lâu đài) chìm ngập trong ánh lửa đèn, trên ban công mọc đầyđào kim nương và hoa hồng, vừa nhận ra anh ta nàng đã vội gỡ mặtnạ hoá trang và thì thào "Em đã được tự do" rồi run rẩy lao vàovòng tay anh ta; hai người kêu lên vui sướng, ghì chặt nhau, trongkhoảnh khắc quên đi cả những nỗi khổ đau, cả sự chia li, cả mọiday dứt, cả căn nhà ảm đạm, cả người chồng già, cả mảnh vườnhoang tối ở quê hương xa xôi, cả chiếc ghế dài nơi nàng đã vùngthoát ra khỏi vòng tay đờ đẫn trong nỗi đau tuyệt vọng của anh tasau nụ hôn nồng nàn cuối cùng... Ô, Naxtenca, cô hãy đồng ý rằngcô sẽ hoảng hốt, sẽ bối rối, đỏ mặt như một cậu học trò vừa nhét vàotúi quả táo ăn cắp ở vườn bên, khi một anh chàng cao kều khoẻmạnh, vui vẻ, lắm mồm, người bạn không mời mà đến của cô, bỗngmở cửa phòng cô và hét lên như không có chuyện gì xảy ra: "Còntôi, bạn ạ, vừa từ Pavlovxc đến!" Lạy Chúa tôi! Lão bá tước già vừachết, hạnh phúc vô tả sắp đến - vậy mà lại người từ Pavlovxc đến! Tôi hùng hồn im lặng sau những lời diễn thuyết hùng hồn. Tôinhớ, lúc đó tôi rất muốn bằng một cách nào đó phá lên cười hô hố vìtôi đã cảm thấy một con quỉ thù địch bắt đầu cựa quậy trong tôi, vìrằng cổ họng tôi bắt đầu tắc nghẹn, cằm co giật, hai mắt mỗi lúcmột thêm nhoà ướt... Tôi nghĩ rằng Naxtenca, lắng nghe tôi với cặpmắt thông minh mở to, sẽ phá lên một tràng cười trẻ thơ, vui vẻkhông kìm nén của mình, và tôi hối hận là đã đi quá xa, đã hoàicông kể lại tất cả những gì từ lâu sôi sục trong tim và tôi có thể nóira như đọc, vì rằng đã từ lâu tôi chuẩn bị sẵn cho mình lời phánquyết và giờ đây không thể kìm nổi để không đọc nó lên, tự thúnhận, mà không mong người ta sẽ hiểu mình; nhưng tôi ngạc nhiênthấy nàng im lặng; lát sau nàng khẽ bóp nhẹ bàn tay tôi và hỏibằng một giọng cảm thông rụt rè: - Chẳng lẽ quả thực ông đã sống suốt đời mình như thế sao? - Suốt đời, Naxtenca ạ, - tôi đáp, - suốt đời, và có lẽ sẽ như thếcho đến phút chót! - Không, như thế không được, - nàng lo lắng nói, - sẽ không nhưthế đâu; và có lẽ em cũng sẽ sống suốt đời như vậy cạnh bà em. Nàyông, ông có biết sống như thế là không hay không? - Tôi biết, Naxtenca ạ, tôi biết chứ! - tôi hét to, không còn kìmgiữ cảm xúc của mình nữa. - Và bây giờ tôi càng biết hơn bao giờhết là tôi đã để phí hoài những năm tháng tốt nhất của đời mình!Bây giờ tôi biết điều đó, và tôi càng cảm thấy đau buồn hơn bởi điềunhận biết đó, vì rằng chính Đức Chúa Trời đã ban tặng cô cho tôi,hỡi thiên thần tốt bụng của tôi, để nói với tôi và chứng tỏ với tôiđiều đó. Bây giờ, khi tôi ngồi cạnh cô và nói với cô, tôi lại khiếp sợkhi nghĩ đến tương lai, vì rằng trong tương lai sẽ lại là cô đơn, lại làcuộc sống mốc meo, không cần thiết; và tôi còn biết ước mơ gì nữa,khi trong đời thực tôi đã được hạnh phúc đến vậy bên cạnh cô! Ôi,Chúa sẽ ban phước cho cô, hỡi cô gái dịu hiền, vì rằng cô đã khôngxua đuổi tôi ngay từ lần gặp đầu tiên, vì rằng bây giờ tôi có thể nói,ít ra tôi đã được sống hai buổi tối trong đời mình! - Ồ không, không! - Naxtenca thốt lên và mắt nàng long lanhlệ. - Không, sẽ không như vậy nữa đâu; chúng ta sẽ không xa nhaunữa! Hai buổi tối là sao! - Ôi, Naxtenca, Naxtenca! Cô có biết cô đã khiến tôi hài lòngvới bản thân mình không? Cô có biết từ bây giờ tôi sẽ không nghĩ vềmình tồi tệ như trước đây nữa không? Cô có biết là bây giờ tôi cóthể sẽ không buồn phiền vì đã phạm những tội ác và lỗi lầm trongđời mình, vì rằng một cuộc sống như vậy chính là tội ác và lỗi lầm?Và cô đừng nghĩ là tôi phóng đại với cô một điều gì đó, lạy Chúa, côđừng nghĩ như vậy, Naxtenca ạ, vì rằng có những phút giây tôi cảm thấy buồn chán đến mức, đến mức... Vì rằng vào những lúc đótôi cảm thấy tôi không bao giờ có thể bắt đầu sống một cuộc sốngthật sự, vì rằng tôi cảm thấy tôi đã đánh mất mọi khả năng ứng xử,mọi cảm giác đối với hiện thực, vì rằng cuối cùng tôi đã tự nguyềnrủa mình, vì rằng sau những đêm ảo tưởng tôi đã có những phútgiây tỉnh táo, mà những phút giây ấy thật khủng khiếp! Mà tronglúc đó ta vẫn nghe quanh mình mọi người đang quay cuồng trongcuộc sống ồn ào náo động, vẫn nghe, vẫn thấy thiên hạ sống nhưthế nào - thiên hạ sống thật sự, thấy rằng cuộc sống của họ khôngphải được vẽ tạo ra, rằng cuộc sống của họ không bay biến nhưchiêm bao, như ảo ảnh, rằng cuộc sống của họ luôn luôn đổi mới,luôn luôn trẻ trung và không một giờ nào giống giờ nào, trong lúcđó trí tưởng tượng nhút nhát thì đơn điệu và tẻ nhạt đến thô thiển,nó là nô lệ của hình bóng, của ý tưởng, nô lệ của đám mây đầu tiênbất ngờ che lấp mặt trời và đem nỗi phiền muộn bóp nghẹt trái timPeterburg chân chính vốn rất yêu quý mặt trời của mình, - mà đãphiền muộn thì còn tưởng tượng nỗi gì? Và ta cảm thấy nó, cái trítưởng tượng không cạn ấy, cuối cùng cũng tàn lụi, cạn kiệt trong sựcăng thẳng thường xuyên, vì rằng ta cũng phải trưởng thành, lớnvượt khỏi những lí tưởng trước kia của mình: những lí tưởng đó sẽbị vỡ tan ra thành bụi, thành những mảnh vỡ; và nếu như không có cuộc sống khác, thì ta buộc phải tạo dựng ra nó bằng chính nhữngmảnh vỡ đó. Mà trong lúc đó tâm hồn lại khao khát, lại cầu xinmột cái gì khác! Và kẻ mơ mộng hoài công đào bới trong những mơước cũ của mình như trong đống tro, mong tìm trong đống tro ấy dùchỉ một vài tia lửa nhỏ nhoi để thổi nó bùng lên thành ngọn lửahồng sưởi ấm trái tim đã trở nên giá lạnh và làm sống lại trong nótất cả những gì trước kia đã từng dễ thương đến vậy, đã từng làmxao động tâm hồn, đốt sôi dòng máu, khiến trào hàng lệ, đã từnglừa dối một cách huy hoàng đến vậy! Và Naxtenca, cô có biết tôi đãlàm gì không? Cô có biết tôi đã buộc phải làm lễ tưởng niệm cáccảm xúc của mình, tưởng niệm cái mà trước kia đã từng dễ thươngđến vậy, cái mà thực ra không hề tồn tại bao giờ, - vì rằng đó chỉ làtưởng niệm những mơ ước viển vông, ngu ngốc, - và tôi làm điều đóvì rằng cả những mơ ước ngu ngốc đó cũng không còn nữa, vì rằngkhông có gì để nuôi sống chúng, mà ước mơ cũng phải nuôi mớisống chứ! Cô có biết không, bây giờ tôi vẫn thích vào những kì hạnnhất định nhớ lại và đến thăm những nơi trước kia tôi đã từng đượchạnh phúc theo cách riêng của mình, thích xây dựng hiện tại củatôi theo cái quá khứ không bao giờ trở lại và thường lang thang nhưcái bóng, không mục đích, vô định, buồn bã và ngán ngẩm trên cácđường phố và ngõ nhỏ Peterburg. Và những hồi ức! Chẳng hạn, tôinhớ lại rằng chính ở đây đúng một năm về trước, đúng vào ngàynày, giờ này, cũng theo đúng vỉa hè này tôi đã lang thang mộtmình, cũng buồn nản như bây giờ! Và nhớ lại rằng lúc đó những ướcmơ cũng buồn bã, và mặc dù trước kia chẳng tốt đẹp hơn nhưng dùsao vẫn cảm thấy dường như cuộc sống dễ dàng hơn, yên ổn hơn,không có những ý nghĩ đen tối giờ đang ám ảnh, không có nhữngdằn vặt lương tâm, những dằn vặt u ám, bực bội giờ đây không đểtôi yên suốt cả ngày lẫn đêm. Và tôi tự hỏi mình: thế những mơ ướccủa mi đâu rồi? Và tôi lắc đầu ngao ngán nói: những năm tháng trôiđi mới nhanh làm sao! Và tôi lại tự hỏi mình: mi đã làm gì vớinhững năm tháng đời mình? Mi đã chôn vùi khoảng thời gian đẹpnhất của mi vào đâu? Mi đã sống hay chưa? Hãy nhìn xem, tôi tựnói với mình, hãy nhìn xem, thế gian đang trở nên lạnh lẽo biết baonhiêu. Rồi nhiều năm nữa sẽ trôi qua, và tiếp đến sẽ là sự cô đơncằn cỗi cùng với tuổi già run rẩy, và tiếp nữa sẽ là nỗi buồn đau vàchán nản. Thế giới tưởng tượng của mi sẽ trở nên nhợt nhạt, nhữngmơ ước của