Lão Rô biệt tích từ năm đói nay lững thững về làng. Mặt đen sạm, hốc hác, vêu vao, lưng khòng, hai bàn tay loằng ngoằng, ve vẩy, lão vừa đi vừa hát, vừa chửi, vừa la làng “Bớ làng xóm ơi! bắt lão Rô nhét vào nồi cơm trắng cá tươi cho hắn chết đi! bớ làng xóm ơi, ra mà bắt lão Rô này, nhét vô nồi cơm trắng này!”.Lũ trẻ con chạy theo, bắt chước lão Rô múa may, chu mồm hát

Rô, rô - rô

Trốn đi mô

Chạy đi mô

Ở chỗ mô

Chừ mới chộ

Rô Rô Rô…Lão Rô ngồi phệt xuống đất, ngả nón cơi chờ đồng tiền, bát gạo bố thí, nhe hàm lợi chỉ còn hai răng hai bên như hai tên lính canh cổng đã úa vàng. Tất cả những gì có trên người lão đều rệu rã, rách tươm, chỉ còn đôi mắt là sáng, tinh nhanh. Lão cười với lũ trẻ bằng mắt:- Lão đi mô mà bay không biết à?. Lão đi mần Việt Minh đánh quan phủ. Rồi lão lại đi mần quan phủ đánh nhau với Việt Minh. Rứa là cả tỉnh, cả phủ, cả làng mày cứ tính tà linh linh tinh tinh  Thằng Hóp xúi thằng nhỏ ngỗ nghịch nhất đám ném bãi phân trâu vào mặt lão Rô, rồi trừng mắt hỏi:- Con mụ Diếc đâu? Nghe đến tên vợ, lão Rô đứng bật dây, ôm nón cời vào ngực, mắt long lên:- Mi kêu tên mệ Nội mà không thưa lạy trước à. Đồ ba trợn. Nghe đây. Mệ nội mi (vợ của tau) đã hy sinh vì nước, vì dân rồi.  Thằng Hóp cười nhăn nhó, mặt như miếng cau khô đầy nắng. Lũ trẻ cười theo lăn lóc. Hóp hỏi giọng khàn đặc.- Rứa thì thằng Tràu, con Dét mô rồi.  Lão Rô úp tay vào mặt khóc hu hu:- Các con ơi! thằng chó này không muốn linh hồn các con được yên. Các con của cha ơi!.... Lão ngửng mặt, ráo hoảnh:- Thằng Tràu, con trai tau, (ông bác mi), con Dét (bà cô mi), con gái cưng của tau đã hy sinh vì đói rồi. Cả lũ chó nhà mi đã uống máu con choa rồi… Hóp má mặt đỏ tía tai.- Á.. a… a…. Lão điên này ghê thiệt. Dở tỉnh, dở say, dở điên, dở khùng để chửi tao hử. Nói nữa, chửi nữa, tau bắn bể sọ đó nghe.  Lão Rô bước tới.- Mi có giỏi thì bắn ông nội của mi. Ông nội của mi cũng chẳng thích sống nữa. Loại người dở ông, dở thằng như mi thì quá ba trợn, lão muốn nhắm mắt để không nhìn thấy mi. Còn dân làng Thượng iêng hùng hảo hán như rứa mà mới bị một trận càn đã chạy tán loạn thì choa nỏ biết sống với ai – Nào thằng lạc loài, bắn ông Nội của mi coi! Choa dặn này. Ông nội mi chết thì lấy đầu mà thờ nghe chưa. Không tao về vặt cổ cả nhà mì đó…. khà khà khà…. Lão cười sằng sặc, thằng Hóp run lên. Đạn nổ. Khét lẹt.  Lão Rô nằm sóng soài trên đống cát. Lũ trẻ chạy tán loạn. Thằng Hóp định thần, chạy ngược lại hướng của lũ trẻ. °°° Khổ thân lão Rô. Than cho lão một câu, chớ chẳng biết lão là người xứ nào. Những lúc tỉnh táo nghe lão kể rành rọt: “choa là người sông Ròn” có nghĩa là ở phía Bắc Quảng Bình. Có khi hứng chí vỗ ngực. Ông cụ choa là Phan Đình Phùng, một thời chí khí ngất trời. Vậy là dân Hà Tĩnh. Rõ nhất là tháng đói năm Ất Dậu, vợ chồng lão bồng bế hai con chạy dạt vào Hạ cờ kiếm sống. Nhà lão đói, cả làng Hạ cờ, Chấp lễ cũng đói. Bốn bà con thất thểu bò lê la kiếm lá bánh trên chợ Hôm. Vợ lão ngã nước, nằm quyệt quệ. Lão kiếm manh chiếu rách đắp cho vợ. Thằng Tràu con trai cả ở lại trông mẹ. Lão với con Dét, cô gái út bò xuống làng Thượng xin ăn. Nghe người ta nói nhà lão Lỗi giàu lắm. Chó của lão Lỗi ăn cơm trắng với cá kho. Lão dỗ dành: “gắng một chút con ạ. Được làm chó lão Lỗi một lần thôi là được ăn cơm trắng rồi!”.- Có được một chén cơm không hở bọ.- Ừa được, được, cố lên con.- Rứa thì con ăn nửa chén thôi. Nửa chén đem về cho anh Tràu. Ôi sướng quá,ngon quá.  Con bé cười hồn nhiên. Lão Rô quệt nước mắt. Nhà lão Lỗi giàu thật. Cả làng ăn củ chuối với cám mà chó nhà hắn ăn cơm trắng. Lão ngả nón:- Gặp thời túng bấn, cả nhà con chết đói đến nơi ròi, cầu xin ông mụ, cậu mợ cho chúng con chút cơm thừa canh cặn. Thằng Hóp mặt đỏ gay, dạng chân, tay xỉa xói:- Đến bữa ăn cũng không yên với lũ khố rách áo ôm. Này cơm thừa này.

