Niên khoá 1953-1954, tôi học lớp năm, trường tiểu học Trung Linh (khu vực Bùi Chu Phát Diệm). Xếp lớn trường tiểu học công lập này, ông hiệu trưởng Hoàng Quốc Rương, là bạn anh cả tôi, khi ấy đang dạy trường Hồ Ngọc Cẩn của linh mục Trần Đức Huynh. Thấy mỗi khi gặp ông hiệu trưởng, anh tôi "anh anh tôi tôi" với ông ta, tôi cho rằng ông ngang hàng với anh, và tôi là em của anh, nên tôi thản nhiên gọi ông hiệu trưởng của mình là "anh", xưng "em"! Học sinh xưng hô như thế với ông hiệu trưởng, cách đây 50 năm, quả là một sự phạm thượng nghiêm trọng. Anh cả tôi cảnh cáo tôi, căn dặn tôi không được gọi ông hiệu trưởng như vậy nữa, mà phải gọi bằng "thầy" cho phải phép. Cô giáo lớp năm của tôi, cô Huệ, là một nữ thiên thần! Cuối năm, cô phê vào thông tín bạ của tôi mấy chữ "Chăm, Ngoan, Thông Minh". Đây là vinh dự đầu tiên trong cuộc đời đi học của tôi. Hơn nửa thế kỷ sống trên đời này, tôi nhận lãnh nhiều chỉ trích, chê bai hơn là những lời khen. Rốt cuộc, chỉ có mẹ tôi, bố tôi, và một số thầy cô giáo đã ban cho tôi những lời khen ngợi, khuyến khích. Mỗi khi ngã lòng, nghi ngờ về mình, tôi nhớ lại những lời khen đó, để có được sức mạnh tinh thần, thêm tự tin, vững bước tiến tới. Cô giáo lớp tư của tôi ở trường tiểu học Dương Đông, Phú Quốc, cô Tuyến, là một trong những nhà giáo mà tôi biết ơn, và ghi nhớ suốt đời đó. ° ° ° Tháng 8, 1954, từ Hà nội, gia đình tôi di cư vào Nam Saigon đón tôi được, nên nhờ thiếu úy Nguyễn Kim Sơn, nhân chuyến về phép, đưa tôi ra. Sáng sớm hôm ấy, mẹ tôi chuẩn bị vài bộ quần áo cho tôi, cùng mấy cuốn vở và cây bút ngòi lá tre. Tất cả dồn vào trong một túi vải có quai đeo trên vai. Mẹ tôi bịn rịn, nước mắt lưng tròng, nhét vào tay tôi mấy chục bạc lẻ, khẽ nói: "Mẹ cho con ăn quà". Ở nhà, rất ít khi mẹ cho chúng tôi tiền ăn quà vặt. Bà thường hay nói "No cơm tẻ, vỏ vẻ mọi sự ", để bắt chúng tôi ăn cơm nhà cho no bữa, ra đường thấy quà vặt, không thèm nữa. Bữa nay, bà cho tôi tiền tiêu vặt, thật là chuyện lạ. Riêng tôi, nôn nao với chuyến đi xa lần đầu tiên trong đời chẳng có mẹ bên cạnh, tôi không khóc lóc đòi ở lại, mà thản nhiên chào mẹ, theo thiếu úy Sơn bước ra đường. Thiếu úy Sơn là một người đàn ông cao và gầy. Ông đưa tôi ra phi trường Tân Sơn Nhất bằng taxi. Tới phi trường, hãy còn sớm, ông ngồi ở ghế dài hút thuốc, bảo tôi muốn dạo chơi, thì đi loanh quanh một lát, đừng chạy đâu xa. Tôi lang thang qua một bar bán rượu và nước ngọt. Người bồi thắt nơ đứng sau quầy; lác đác bên trong có vài người Pháp đang ngồi. Tôi mạnh dạn bước vào quán, leo lên chiếc ghế cao, không có lưng dựa, và bảo người bồi lấy cho mình chai crème soda nằm trên kệ sát tường. Chai nước ngọt