mi sẽ tàn héo, chết khô và rơi rụng như lá vàng trêncây... Ôi Naxtenca! Thật là buồn khi chỉ còn lại một mình, hoàntoàn đơn độc, và thậm chí không có gì để luyến tiếc, không có gì,tuyệt nhiên không có gì cả... vì rằng tất cả những gì đã mất, tất cảnhững cái đó đều chẳng là gì hết, chỉ là một con số không ngớ ngẩn,tròn trĩnh, chỉ toàn là hão huyền! - Ôi, ông đừng làm não lòng em nữa! - Naxtenca thốt lên, laugiọt nước mắt lăn trên má nàng. - Bây giờ đã qua rồi! Bây giờ chúngta sẽ bên nhau; bây giờ dù có chuyện gì xảy ra với em đi nữa, chúngta cũng sẽ không bao giờ xa nhau. Ông hãy nghe em. Em là một côgái bình thường, em ít học, mặc dù bà em có thuê thầy dạy cho em;nhưng quả thật em hiểu ông, bởi vì tất cả những gì ông vừa kể emnghe em cũng đã trải qua khi bà đính em vào áo của bà. Tất nhiênem không thể kể hay được như ông vừa kể, em không được học mà,- nàng rụt rè nói thêm, vì rằng nàng còn cảm thấy kính trọng đốivới bài hùng biện của tôi và đối với những lời hoa mĩ của tôi, -nhưng em rất vui mừng là ông đã thổ lộ hết với em. Bây giờ em đãbiết ông, biết hết, biết tất cả rồi. Và ông biết sao không? Em muốnkể cho ông nghe chuyện của em, kể hết không giấu giếm gì, rồi sauđó ông cho em một lời khuyên. Ông là người rất thông minh, ông cóhứa là sẽ cho em lời khuyên ấy không? - Ôi Naxtenca, - tôi đáp, - mặc dù tôi chưa bao giờ là ngườikhuyên bảo ai, nhất lại là người khuyên bảo thông minh, nhưngbây giờ tôi thấy là nếu chúng ta sẽ mãi sống như thế này thì điềuđó sẽ là rất thông minh và mỗi người sẽ cho nhau nhiều, rất nhiềunhững lời khuyên thông minh! Ôi Naxtenca tuyệt vời của tôi, cômuốn tôi khuyên điều gì? Cô hãy nói thẳng ra, tôi bây giờ đang rấtvui vẻ, hạnh phúc, can đảm và thông minh nên tìm lời không khó! - Không, không! - Naxtenca cười và ngắt lời tôi, - em không cầnlời khuyên thông minh, em cần lời khuyên chân tình, anh em, mộtlời khuyên như thể ông đã yêu em cả thế kỉ nay! - Được, Naxtenca ạ, được! - tôi hét lên sung sướng. - Giá như tôiđã yêu em hai mươi năm rồi, thì vẫn cứ không thể nào yêu mãnhliệt hơn bây giờ! - Đưa tay ông đây! - Naxtenca nói. - Nó đây! - tôi đáp, đưa tay cho nàng. - Vậy là ta bắt đầu câu chuyện của em! CÂU CHUYỆN CỦA NAXTENCA - Một nửa câu chuyện của em ông đã biết, tức là ông biết em cómột người bà đã già... - Nếu như nửa kia cũng ngắn gọn như nửa này... - tôi cười ngắtlời nàng. - Ông hãy im lặng mà nghe. Trước hết cần giao hẹn: ông đừngngắt lời em, nếu không em rối tung lên mất. Ông im lặng nghe emnhé! Em có một người bà đã già. Em đến ở với bà từ khi em còn nhỏtí, vì cha mẹ em mất sớm. Chắc trước kia bà giàu có hơn, vì bây giờbà vẫn thường nhắc lại những ngày đẹp đẽ đã qua. Bà đã từng dạyem tiếng Pháp rồi sau đó mời thầy dạy em. Khi em mười lăm tuổi(năm nay em mười bảy rồi), thì việc học chấm dứt. Vào đúng thờigian đó em đã làm một việc dại dột; em đã làm gì thì em không nóivới ông đâu, chỉ biết rằng lỗi lầm của em không lớn lắm. Nhưngmột buổi sáng bà gọi em đến và nói rằng vì bà đã loà nên khôngquản được em, bà lấy kim găm đính áo em vào áo bà, và bảo rằnghai bà cháu sẽ ngồi như thế suốt đời, tất nhiên là nếu như emkhông trở nên ngoan hơn. Tóm lại, thời gian đầu em không thể điđâu được: làm việc, đọc sách, học bài đều phải bên cạnh bà. Em đãtìm cách đánh lừa bà và một lần dỗ Fecla ngồi thế vào chỗ em.Fecla là chị giúp việc của chúng em, chị ta bị điếc. Fecla ngồi vàochỗ của em, lúc đó bà đang ngủ trong ghế bành, còn em thì chạy đitìm một cô bạn gái ở gần đấy. Sự việc kết thúc khá tồi tệ. Bà thứcdậy khi em đi vắng và hỏi một câu gì đó, nghĩ rằng em vẫn đangngoan ngoãn ngồi bên cạnh. Fecla nhìn thấy bà hỏi nhưng khôngnghe biết bà hỏi gì, ngồi