Dạo này, đứa cháu con của chị gái tôi đang học lớp 4 tỏ ra rất lười học. Tôi phàn nàn thì anh chị chỉ biết lắc đầu và bảo là đã hết cách vì cũng đã dỗ dành, doạ nạt, phạt đánh đòn... đều làm tất tần tật nhưng chẳng ăn thua gì. Cứ đi học về là cháu vứt cặp sách ra đấy, đi chơi, có khi nằm đọc truyện tranh, nếu bị nhắc nhở thì nằm ngủ và lầm lầm, lì lì chẳng chịu nói gì. Tôi lo quá, tìm cách động viên và hỏi cháu thì cháu trả lời rất hồn nhiên: "Ối đứa lớp cháu chẳng biết một chữ gì, bố mẹ chẳng bắt học bao giờ, cho chơi cả ngày mà vẫn được thưởng giấy khen". Ra là vậy. Thảo nào, mấy năm trước, khi được thưởng giấy khen, lần nào cháu cũng bắt tôi phải ép nhựa cho bằng được, nhưng dịp cuối năm học vừa rồi, cháu nhất định không cho tôi ép nhựa mà gấp làm tư tờ giấy khen kẹp vào quyển sách cất đi chứ nhất định không chịu cho cho treo lên khung nữa. Thì ra, ngay cả học sinh tiểu học cũng đã cảm nhận được sự không công bằng trong học hành, thi cử và cũng nhụt chí phấn đấu đến vậy, thật là đáng lo lắng. Tôi đem chuyện buồn này kể với một anh bạn cùng cơ quan, tưởng rằng sẽ nhận được sự chia sẻ, nào ngờ anh ấy còn buông một câu: "Cháu cậu tuyệt thế mà còn chê à! Tôi chỉ mong con tôi có được một phần như thế..". Rồi chẳng để tôi phải đợi lâu, anh rầu rĩ kể cho tôi nghe chuyện cậu quý tử đang học lớp 7 đã tỏ ra cứng đầu, cứng cổ và bất trị. Chả là năm nào đi họp phụ huynh cũng thấy thầy cô giáo khen và năm nào cũng thấy cháu mang giấy khen về nhà khiến anh chị mừng lắm, nghĩ là con mình tiến bộ nên luôn tìm cách động viên, khen thưởng. Nào ngờ, mới đây, công an địa phương gọi anh chị đến vì cháu tham gia một băng cướp nhí, trấn lột tiền của bạn để đi chơi games trên mạng. Lúc đấy, anh mới ngã ngửa ra khi biết là con mình thường xuyên bỏ học nhưng cô giáo chủ nhiệm đã không báo cho gia đình vì sợ cháu sẽ bỏ học luôn, lớp và nhà trường sẽ mất điểm thi đua. Vậy mà cháu vẫn gân cổ lên cãi lại bố mẹ: "Con vẫn lên lớp, vẫn được thưởng giấy khen đấy chứ có học dốt đâu". Cực chẳng đã, cuối năm học vừa qua, anh chị đã đến tận nhà các thầy cô năm lần bảy lượt để năn nỉ xin cho cháu tiếp tục học lại lớp 6 cho đỡ hổng kiến thức nhưng nhất định không được, lại còn bị lên lớp cho một trận. Thật là hết chỗ nói. Hôm gặp cô bạn học cùng ngày xưa đang dạy học ở một trường THCS, tôi đã phàn nàn về hai câu chuyện trên, cũng vừa muốn bạn chia sẻ, thông cảm, vừa muốn biết chút ít nguyên nhân. Không ngờ cô ấy mắng tôi: "Ông ở trên trời rơi xuống đấy à? Tôi tưởng ông cũng là giáo viên, lại là dân viết lách, đi nhiều, biết nhiều, hoá ra cũng chỉ là kẻ viết bậy". Rồi như muốn trút cơn bực tức của mình vừa phải chịu ở trường xuống đầu tôi, cô ấy đã nói gay gắt như mắng vào mặt tôi. Nào là phải chịu mọi sự chỉ đạo của Ban giám hiệu, dù biết là sai, là rât vô lí nhưng cũng không được ý kiến nửa lời. Nào là nếu một học sinh bỏ học sẽ suốt ngày bị Hiệu trưởng nhắc nhở và yêu cầu đến tận nhà động viên, thậm chí năn nỉ học sinh đó đi học trở lại. Nếu không làm được thường xuyên bị Phòng Giáo dục và lãnh đạo địa phương giục giã, chỉ đạo, kiểm điểm. Nào là có học sinh thi lại nhưng không đến dự thi thì giáo viên phải đến tận nhà chở đi, có khi còn phải dỗ dành ngon ngọt hoặc phải chịu một điều kiện nào đó do học sinh ấy đưa ra mới có thể đưa học sinh đến làm bài thi được. Nếu học sinh vẫn nhất quyết không chịu đến thì giáo viên vẫn phải tự làm bài và nhét vào tập bài thi lại để coi như học sinh đó có làm bài thi và sẽ được chấm cho qua, vân vân và vân vân... Nói chung là quá nhiều áp lực đến mức mọi người gần như là chai lì và vô cảm trước mọi sự tiêu cực. Tôi chỉ còn biết động viên bạn và thất vọng cho mục đích của mình. Buồn hơn nữa là những chỉ tiêu khá và giỏi trong học tập, thi Tốt nghiệp THPT gần như đỗ 100% chỉ là... thành tích ảo! Thật đáng lo lắng cho một xã hội tương lai sẽ được xây dựng từ bàn tay của những chủ nhân lười nhác và thích giả dối ấy. Tôi còn nhớ mấy năm trước, khi Đài Truyền hình Việt Nam đưa tin thầy giáo Đỗ Việt Khoa tố cáo có kèm theo hình ảnh về tiêu cực trong một Hội đồng coi thi Tốt nghiệp THPT ở Hà Tây, mọi người trong nhà tôi gần như cùng lúc buột miệng: "Đồ dở hơi!", "Thần kinh!"... khiến tôi bực mình bỏ ra quán net. Lang thang trên trang web của Mạng giáo dục, đọc được rất nhiều ý kiến đồng cảm với mình, với thầy Khoa và đều rất tâm đắc, tôi vội vàng đi khoe bạn bè và rủ chúng nó đi xem cùng. Ai ngờ, hầu hết chúng đều mắng tôi là đồ dở hơi và cho rằng một việc hại người như thế mà tôi cũng mở mồm khen được thì thật quá đáng. Tôi thấy tủi thân vô cùng và cảm giác lạc lõng, cô đơn ngay trong chính ngôi nhà và giữa bạn bè của mình. Ngay cả đến những người dân trong xã hội cũng coi chuyện tiêu cực trong thi cử và bệnh thành tích trong giáo dục là chuyện bình thường, coi những ai phê phán nó là kẻ dở hơi thì khó lòng mà thay đổi được. Không những thế, những kỳ thi Tốt nghiệp, giáo viên và bố mẹ của học sinh, thậm chí cả chính quyền địa phương còn lo lắng hơn cả học sinh, còn ngồi lại với nhau rất nhiều lần để bàn bạc, trao đổi biện pháp giúp cho học sinh đỗ tốt nghiệp với tỉ lệ cao, trong khi các lớp ôn thi tốt nghiệp, thậm chí cả học chính khoá vào dịp cuối năm, học sinh bỏ học đi chơi đến nửa lớp, có khi đến hai phần ba. Dù sao thì cũng không thể trách học sinh lười học và chống đối trong học tập được vì đã có sự nâng đỡ chắc chắn từ nhiều phía, và dù cố gắng hay lười nhác thì tất cả học sinh đều sẽ được lên lớp, đều ra trường và đều có thành tích như nhau thì chẳng tội gì phải vất vả học tập. Tôi rất tâm đắc khi người thầy dạy Triết học của tôi cho rằng, bệnh thành tích là một căn bệnh thâm căn cố đế và rất nặng do xuất phát từ tư tưởng coi trọng bằng cấp, coi trọng người có học của người phương Đông. Người ta vẫn luôn quan niệm rằng: "Nhất sĩ nhì nông" nên kẻ sĩ, người có bằng cấp, người được học hành luôn được xã hội coi trọng và rất danh giá. Tuy nhiên, khi mà đồng tiền dư dả hơn, người ta đã muốn nó trở thành phương tiện để đưa đẩy nhanh hơn đến với bằng cấp, đến việc được công nhận một cách chính thống là "người có học" nên dần dần tạo thành một trào lưu và thành bệnh. Chẳng nói gì đến người học mà ngay cả lãnh đạo các cơ quan tuyển dụng của Nhà nước cũng vẫn coi tấm bằng là