Thì canh cặn này. Một chữ “này” hạ xuống là một cú đá trời giáng. Lão Rô nằm sóng xoài, con Dét lộn một vòng rồi rơi trên lưng cha. Hai cha con chưa kịp định thần thì lũ chó xông ra. Con nào cũng cao to như con bê, răng trắng ởn, lưỡi đỏ lòm. Ôi chao, chó ăn cơm trắng với cá kho có khác. Lão Rô vác con lên vai chạy tháo thân. Đói, khát, mệt lả, lại chạy trên đường đầy cát, lão khựng lại. Con Dét kêu thất thanh: “Cha ơi!”. Con chó rượt theo, nhảy lên, cắn vào vai con bé, máu chảy ròng. Bò về đến chợ Hôm thì hai cha con ngã vật. Thằng Tràu mếu máo: “cha ơi! mạ chết rồi!”. Ba cha con ôm lấy người mẹ xấu số, khóc khan. Không ai còn nước mắt. Thằng Tràu chết đói, con Dét chết đói, chết đau vì chó cắn, máu chảy quá nhiều. Lão Rô lấy hết sức lực đào hố, chôn ba mẹ con rồi ngã vật bên mộ, lịm dần… Trời đang nắng, sao tối nhanh đến thế. Đất trời đều đen kịt như hoà vào nhau, đặc quánh.- Cha ơi con đau- Cha ơi con đói.- Cha nó ơi, tôi kiệt sức rồi, tôi đi đây…. Ba mẹ con, đừng bỏ tui một mình. Trời ơi! Mắt đứa nào thế? Mắt thằng khốn nạn, hay là mặt chó. A mắt thằng con nhà lão Lỗi, hay mắt chó đảo quanh bộ mặt lưỡi cày. Lão Rô nắm chặt tay  hét lên: “Tao.. tao sẽ giết.. mi… giết… mi”. Có ai nói nhỏ:- Người ta còn sống, đừng ném đi mà tội. Đám phu nhặt xác chết đói đưa lão Rô lên chiếc xe bò cũ nát. Lão cảm nhận được vị ngọt của nước cháo từ đầu lưỡi. Lão mở mắt. Màu vàng úa loãng dần, mênh mang màu xanh dịu. Lão sống thật rồi. Hình như vợ lão cũng sống lại rồi, đang bón cho lão từng thìa cháo loãng. Không phải, người đàn bà này già lắm, tóc đã bạc. Một ai đó trạc tuổi mẹ của lão. Như rễ cỏ cú phơi trắng lâu ngày gặp  mưa, lão Rô hồi phục nhanh. Ba ngày sau lão đã có mặt trong cuộc biểu tình kéo về phủ đường. Lão chẳng là quân của tổng nào, xã nào sất. Lão là người của đạo quân đói rách, tủi nhục cùng cực bật dậy, vùng lên giành quyền sống, giành quyền làm người. Giây phút ra mắt chính quyền cách mạng tại phủ đường Vĩnh Linh. Lão đứng trong đội tự vệ bảo đảm an ninh cho chính quyền. Bặt đi hai năm, không ai thấy, chẳng ai bắt gặp lão Rô ở chợ Hồ Xá, hay Hạ Cờ, Ba bình, làng Thượng. Có người đưa chuyện: Lão phát điên chết rụi ở Đông Hà. Trước khi nhắm mắt lão gọi tên Rô, Diếc, Tràu, Dét đầy ai oán. Có người thề sống thề chết là đã gặp lão ở chợ Cầu đang vác dao đuổi lính Tây. Có người hỏi nhỏ bà Khế: “Có phải lão Rôi làm cán bộ Việt Minh không?”