nghĩ, nghĩ phải làm gì, rồi cởi kim đính ravà bỏ chạy... - Naxtenca dừng lời và phá lên cười. Tôi cũng cười với nàng.Nhưng nàng lập tức thôi cười. - Này ông, ông đừng cười bà em. Đấy là em cười vì buồn cườiquá... Biết làm sao khi bà như vậy, và quả thật em có yêu quý bà ítnhiều. Thế rồi bữa đó em lãnh đủ: em lập tức bị bắt ngồi vào chỗ vàkhông được động cựa gì nữa hết. Mà em quên kể với ông là chúng em, tức là bà em, có nhà riêng,tức là một ngôi nhà nhỏ, chỉ có ba cửa sổ, hoàn toàn bằng gỗ vàcũng già lão như bà em vậy, còn phía trên có một tầng lầu nhỏ, mộtngười thuê nhà mới đến ở đó... - Vậy là trước kia đã có người ở? - tôi nói chêm vào. - Vâng, tất nhiên, - Naxtenca đáp, - và ông ta biết im lặng tốthơn ông. Quả thật ông ta khó khăn lắm mới mở được miệng. Đó làmột ông già khô đét, vừa câm, vừa điếc, vừa què, nên cuối cùng ôngta không thể sống trên đời này nữa, lăn ra chết. Cần phải có ngườithuê nhà mới, bởi vì chúng em không thể sống thiếu người thuênhà: chỉ có khoản đó với trợ cấp của bà là toàn bộ thu nhập của haibà cháu. Người khách trọ mới này lại là một thanh niên, khôngphải người vùng này, từ nơi khác đến. Vì anh ta không mặc cả nênbà cho anh ta vào ở, rồi sau đó bà hỏi: "Thế nào, Naxtenca, ngườikhách trọ của chúng ta có trẻ không?" Em không muốn nói dối:"Vừa vừa thôi bà ạ, không hẳn thật trẻ nhưng cũng không phải ônggià". "Thế trông có dễ ưa không?" - bà hỏi. Em lại không muốn nóidối. "Vâng, trông cũng dễ ưa bà ạ!" Bà em liền nói: "Ôi, khốn khổ,khốn khổ! Đấy là bà nói với cháu, cháu ạ, để cháu đừng có ngắmnhìn anh ta. Thời buổi chẳng ra sao cả! Thế cơ đấy, một kẻ thuênhà nhỏ mọn mà cũng trông dễ ưa, thật không như thời xưa!" Bà em thì cứ muốn mọi cái phải như thời xưa! Và thời xưa bàtrẻ hơn, và mặt trời thời xưa ấm hơn, váng sữa thời xưa cũng khôngchua nhanh đến thế - cái gì cũng thời xưa! Em ngồi im lặng, nhưngtrong bụng nghĩ: tại sao bà lại bảo mình như thế, tại sao bà lại hỏianh chàng khách trọ có đẹp có trẻ không? Nhưng em chỉ nghĩ thoángqua thế thôi, rồi lại ngồi đếm mũi đan, khâu tất, và sau đó thì quênbẵng đi. Một buổi sáng người khách trọ đến chỗ chúng em hỏi về việctrước kia bà đã hứa dán giấy bồi tường cho buồng anh ta. Nóichuyện một lúc, bà em vốn lắm lời, bảo: "Naxtenca, cháu vào buồngngủ lấy cho bà cái bàn tính". Em lập tức đứng vụt dậy, không hiểuvì sao đỏ cả mặt lên, quên mất là đang bị đính vào áo bà, đáng lẽphải kín đáo gỡ kim ra để cho anh khách thuê nhà không nhậnthấy, thì em lại phóng vọt đi làm cho ghế bành của bà ngồi trượt đimột quãng. Khi em thấy là anh khách trọ đã biết hết về em, em đỏmặt đứng như trời trồng rồi oà khóc - lúc đó em cảm thấy xấu hổ vàcay đắng đến mức không biết trốn đi đâu cho khuất mắt! Bà emquát: "Sao cứ đứng đấy?" - còn em thì càng khóc dữ hơn... Anhkhách thuê nhà thấy em xấu hổ với anh ta, liền cáo từ và đi khỏi.Từ đó hễ nghe tiếng động ở ngoài cửa là em cứ như người chếtrồi. Em nghĩ là anh ta sắp đến và để phòng xa, len lén tháo chiếckim găm ra. Nhưng mà không phải anh ta, anh ta không đến nữa.Hai tuần lễ trôi qua, anh khách mới sai Fecla đến nói rằng anh tacó nhiều sách Pháp và đều là sách hay, có thể đọc được, bà có muốnđể em đọc bà nghe không cho đỡ buồn? Bà cám ơn và đồng ý nhưngcứ hỏi đi hỏi lại là sách có đứng đắn không, và nếu sách không đứngđắn, bà nói, thì Naxtenca ạ, cháu không thể nào đọc được, vì cháusẽ học phải những điều xấu. - Cháu học phải điều gì hả bà? Ở đấy viết cái gì thế ạ? - À, - bà nói, - trong những sách ấy viết về chuyện những gã trẻtuổi chuyên quyến rũ các cô gái nhà lành, lấy cớ muốn lấy các cô ấyđể đưa họ đi khỏi nhà cha mẹ, rồi sau đó bỏ mặc những cô gái khốnkhổ đó cho số phận