chìa khoá vàng cho việc vào biên chế mà không để ý đến trình độ thực tế của người lao động thì bảo sao người học lại không coi đó là bùa hộ mệnh cho cuộc đời mình. Thế là căn bệnh thành tích di căn từ thế hệ này sang thế hệ khác rất nhanh, rất phổ biến. Và vì thành tích, vì sự khen thưởng, đề bạt, người ta có thể tìm mọi cách để đạt được thành tích, dù đó là tiêu cực. Thành tích có được không bao giờ dễ dàng, nhưng nhờ có tiêu cực làm bạn đồng hành nên ai cũng có thể có được thành tích mà chẳng mấy nhọc công. Thế là hình thành nên một kết cấu bền vững rất khó phá bỏ khi mà cả người dạy, người học, chính quyền địa phương và nhân dân cùng có lợi vì thành tích ảo. Ngay khi vừa nhậm chức, GS.TS. Nguyễn Thiện Nhân đã kịp thời đến thăm, khích lệ, tặng Bằng khen cho thầy Khoa. Lãnh đạo các địa phương cũng đã đồng tình với việc chống tiêu cực trong giáo dục khi hàng loạt sự việc được phanh phui, được xử lí, khi thầy Hoàng cũng được UBND tỉnh Nghệ An tặng Bằng khen vì hành động dũng cảm tố cáo tiêu cực trong kỳ thi tốt nghiệp vừa rồi. Người lãnh đạo cao nhất của ngành Giáo dục - Đào tạo không những đã phát động được cuộc vận động lớn trong toàn ngành mà ông còn hứa sẽ thường xuyên "vi hành" xuống tận nhiều trường học. Động thái ấy khiến nhiều người quen sống với BỆNH THÀNH TÍCH phải chột dạ, phải có nhiều biện pháp tích cực để tự cải tạo mình khi mà tất cả mọi cán bộ, giáo viên trong ngành đều phải đặt bút ký cam kết thực hiện: "Nói không với tiêu cực trong thi cử và bệnh thành tích trong giáo dục". Tuy nhiên, sau nhiều năm sống chung phong trào Hai không với 4 nội dung, người ta đã trở nên "nhờn thuốc", "quen thuốc" và bắt đầu "miễn dịch" với các biện pháp làm "sạch" giáo dục. Bây giờ thi đua người ta không cần nói về thành tích nhưng thành tích của ai thấp thì ngay lập tức bị nói là không cố gắng, không tích cực, là đòi hỏi học sinh quá cao, dù những yêu cầu kiểm tra đó nằm trong sách giáo khoa và chắc chắn là giáo viên đó sẽ bị sạc một trận nếu không "cố gắng", thậm chí có thể bị kỷ luật nếu chỉ biết "đòi hỏi học sinh quá cao" mà không chịu nhượng bộ. Và phong trào xây dựng trường chuẩn quốc gia, trường học thân thiện... vô tình lại tiếp thêm cho việc "lách" hai không thành hiện thực. Cần phải có nhiều biện pháp cụ thể và mạnh mẽ hơn. Điều đó chắc chắn ngành giáo dục hoàn toàn có thể làm được để người thầy lại trở về đúng nghĩa người thầy, đúng lời dạy: "Làm cho thầy ra thầy, trò ra trò, trường ra trường, lớp ra lớp" như lời dạy của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Chỉ khi đó, ngày Nhà giáo Việt Nam mới thực sự trở thành ngày cả xã hội tôn vinh những người làm trong ngành giáo dục đào tạo. Và những người có trách nhiệm, có tâm huyết với ngành mới thật sự thấy tự hào vì tạo ra được những học trò có "chất lượng" thực sự. Và những học trò được đào tạo ra thực sự biết mình là ai và không phải sống trong ảo tưởng là mình tài, mình giỏi khi cái tài giỏi đó là do thầy cô cố gắng "học thay" mình. Họ sẽ tự tin bước vào đời mà không hề ngộ nhận bản thân mình. Hoàng Trọng Muôn

(In trên báo Văn nghệ trẻ số 44, ra ngày 1 - 11 - 2009)