KHẢI ĐỊNH TRONG LỄ CHÚC THỌ QUA MẮT (W. SOMERSET MAUGHAM ( 1) (..... ) Phòng sáng lờ mờ, Hoàng Đế mặc áo vàng, ngồi trên ngai vàng. Thoạt nhìn, rất khó nhận biết một người đang sống ngồi đó. Ngài đứng lên, ở mỗi bên Ngài, có một người cầm quạt, và phía sau là một hàng người hầu mặc áo xanh đậm, đang cầm vật dụng của Hoàng Đế như khay trầu, ống nhổ và cái gì khác tôi không biết. Phía trước một chút, hai người lính mặc sắc phục màu cam, tay đưa kiếm vàng lên cao. Họ đứng đó như người trong bức ảnh, không nhìn trái, nhìn phải. Hoàng Đế cũng vậy, giống như người trong ảnh, vì Ngài đứng bất động, mặt vàng, dài và nhỏ không biểu lộ tình cảm. Thống sứ đọc diễn văn và Hoàng Đế đọc đáp từ. Ngài cố giọng nói cao, nghe giống như lời đọc kinh. sau các diễn văn, người Âu đứng qua một bên. Hoàng Đế ngồi xuống... triều thần lạy năm lần nữa. Hoàng Đế vẫn ngồi bất động. Ngài giống như tượng thần bằng vàng... Buổi tiệc mở tại Hoàng Cung. Hoàng Đế và Thống Sứ ngồi trên ghế bành giữa phòng ngự, thực khách ngồi chung quanh. Vô số đèn dầu soi sáng và ban nhạc bản xứ hoà tấu rộn ràng (...). Hoàng Đế mặc áo lụa màu vàng. Ngài độ 35 tuổi; cao hơn người Việt Nam trung bình và rất gầy. Nét mặt Ngài hoà nhã. Ngài có vẻ ốm yếu nhưng nổi bật giữa đám đông. Hình ảnh cuối cùng của Ngài mà tôi nhận thấy trong buổi tiệc là Ngài nghiêng mình trên bàn một cách vô tư, vừa hút thuốc vừa nói chuyện với một thanh niên Pháp. Thỉnh thoảng mắt Ngài dừng lại, không buồn nhìn những kẻ chinh phục đang vụng vể khiêu vũ. ( Trích " The gentleman in the palour " Người lịch sự trong phòng khách) Khổng Trang, Vương Lưu dịch ) 
CÂU ĐỐI TRONG NGÀY LỄ PHÚNG ĐIẾU Sau chín năm làm vua, năm 1925, Khải Định mất. Trong dịp này, Hoàng Gia nhận được rất nhiều trướng liễn phúng điếu ca ngợi nhà vua. Không ngờ trong mớ trướng liễn ấy lẫn vào một cái làm cho cả Hoàng Gia, các quan Nam triều lẫn Bảo hộ phải sửng sốt. Bỏ đi thì không được, mà treo lên thì xấu mặt cho người quá cố vô cùng. Nội dung bức trướng ấy như sau: Ông vội bỏ đi đâu, bỏ bạc, bỏ tiền, bỏ vợ, bỏ con, bỏ hát bội, thầy tu, bỏ hết trần duyên trong một lúc. Tôi nay còn lại đó, còn trời, còn đất, còn non, còn nước, còn anh hùng, hào kiệt, còn nhiều vận hội giữa năm châu. Căn cứ vào nội dung, triều đình đã tìm ra được tên tuổi người gởi. Người đó không ai khác là vua Duy Tân đang bị đày ở đảo Réunion. ( Theo Hoàng Trọng Thược ) " CUNG OÁN NGÂM KHÚC " Vua Khải Định vốn không ưa phụ nữ. Tuy ham xem hát bội, nhưng nhà vua không muốn xem phụ nữ diễn. Đoàn tuồng ngự chỉ toàn nam giới. Gặp cảnh cần có vai đào, thì nam đóng giả nữ. Vì