và họ phải chết một cách thảm thương nhất. Bànói, bà đã đọc nhiều những cuốn sách như thế, mọi chuyện được viếthay đến nỗi ngồi đọc lặng lẽ suốt đêm. Nên cháu, Naxtenca ạ, hãy coichừng, đừng đọc những cuốn sách đó. Bà hỏi, anh ta gửi đến nhữngcuốn sách gì? - Toàn tiểu thuyết của Walter Scott bà ạ. - Tiểu thuyết của Walter Scott? Được rồi, mà ở đấy có trò lăngnhăng gì không? Cháu xem anh ta có giấu lá thư tình nào vào đấykhông? - Không, - em nói, - không có thư bà ạ. - Coi ở dưới tờ bìa lót ấy, bọn họ nhiều khi nhét vào dưới lớp bìalót đấy, cái lũ kẻ cướp này! - Không bà ạ, cả dưới bìa lót cũng không có gì. - À, vậy đấy! Thế là bà cháu chúng em bắt đầu đọc Walter Scott, và sau mộttháng đã đọc được non nửa. Rồi anh ấy còn gửi đến thêm. Gửi cảPuskin, thành thử rốt cuộc em không thể sống thiếu sách và khôngcòn nghĩ đến chuyện lấy chồng là hoàng tử Trung Hoa nữa. Ấy thế rồi có một lần em tình cờ gặp anh khách trọ trên cầuthang. Bà sai em đi đâu đó. Anh ấy dừng lại, em đỏ mặt lên, anh ấycũng đỏ mặt; nhưng anh ấy cười, chào em, hỏi thăm về sức khoẻ củabà và nói: "Thế nào, cô đọc hết sách rồi chứ? " Em đáp: "Đọc rồi!""Thế cô thích cuốn nào nhất?" - anh ấy hỏi. Em đáp: "Thích nhất làAivanho và Puskin". Lần ấy câu chuyện chỉ có vậy. Sau một tuần em lại gặp anh ấy ở cầu thang. Lần này khôngphải bà sai đi, mà em cần đi lấy một cái gì đấy. Lúc đó hơn hai giờchiều, anh khách trọ thường về nhà vào khoảng ấy. "Chào cô!" - anhấy nói. Em đáp: "Chào anh!" - Thế cô không buồn khi ngồi cả ngày với bà à? - anh ấy hỏi. Nghe anh ấy hỏi, em không biết tại sao đỏ bừng mặt lên, xấuhổ, và lại cảm thấy tủi nhục, có lẽ vì rằng người ta đã bắt đầu hỏivề chuyện đó. Em đã toan không trả lời và bỏ đi, nhưng không đủsức. - Cô là một cô gái thật tốt, - anh ấy nói. - Xin lỗi là tôi nói với cônhư vậy, nhưng tôi cam đoan là tôi mong muốn điều tốt cho cô cònhơn cả bà cô nữa. Cô không có bạn gái nào để đến chơi nhà nhau à? Em nói là không có ai cả, chỉ mỗi Masenca nhưng cô ta cũng điPxcov mất rồi. - Này, cô có muốn đi xem hát với tôi không? - Đi xem hát? Thế còn bà thì sao? - Thì cô lặng lẽ mà đi, - anh ấy nói. - Không, - em đáp, - tôi không muốn lừa bà đâu. Chào anh! - Thì chào cô, - anh ấy đáp, và không nói thêm lời nào nữa. Nhưng sau bữa ăn anh ấy đến chỗ chúng em, ngồi nói chuyệnrất lâu với bà, hỏi bà có hay đi đâu ra ngoài không, có người quen ởđâu không, - rồi bỗng nói: "Còn cháu hôm nay đã mua vé ngheopera, người ta đang trình diễn vở "Người thợ cạo thành Xevile",mấy người quen định đi nhưng sau lại thôi, cháu còn dư vé". - "Người thợ cạo thành Xevile?" - bà kêu lên. - Đấy chính là vở"Người thợ cạo" mà ngày xưa người ta vẫn diễn phải không? - Vâng, - anh ấy nói, - đúng "Người thợ cạo" ấy đấy ạ, - và anhấy liếc nhìn em. Em đã hiểu tất cả và mặt đột nhiên đỏ bừng, tráitim nhảy rộn lên chờ đợi! - À thế, - bà nói, - thế thì tôi biết quá đi chứ! Thời xưa chính tôiđã đóng vai Rozina trong sân khấu gia đình mà! - Thế bà hôm nay có muốn đi xem không ạ? - người khách trọhỏi. - Không thì vé của cháu bỏ phí mất. - Ừ, đi cũng được, - bà nói, - sao lại không nhỉ? Đây, côNaxtenca này chưa bao giờ được đi xem hát cả. Lạy Chúa, em sướng quá! Lập tức chúng em sửa soạn, thayquần áo và lên xe đi. Bà tuy mù nhưng vẫn muốn nghe nhạc, thêmvào đó bà là một người tốt bụng, bà muốn làm cho em vui, còn tựmình thì bà cháu chúng em không bao giờ đi được... Em sẽ khôngnói với ông về ấn tượng của vở "Người thợ cạo thành Xevile", nhưngsuốt buổi tối hôm đó người khách trọ của chúng em nhìn em rấttrân trọng, nói năng rất lịch sự khiến em cảm thấy rằng lúc sánganh ấy chỉ thử em khi đề nghị em đi một mình với anh ấy. Trời, vuisướng