này, lúc còn ở nhà với bố mẹ, tôi chỉ mới thấy trên xe đậu đỏ bánh lọc của ông Tàu bên kia đường, chứ chưa bao giờ có dịp uống thử. Nay rủng rỉnh mấy chục bạc trong túi, tôi làm sang gọi uống, không cần hỏi giá tiền chai nước ngọt. Mùi vị thơm ngon của chất nước mầu vàng đậm, cho đến giờ, tôi vẫn còn nhớ. Nhưng đến lúc trả tiền, tôi mới biết mình dại dột! Chai crème soda đã ngốn mất gần một nửa số tiền mẹ cho tôi. Đây là bài học đầu tiên tôi ghi nhớ về cái tật hay hứng bất tử của mình. Chiếc máy bay hai cánh quạt chở chúng tôi giống y như chiếc phi cơ đã đưa gia đình tôi từ Hà nội vào Saigon mấy tháng trước đó. Về sau, tôi biết đó là chiếc C-47. Sau hơn một giờ bay, phi cơ hạ cánh xuống phi trường Dương Đông. Phi trường chẳng có gì ngoài vài dãy nhà nhỏ. Điều gợi trí tò mò của tôi là chiếc phao vải gắn trên ngọn một cây cột. Tôi hỏi, và anh tôi giải thích chiếc phao đó cho phi công biết gió thổi chiều nào, để họ hạ cánh dễ dàng hơn. Anh Nghiêm lái xe Jeep chở chúng tôi về tiểu khu, ở Dương Đông. Trên đường, xe chạy ngang cây cầu nhỏ bắc ngang con sông. Tôi reo lên thích thú khi nhìn nước sông màu xanh đậm. Tôi hỏi, và anh tôi giải thích màu nước sông xanh như thế, vì chỗ ấy giáp biển. Tôi nôn nao mong được thấy biển, vì từ khi mới sanh, tôi chưa biết biển như thế nào. Anh chị tôi ở trong một gian nhà gạch mái ngói cũ kỹ. Gian nhà ở ngoài cùng. Bên cạnh chúng tôi là nhà hai trung úy Phạm Quốc Thuần và Huỳnh Văn Sang (về sau, ông Thuần lên trung tướng, tư lệnh sư đoàn 5 và Chỉ Huy Trưởng Trường Sĩ Quan Thủ Đức). Buổi chiều, anh chị Nghiêm dẫn tôi ra biển. Từ nhà, chúng tôi vượt qua vài lớp rào kẽm gai, đi ngang khu đồi cát rải rác mấy nấm mộ, qua căn nhà nhỏ của Thiếu úy Sơn, bên ngoài tiểu khu, là đã thấy biển xanh bên dưới. Bãi biển Dương Đông, bốn mươi tám năm trước, sạch vô cùng! Cát mịn xen lẫn vô số vỏ ốc đủ mầu nhỏ hơn móng tay út của tôi. Bên trái và bên phải tôi, xa xa, những tảng đá nhô lên bên trên mặt biển. Nước biển trong và ấm áp. Gió biển thơm, mát rượi. Lần đầu tiên được thấy biển, được ngâm mình trong nước biển, tôi thích thú lắm, cứ muốn ở chơi mãi. Tôi nhặt những vỏ sò, để dành đem tặng bạn bè ở Saigon . Anh chị Nghiêm cho tôi ngủ trên chiếc giường sắt kê sát cửa sổ. Cửa không có chấn song. Bên ngoài cửa sổ là một hàng hiên đã cũ lắm. Từ cửa sổ, tôi có thể nhìn thấy những lớp kẽm gai, và xa hơn, lác đác mấy nếp nhà tiêu điều, bụi bặm. Buổi tối, cửa sổ đóng lại. Tôi nằm trằn trọc, nghe tiếng cắc kè kêu não nuột, nước mắt trào ra vì nhớ mẹ, lâu lắm mới ngủ được. ° ° ° Sáng hôm sau, anh Nghiêm đưa tôi đến trường xin học. Trên đường, anh ghé mua cho tôi ổ bánh mì kẹp phô-ma. Anh không