thế đoàn tuồng Thanh Bình dưới triều Khải Định có nhiều nghệ nhân đóng vai đào rất giỏi. Do không thích gần đàn bà, nên tuy nhà vua vẫn phải tuyển một số bà Phi nhưng rất lạt lẽo trong tình " chăn gối ". Theo cụ Long Châu Tôn Thất Sa, một bà Phi của Khải Định, vì quá cô độc trong cung cấm nên đã ký thác tâm sự của mình vào mấy vần thơ sau đây: Hạt mưa đã lọt vào đài các Những mừng thầm cá nước duyên may Càng lâu càng lắm mùi hay Cho cam, công kẻ nhúng tay thùng chàm. Ai ngờ thể một năm một lạt Nguồn ái ân, không tát mà vơi Suy đi âu cũng cơ trời Bỗng không mà hoá ra người vị vong. Thì ra cảnh phi tần bị bỏ rơi ở triều đại nào cũng có, nhưng mỗi người một hoàn cảnh khác nhau. Bà Phi này đau khổ không hẳn vì kém nhan sắc hoặc nhà vua có quá nhiều vợ, mà bởi chính Khải Định chỉ ưa đàn..... ông!
CÂU ĐỐI TRONG NGÀY LỄ PHÚNG ĐIẾU Sau chín năm làm vua, năm 1925, Khải Định mất. Trong dịp này, Hoàng Gia nhận được rất nhiều trướng liễn phúng điếu ca ngợi nhà vua. Không ngờ trong mớ trướng liễn ấy lẫn vào một cái làm cho cả Hoàng Gia, các quan Nam triều lẫn Bảo hộ phải sửng sốt. Bỏ đi thì không được, mà treo lên thì xấu mặt cho người quá cố vô cùng. Nội dung bức trướng ấy như sau: Ông vội bỏ đi đâu, bỏ bạc, bỏ tiền, bỏ vợ, bỏ con, bỏ hát bội, thầy tu, bỏ hết trần duyên trong một lúc. Tôi nay còn lại đó, còn trời, còn đất, còn non, còn nước, còn anh hùng, hào kiệt, còn nhiều vận hội giữa năm châu. Căn cứ vào nội dung, triều đình đã tìm ra được tên tuổi người gởi. Người đó không ai khác là vua Duy Tân đang bị đày ở đảo Réunion. ( Theo Hoàng Trọng Thược ) " CUNG OÁN NGÂM KHÚC " Vua Khải Định vốn không ưa phụ nữ. Tuy ham xem hát bội, nhưng nhà vua không muốn xem phụ nữ diễn. Đoàn tuồng ngự chỉ toàn nam giới. Gặp cảnh cần có vai đào, thì nam đóng giả nữ. Vì thế đoàn tuồng Thanh Bình dưới triều Khải Định có nhiều nghệ nhân đóng vai đào rất giỏi. Do không thích gần đàn bà, nên tuy nhà vua vẫn phải tuyển một số bà Phi nhưng rất lạt lẽo trong tình " chăn gối ". Theo cụ Long Châu Tôn Thất Sa, một bà Phi của Khải Định, vì quá cô độc trong cung cấm nên đã ký thác tâm sự của mình vào mấy vần thơ sau đây: Hạt mưa đã lọt vào đài các Những mừng thầm cá nước duyên may Càng lâu càng lắm mùi hay Cho cam, công kẻ nhúng tay thùng chàm. Ai ngờ thể một năm một lạt Nguồn ái ân, không tát mà vơi Suy đi âu cũng cơ trời Bỗng không mà hoá ra người vị vong. Thì ra cảnh phi tần bị bỏ rơi ở triều đại nào cũng có, nhưng mỗi người một hoàn cảnh khác nhau. Bà Phi này đau khổ không hẳn vì kém nhan sắc hoặc nhà vua có quá nhiều vợ, mà bởi chính Khải Định chỉ ưa đàn..... ông!