biết bao! Em đi ngủ hết sức vui vẻ, hãnh diện, tim đập loạnđến mức lên cơn sốt nhẹ, và suốt đêm cứ mơ về "Người thợ cạothành Xevile". Em cứ nghĩ sau lần đó anh ấy sẽ năng ghé đến thăm hai bàcháu em hơn, nhưng không phải thế. Anh ấy gần như không đếnnữa. Chỉ chừng một tháng một lần, và cũng chỉ đến để mời đi nhàhát. Sau đó chúng em còn đi xem hai lần nữa. Em cảm thấy khônghài lòng với điều ấy. Em thấy là anh ấy chỉ thương hại em phảisống giam hãm với bà, ngoài ra không có gì hơn. Cứ thế ít lâu sauem không chịu nổi nữa: ngồi cũng không yên, đọc sách cũng khôngnổi, làm việc cũng không được, đôi khi em cười và trêu chọc bà, cókhi chỉ ngồi khóc. Cuối cùng thì em gầy rộc đi và thiếu chút nữa thìlăn ra ốm. Mùa diễn opera đã hết, và anh khách trọ thôi không ghévào chỗ chúng em nữa; khi em và anh ta gặp nhau, - tất nhiên, vẫntrên chiếc cầu thang ấy, - anh ấy im lặng gật đầu chào một cáchnghiêm nghị, dường như không muốn nói gì với em cả, và khi anhấy đã xuống đến bực thềm thì em vẫn đứng ở lưng chừng cầu thang,mặt đỏ như mận chín, vì rằng mỗi khi gặp anh ấy máu em dồn cảlên đầu. Bây giờ đến đoạn kết. Đúng cách đây một năm, vào thángNăm, người khách trọ lại ghé vào và nói với bà rằng anh ấy đã làmxong việc ở đây và sắp tới phải đi Moxcva một năm. Em nghe thấythế choáng váng cả người, ngã phịch xuống ghế như xác chết. Bàem không nhìn thấy gì cả, còn anh ấy sau khi thông báo sẽ rời khỏichúng em liền chào và đi ra. Em phải làm gì đây? Em nghĩ, nghĩ mãi, buồn rũ rượi, và cuốicùng quyết định. Ngày mai anh ấy đi, và em quyết định ngay tốihôm nay ấy sẽ kết thúc mọi chuyện, sau khi bà đi ngủ. Và đã xảy rađúng như vậy. Em gói một bọc gồm tất cả áo váy, đồ lót, và ôm bọc,nửa sống nửa chết, đi lên tầng lầu gặp người khách trọ của chúngem. Em nghĩ là mình đã đi cả tiếng đồng hồ trên cầu thang. Khi emmở cửa vào phòng, anh ấy nhìn em và kêu thốt lên một tiếng. Anhấy nghĩ em là một bóng ma, đâm bổ đi lấy nước vì em đứng khôngcòn vững nữa. Tim em đập đến nghe nhức váng cả đầu, trí óc mụ đi.Khi tỉnh lại, em bắt đầu ngay bằng việc đặt cái gói lên giường củaanh ấy, tự mình ngồi xuống bên cạnh, hai tay ôm mặt và khóc nhưmưa như gió. Anh ấy hình như đã hiểu ngay mọi chuyện, đứngtrước mặt em, người tái nhợt và buồn bã nhìn em khiến tim em nhưtan ra thành từng mảnh. - Này, Naxtenca, cô hãy nghe tôi nói, - anh ấy cất tiếng. - Tôikhông thể làm gì được cả, tôi là một kẻ nghèo túng, hiện nay tôichẳng có gì hết, dù chỉ là một chỗ tàm tạm tử tế; chúng ta sẽ sốngra sao nếu như tôi lấy cô? Chúng em nói với nhau rất lâu, cuối cùng em như phát điênlên, nói rằng em không thể sống với bà em nữa, rằng em sẽ trốnnhà đi, rằng em không muốn bị đính kim găm vào áo bà, rằng em,nếu như anh ấy muốn, sẽ theo anh ấy đi Moxcva, vì rằng em khôngthể sống thiếu anh ấy. Cả cảm giác nhục nhã, cả tình yêu, cả lòngtự trọng - tất cả cùng một lúc gào thét trong em, và em thiếu chútnữa thì lên cơn động kinh ngã vật xuống giường. Em quá sợ bị từchối! Anh ấy ngồi im lặng mấy phút, rồi đứng dậy, bước đến bên emvà cầm lấy tay em. - Nghe anh đây, Naxtenca tốt bụng và yêu quý của anh! - anhấy nói qua nước mắt. - Hãy nghe anh nói. Anh thề với em là nếunhư đến lúc nào có thể lấy vợ thì nhất định em sẽ là hạnh phúc củaanh; anh cam đoan bây giờ chỉ có em mới có thể mang lại hạnh phúccho anh. Em nghe đây: anh sẽ đi Moxcva và ở đó đúng một năm. Anhhi vọng là sẽ thu xếp xong việc của mình. Khi anh quay lại, nếu emcòn chưa hết yêu anh, anh thề là chúng ta sẽ hạnh phúc bên nhau.Còn bây giờ thì không thể được, anh không thể, anh không có quyềndù chỉ là hứa hẹn một cái gì đấy. Nhưng, anh nhắc lại, nếu như saumột năm chuyện đó không thành, thì