dẫn tôi vào văn phòng hiệu trưởng, nhưng đến thẳng lớp tư, giao tôi cho cô giáo. Cô giáo tôi tên là Tuyến. Tôi không biết cô họ gì, tên lót là gì. Tôi chỉ nhớ cô khoảng 20 tuổi, nhỏ nhắn, mái tóc dài, và đôi mắt tròn to, dịu dàng. Trường tiểu học Dương Đông nằm trên ngọn đồi nhỏ. Mấy căn phòng mái tôn, đất nện, dùng làm lớp học được dựng trên nền đắp cao hơn sân trường. Cô giáo dẫn tôi vào lớp, cho tôi ngồi bàn đầu. Ở đây, bàn ghế, bảng đen đều cũ kỹ. Lớp tôi có khoảng ba mươi học sinh, hầu hết đều lớn con hơn tôi. Trong lúc tất cả các bạn đều nói giọng miền Nam Saigon chơi trong mấy tháng hè. Lúc trở lại Phú Quốc, tôi mua một hộp nhãn vở làm quà cho Trắng và các bạn, vì ở ngoài đảo, nhãn vở rất đắt. Vào niên học, tôi vẫn ngồi bên cạnh Trắng. Đôi lúc tan học, anh rủ tôi về nhà. Nhà anh bằng gỗ, làm giống kiểu nhà sàn của người Miên, phải bước vài bậc thang mới lên tới sàn nhà. Nhưng tôi không bao giờ dám ở chơi lâu, vì về đến nhà, tôi còn phải làm bài, và học thêm tiếng Pháp, anh chị Nghiêm dạy tôi, theo cuốn sách vỡ lòng bố tôi gửi ra. Tôi không có bạn chơi đùa, vì chỗ tôi ở giống như một thứ cư xá sĩ quan; rất yên tĩnh, và biệt lập với khu gia đình binh sĩ. Ở khu vực binh sĩ ở, sinh hoạt chộn rộn hơn, nhất là những khi chiếc xe GMC chở lính hành quân trong rừng về. Tôi thấy các binh sĩ chia nhau những con khỉ, và heo rừng họ săn được trong chuyến hành quân. Những bếp lửa được nhóm lên ngay sân trại. Họ nấu nướng, ăn nhậu tưng bừng cho đến khuya. Ngoài anh Trắng, người bạn hàng xóm duy nhất của tôi là cô em gái Trung úy Sang. Cô ta tên là Lan, hay Lang, tôi không dám chắc. Nhưng có điều chắc chắn là cô bạn và tôi đã cãi nhau kịch liệt, khi cô ta bảo tên cô ta là hoa lan, viết tên cô ta phải thêm "g", trong lúc tôi nhất định cho rằng chỉ khoai lang mới có "g" thôi. Một lần khác, tôi bực mình khi cô Lan nhận xét "cái tiếng Bắc kỳ mày nói, sao nghe kỳ cục quá!" Tuy vậy, mỗi khi có đồ ăn, cô Lan hay đem ra chia cho tôi. Có lần, cô cầm một miếng sầu riêng chín mùi, đưa cho tôi. Lúc ấy, tôi chưa biết ăn sầu riêng, nên từ chối, và còn nói "Mày ăn cái gì thối quá vậy?" Thời gian gần một năm tôi ở Phú Quốc trôi đi êm đềm trong tình thương của anh chị tôi, tình bạn thân thiết của anh Trắng và cô Lan hàng xóm, cùng sự chăm sóc đặc biệt của cô giáo Tuyến (Niên khóa sau, lên lớp ba, tôi tiếp tục học với cô mấy tháng nữa). Anh chị Nghiêm kèm thêm cho tôi tiếng Pháp và những bài tập ở nhà. Anh tôi dạy tôi cách xem đồng hồ, và tôi coi anh như cuốn Bách Khoa Tự Điển, cái gì không biết, tôi đều hỏi anh. Lúc đó, tôi đâu bao giờ nghĩ anh chỉ mới có 25 tuổi! Anh tôi có một người "tà-lọt" tên Sắc. Sắc là một binh sĩ địa phương được "biệt phái" như một thứ "cần vụ", giúp việc cho sĩ quan. Công việc của anh "tà-lọt" này là đi chợ, nấu ăn, làm việc nhà cho trung úy Nghiêm; đặc biệt những lúc chị Nghiêm không có mặt ngoài đảo. Sắc ngoài hai mươi tuổi, có vợ. Anh ta thường cho vợ đến làm các việc vặt vãnh đó, trong lúc anh ngồi chơi. Không có việc gì làm, Sắc nghĩ ra chuyện nghịch ngợm cho qua thì giờ. Một hôm, anh chị tôi đi đâu vắng; ở nhà chỉ có tôi và Sắc. Sắc lừa cho tôi vào căn bếp phía sau nhà, rồi chạy ra, đóng chặt cửa lại, gài chốt bên ngoài, nhốt tôi trong đó. Trong khi tôi đập cửa, đòi ra, Sắc ở bên ngoài cười khoái trá, nói vọng vào: "Đời mày lúa rồi, con ơi!" Tôi bị một phen hoảng sợ. Một lúc lâu sau, Sắc mới mở cửa cho tôi ra. Chờ anh Nghiêm về, tôi mách lại. Anh tôi gọi Sắc đến, rầy la, và cấm không cho hắn tái diễn cái trò ấy nữa. Kỷ niệm đặc biệt tôi còn nhớ với cô giáo Tuyến, trước ngày tôi rời đảo là một buổi chiều, tôi đang ở trong lớp thì lên cơn chóng mặt, và nôn thốc tháo, ngay tại chỗ ngồi. Biết tôi bệnh, cô lấy dầu cù là xoa cho tôi, xếp vở vào cặp, cho tôi về, và còn đi với tôi một quãng, cho đến khi tôi gần vào tới vòng rào tiểu khu, cô mới trở về lớp. °° ° Mấy mươi năm trôi qua, tôi vẫn giữ hình ảnh cô giáo Tuyến với mái tóc dài đôi mắt to, và giọng nói miền Nam Nam Nam Waikiki của Hawaii Saigon , và thỉnh thoảng đi Saigon , cô cũng ghé thăm cô giáo tôi. Khi tôi ngỏ ý xin địa chỉ, cô hơi ngần ngại. Biết cô lo lắng, tôi vội nói, tôi xin để địa chỉ và số điện thọai của tôi ở Saigon , rồi khi thuận tiện, xin cô báo cho cô Tuyến biết. Lúc tôi đứng dậy từ giã, chắc cô đã hiểu được lòng thành của tôi, nên bảo tôi ngồi chờ một lát, để cô sang bên nhà người bà con cô Tuyến, lấy địa chỉ cho tôi. Cô đi một lát, trở về, và cho tôi số điện thọai, cùng địa chỉ cô Tuyến. °° ° Sáng hôm sau, từ phi trường Phú Quốc, tôi gọi điện thoại cho cô giáo Tuyến, hẹn gặp cô ngay buổi chiều hôm đó. Khi chạy xe Honda vào tới nhà cô, trong con hẻm khu Bàn Cờ, thấy môt bà cụ nhỏ nhắn, tóc bạc, trong bộ bà ba lụa trắng ra mở cửa, tôi biết ngay là cô. Trong gần hai tiếng đồng hồ sau đó, thầy trò chúng tôi ôn lại những đoạn đời đã qua. Cô chỉ mơ hồ nhớ đã từng có đứa học trò duy nhất nói giọng Bắc. Cô nhớ rất kỹ trung úy Vũ Đức Nghiêm và thiếu tá TVĐ. Cô nhớ có lần được anh Nghiêm cho đi nhờ xe Jeep. Đặc biệt, thiếu tá TVĐ, là người, trong một thời gian, đã theo đuổi cô rất sát. Thuở ấy, chúa đảo là trung tá Nguyễn Ngọc Lễ (về sau lên trung tướng); thiếu tá TVĐ là người có quyền thế thứ nhì trên đảo. Ông tìm mọi cách để chinh phục người đẹp (lúc đó, cô giáo tôi mới ngoài hai mươi), nhưng không thành công. Tôi hỏi vì sao