. Hình như lão Rô ngã vật trước khi đạn nổ. Mọi người chạy lại thì lão đã ngồi dậy, chống hai tay khẳng khiu lên đầu gối củ lạc. Lão lắc đầu, cát bay tứ tung. Lão đã quá quen với nhiều phen chết hụt, nên viên đạn cướp cò của thằng  Hóp chỉ làm lão giật mình, ngã tự vệ. Dân làng xúm xụm, lão Rô bốc máu kể chuyện: … “Bớ dân làng Thượng, giả trẻ gái trai phải ra tay rào làng lại thiệt chắc, thiệt bền, đến con chó, con chồn cũng không chui qua được. Để bọn Tây, bọn tề nguỵ chui vô được gây nên thảm cảnh như ở Vĩnh Hoàng đó. Có đời thuở nhà ai một buổi sáng mà một trăm rưỡi ông mụ tra, đàn bà, con nít chết thảm hại, máu đỏ cả đường cát trắng. Bốn chục người còn sống sót, chúng bắt gánh lúa xuống tập trung ở Thuỷ Trung. Có hai người gan góc chống lệnh, chúng bắn luôn cả bốn chục người. Thảm khốc chưa? Có nhà có ba đứa con trai đang tuổi ăn, tuổi lớn, khoẻ mạnh, chúng bắn chết một lúc. Tức tưởi chưa. Ở thôn Thuỷ Tứ, bọn đao phủ một lúc chặt đầu 12 người bêu trên cọc nhọn. Thê thảm lắm, uất hận lắm. Bọn lang sói đi tới làng nào cũng đốt nhà, cướp của, hãm hiếp phụ nữ. Có nhà chúng đốt đi đốt lại hai ba lần. Có chị em bị chúng hãm hiếp đến chết. Bi thương lắm!”- Lão Rô đã nghe chuyện làng Thượng chưa?  Ai đó ngắt lời, lão Rô lấy tay áo quẹt nước bọt quanh mồm thách đố.- Chuyện làng Thượng có hay hơn chuyện của lão Rô không?Bà Lãnh đặt vào tay lão Rô cút rượu. Lão dốc ngược, hết một nửa, tay quẹt mép, khà rõ ro, mắt lim dim. Bà cất giọng:- … “Mới sáng tưng rờ rờ, tây, tề đã ập vô xóm ngoài. Dân làng chạy nháo nhác. Chúng lùa chị em ra nhà thờ họ. Chúng tính làm nhục chúng tôi trước hương hồn tổ tiên. Bị dồn vào góc tối, chúng tôi bàn nhau tìm cách không bị ai làm nhục mà cướp được súng. Mấy thằng Tây, nhìn đàn bà như mèo thấy mỡ. Tôi bước ra gian giữa nhà thờ nói to:- Chị em chúng tôi sẽ phục vụ các quan, nhưng không phải ở đây, chốn linh thiêng sẽ bị tổ tiên quở trách, mà ra ngoài sân cho rộng rãi, thoải mái. Bọn tây, tề, há hốc mồm cười ha hả. Tôi nói tiếp: “để thoải mái, các quan để súng vào tường, có các cháu nhỏ trông coi, không sợ Việt Minh cướp”. Tôi bấm tay, mấy chị to cao phốp pháp cởi cúc áo. Mấy thằng tây nhìn hau háu, nuốt nước miếng ừng ực. Tôi cười dễ dãi: “Các quan cứ cởi quần áo ra. Chơi cho ra chơi!”. Mấy thằng mắt hau háu, tụt quần. Có thằng không có quần đùi, cứ lồng ngồng lao vào chị em. Có tiếng hô “đá”. Tất cả chị em đá vào hạ bộ, bọn lính ôm của nợ, kêu la ầm ĩ. Chị em bật dậy cùng các cháu nhỏ vác súng chạy thẳng lên lòi Dầu Máu. Tự vệ làng có thêm súng đạn truy kích, bọn lính chạy tháo thân về Hồ Xá. “Chị em chúng tôi chỉ rách mấy cái áo, không hề mất mát mà được cả chục khẩu súng”. Lão Rô dốc nốt cút rượu vào cổ họng bỏng rát và cái bụng lép xẹp, cười khà khà:- Chuyện đàn bà làng Thượng hay hơn, say hơn chuyện của lão nhiều lắm. Lão Rô này xin bái phục các mệ. Lão chấp tay vái lạy bà Lãnh đang cười hể hả với bà Khế.