đến một lúc nào đó nhất định sẽthành, tất nhiên trong trường hợp em không bỏ anh mà yêu ngườikhác, vì rằng ràng buộc em bằng một lời nào đó thì anh không thể vàcũng không được phép. Anh ấy đã nói với em như vậy rồi ngày hôm sau ra đi. Chúngem quyết định không nói gì với bà cả. Anh ấy muốn vậy. Đấy, bâygiờ câu chuyện của em đã gần như kết thúc. Đã trôi qua đúng mộtnăm. Anh ấy đã trở về, anh ấy đã ở đây cả ba ngày, và, và... - Và sao? - tôi kêu lên, nóng lòng muốn nghe kết cục. - Và vẫn không thấy đến! - Naxtenca đáp, dường như phải gắnghết sức lực của mình. - Chẳng thấy tăm hơi đâu cả. Nàng dừng lại, im lặng một lúc, cúi thấp đầu và bỗng nhiên haitay ôm mặt, oà khóc nức nở khiến tim tôi như nghẹn lại vì tiếng khócấy... Tôi hoàn toàn không đợi một kết cục như vậy. - Naxtenca! - tôi cất lời bằng một giọng rụt rè, nghẹn ngào. -Naxtenca! Vì Chúa, cô đừng khóc nữa! Tại sao cô biết? Có thể anhấy chưa về... - Ở đây! Ở đây rồi! - Naxtenca cướp lời. - Anh ấy đang ở đây,em biết điều đó. Chúng em đã giao hẹn, năm ngoái, vào tối hôm ấy,trước ngày anh ấy đi, khi hai người đã nói hết những gì em vừa kểcho ông nghe, và chúng em giao hẹn, chúng em ra đây dạo chơi,chính trên bờ sông này. Lúc đó đã mười giờ đêm, chúng em ngồitrên chiếc ghế dài này, em không còn khóc nữa, em ngây ngất ngheanh ấy nói... Anh ấy nói rằng ngay lập tức sau khi về tới đây sẽ đếnnhà chúng em liền, và nếu em không từ bỏ anh ấy chúng em sẽ nóihết với bà. Bây giờ anh ấy đã về, em biết như vậy, mà anh ấy khôngđến, không đến! Và nàng lại khóc. - Lạy Chúa! Chẳng lẽ không thể nào làm nguôi nỗi đau khổ ư? -tôi hét lên, nhảy bật dậy khỏi ghế trong cơn tuyệt vọng tột cùng. -Này Naxtenca, ít ra tôi có thể đến gặp anh ta được không?.. - Chẳng lẽ có thể như vậy được sao? - nàng bỗng ngửng đầu lênhỏi. - Không, tất nhiên là không, - tôi chợt sực tỉnh. - Nhưng mà côhãy viết một lá thư. - Không, không thể, như thế không được! - nàng đáp dứt khoátnhưng lại đã cúi đầu và không nhìn tôi. - Sao lại không thể? Vì sao không thể? - tôi nói tiếp, bám lấy ýtưởng của mình. - Nhưng, Naxtenca, cô biết không, một bức thưnhư thế nào! Thư cũng có ba bảy loại, và... Ôi, Naxtenca, đúng nhưvậy đấy! Cô hãy tin tôi, hãy tin cậy nơi tôi! Tôi không khuyên dạicho cô đâu. Tất cả chuyện này có thể thu xếp được! Cô đã bắt đầubước đầu tiên, thì tại sao lại... - Không được! Không được! Khi đó như là em cố bám... - Ôi Naxtenca tốt bụng của tôi! - tôi ngắt lời nàng, không giấunụ cười, - không đâu, không phải thế đâu, tất nhiên cô có quyền làmnhư vậy, vì anh ta đã giao hẹn với cô mà. Mà theo như tôi thấy, anhta là người lịch sự, anh ta xử sự đúng đắn... - tôi nói tiếp, mỗi lúcmột hưng phấn thêm bởi tính lôgic của những lí lẽ và lời thuyếtphục của mình, - anh ta đã hành động như thế nào? Anh ta đã nóirằng sẽ không lấy ai ngoài cô nếu như anh ta lấy vợ, còn cô thì anhta để cho hoàn toàn tự do, cô có thể ngay bây giờ từ bỏ anh ta...Trong trường hợp đó cô có thể đi bước đầu tiên; cô có quyền đó, cô cóưu thế đối với anh ta, ít ra là, thí dụ, nếu như cô muốn giải thoátanh ta khỏi lời hứa... - Nhưng mà nếu là ông thì ông sẽ viết như thế nào? - Viết cái gì? - Lá thư ấy mà. - Nếu là tôi thì tôi sẽ viết: "Thưa quý ông"... - Nhất thiết là phải "thưa quý ông" sao? - Nhất thiết! Nhưng sao? Tôi nghĩ... - Thôi được, ông nói tiếp đi! - "Thưa quý ông! Xin lỗi quý ông là tôi..." Nhưng mà không,không cần xin lỗi gì hết. Bản thân sự việc sẽ nói ra tất cả, cô hãyviết đơn giản như sau: "Tôi viết cho ông đây. Hãy bỏ quá cho sự nônnóng của tôi, nhưng suốt cả năm qua tôi được hạnh phúc là nhờ vàomột niềm hi vọng, vậy tôi có lỗi gì không nếu như bây giờ không thểchịu nổi lấy một