cô không bằng lòng, cô cho biết khi ấy ba cô đã qua đời, cô có bổn phận nuôi mẹ và hai em, nên không thể bước chân vào một cuộc phiêu lưu với một người lớn hơn cô nhiều tuổi, và đã có gia đình. Thiếu tá TVĐ, sau đó, lấy một thiếu nữ vốn là học trò của cô Tuyến. Rồi ông rời đảo, lên cấp bậc đại tá, làm giám đốc trung tâm cải huấn. Khi anh Vũ Đức Nghiêm đi tù VC, anh ở chung trại với đại tá Đ., lúc đó đã già yếu, bị mù, điếc, và sắp qua đời. Anh Nghiêm đến bệnh xá thăm nhà văn Duy Lam và gặp đại tá Đ. ở đó. Vì ông không nghe và không thấy được, anh Nghiêm phải viết vào lòng bàn tay ông. Anh tự giới thiệu, và ông nhớ là anh đã từng làm việc dưới quyền ông. Ông nói với anh Nghiêm, bạn học của ông là tổng thống Mitterand của Pháp sẽ can thiệp cho ông về, và trong chính phủ mới, ông sẽ là tổng trưởng quốc phòng. Khi anh Nghiêm từ giã, đại tá Đ. còn dặn anh bằng tiếng Pháp: "It ne faut pas se courber devant les communistes!" (Không được cúi đầu trước cộng sản!) Đại tá Đ. chết trong tù, ở trại Xuân Phước, tính đến nay đã hơn 20 năm. Cô giáo tôi xác nhận, dù theo đuổi cô ráo riết, ông Đ. không bao giờ dùng quyền thế để ép buộc cô. Sau khi ông Đ. rời khỏi đảo, một số giới chức an ninh VNCH ở đảo Phú Quốc, có thể vì theo đuổi, chọc ghẹo cô không được, đã tìm cách hãm hại cô. Họ bắt một số người tình nghi VC, ép những người này phải khai cô có liên hệ với VC, để có cớ bắt giam cô. Để trốn tránh sự xách nhiễu của những kẻ mưu hại mình, năm 1962, cô Tuyến xin đổi về Saigon, và cô đã dạy học ở trường tiểu học Bàn Cờ thêm hai mươi sáu năm nữa, cho đến lúc về hưu. Cô hiện sống với người em gái. Hằng ngày, cô ngồi thiền và tụng kinh Phật. Tôi được biết cô bắt đầu ăn chay trường từ 1962, năm thân mẫu cô qua đời. Khi nghe tôi hỏi cô lập gia đình năm nào, cô cười, cho biết những năm còn trẻ, cô không nghĩ đến chuyện đó, vì phải lo cho mẹ và hai em. Những năm sau đó, mẹ qua đời, thì lo cho hai em. Sau 75, em trai cô, trung úy Nguyễn Kim Quang, khóa 23 Thủ Ðức, đi tù CS. Trong 7 năm anh Quang ở trong tù, cô vất vả thăm nuôi em, đâu còn thì giờ nghĩ đến bản thân mình nữa. ° ° °Trước ngày rời VN, tôi chở vợ tôi đến thăm cô. Nhìn cô và vợ tôi thân mật nắm tay nhau trò chuyện, lòng tôi tràn ngập niềm vui khó tả. Tôi phóng lớn tấm ảnh chụp chung với cô, ghi lên lời đề tặng thân kính, lồng trong khung đem lại tặng cô. Biếu cô chút hiện kim, cô nhất định không nhận. Cô chỉ nhận mấy chai dầu xanh, cho tôi vui lòng.Chai nước mắm Phú Quốc nguyên chất cô cho, tôi để trên bàn ăn, thỉnh thoảng rắc một vài giọt lên chén cơm nóng. Buổi tối, giờ ăn cơm, nhìn chai nước mắm Phú Quốc, tôi nhớ đến cô giáo Tuyến của tôi. Mỗi ngày.Pasadena