ngày nghi ngờ? Bây giờ, khi ông đã về đây, có lẽông đã thay đổi dự định của mình. Nếu thế thì lá thư này sẽ nói vớiông rằng tôi không phàn nàn và không buộc tội ông. Tôi không buộctội ông vì tôi không có đủ quyền lực đối với trái tim ông, số phậncủa tôi là như vậy! Ông là một người đứng đắn. Ông sẽ không mỉm cười và khôngbực bội vì những dòng thư nôn nóng của tôi. Ông hãy nhớ rằngngười viết những dòng này là một cô gái nghèo, rằng cô ta đơn độcmột mình, rằng không có ai để dạy dỗ, khuyên bảo cô ta và rằng côta không bao giờ biết làm chủ trái tim mình. Hãy bỏ quá cho tôi nếudù trong một thoáng sự nghi ngờ đã len vào tâm hồn tôi. Ông khôngthể thậm chí chỉ trong ý nghĩ xúc phạm đến người con gái đã yêu vàđang yêu ông đến vậy". - Vâng, vâng! Điều đó đúng như em vẫn nghĩ! - Naxtenca thốtlên, và một niềm vui ánh lên trong đôi mắt nàng. - Ồ, ông đã giảithoát cho em khỏi những nghi ngờ, chính Chúa Trời đã ban ông choem! Cám ơn, cám ơn ông! - Vì cái gì? Vì Chúa Trời đã ban tôi cho cô? - tôi đáp, hân hoannhìn vẻ mặt vui sướng của nàng. - Vâng, ít ra là như vậy. - Ôi Naxtenca! Có những người mà ta phải cảm ơn họ chỉ vì họsống cùng chúng ta. Tôi cám ơn cô vì tôi đã được gặp cô, vì suốt đờitôi sẽ nhớ đến cô! - Thôi, đủ rồi, đủ rồi. Còn bây giờ ông nghe em nói đây: lúc đóchúng em giao ước là hễ anh ấy về, anh ấy sẽ báo cho em biết liềnbằng cách để lại cho em một lá thư ở một chỗ đã định trước, ở nhàmấy người quen tốt bụng, chất phác và không hề biết gì vềchuyện của chúng em; còn nếu như anh ấy không thể viết thư choem, vì không phải trong thư bao giờ cũng nói hết mọi chuyện, thìanh ấy ngay trong ngày đầu tiên về tới thành phố này đúng mườigiờ sẽ đến đây, nơi chúng em đã hẹn gặp nhau. Em biết anh ấyđã về rồi, nhưng cả ba ngày nay chẳng thấy thư cũng chẳng thấymặt. Buổi sáng thì em không thể bỏ bà em đi được. Ngày mai nhờông đưa thư của em cho mấy người quen tốt bụng mà em đã nóivới ông, họ sẽ gửi cho anh ấy. Còn nếu như có thư trả lời, ông sẽlại mang đến cho em vào mười giờ tối. - Nhưng thư, lá thư! Bởi vì trước hết phải viết thư đã! Cho nênphải ngày kia mới có thể làm được... - Thư... - Naxtenca nói, vẻ hơi bối rối, - thư... nhưng...Nàng không nói hết câu. Thoạt đầu nàng ngoảnh nhìn sanghướng khác, mặt đỏ lên như bông hồng, và bỗng nhiên tôi cảm thấytrong tay tôi một lá thư, chắc là đã viết xong từ lâu, dán kín. Một kỉniệm quen thuộc, thân thương và duyên dáng lướt qua đầu tôi. - R, o - Ro; s, i - si; n, a - na - tôi nói. - Rosina! - cả hai chúng tôi cùng cất tiếng hát, tôi suýt nữa ômchặt lấy nàng vì vui mừng; còn nàng, mặt đỏ lên đến mức không thểnào đỏ hơn được nữa, cười qua những giọt nước mắt như những hạtchâu long lanh trên đôi hàng mi đen. - Thôi đủ rồi, đủ rồi! Bây giờ ta chia tay nhau nhé! - nàng nóinhanh. - Đây là thư, đây là địa chỉ nhờ ông đưa đến. Chào ông nhé!Tạm biệt! Hẹn ngày mai! Nàng xiết chặt cả hai tay tôi, gật đầu và vút đi như một mũitên vào con ngõ của mình. Tôi đứng tại chỗ nhìn theo một lúc lâu. "Hẹn ngày mai! Hẹn ngày mai!" - trong đầu tôi vẫn âm vangkhi nàng đã khuất hẳn khỏi tầm mắt tôi. --------------------------------------------------------------------------------1 Naxtenca là cách gọi thân mật của Anaxtaxia. Người Nga khi mới làm quen phải gọinhau đầy đủ tên và phụ danh, chỉ khi thân thiết mới gọi tên không hoặc tên thân mật. 2 Trong tiếng Nga, danh từ có ba giống: giống đực, giống cái, giống trung. 3 Bùa dấu: một motip truyện dân gian, thường một sức mạnh nào đó (ma quỷ, phù thuỷ,v.v...) bị nhốt vào trong bình yểm bùa và ném xuống biển, sau được vớt lên giải thoát.Xolomon là vị vua huyền thoại trong Kinh thánh, thông thái, hùng mạnh và giàu có.