ira cho tôi mượn một chiếc đèn pin và nhiều sách. Tôi giấu tất cả dưới lớp rơm. Giờ đây tôi đọc và nói lưu loát tiếng khỉ. Mỗi đêm tôi bỏ ra nhiều tiếng đồng hồ nghiên cứu về nền văn minh của loài khỉ. Ban đầu, Nova phá tôi. Cô nhe răng ra khi thấy quyển sách tựa như thấy kẻ thù nguy hiểm. Tôi chỉ còn cách là chĩa chùm sáng của chiếc đèn vào cô làm cô run rẩy và rên rỉ chạy trốn vào một góc. Từ khi có đèn, tôi hoàn toàn làm chủ cũi, không cần phải dùng tới sức mạnh. Tôi cảm thấy Nova nghi ngại tôi và có nhiều biểu hiện cho thấy những người khác trong khu trại cũng coi tôi như vậy.
Uy quyền của tôi tăng đáng kể và thỉnh thoảng tôi lại lạm dụng uy quyền đó. Chẳng hạn, mỗi khi nổi hứng muốn ra oai với Nova, tôi lại chiếu đèn vào cô làm cô phải cầu xin.
Giờ đây, tôi có thể tự hào là hiểu khá đầy đủ về xã hội loài khỉ. Toàn bộ hành tinh do một Hội đồng Bộ trưởng cai quản. Đứng đầu nội đồng là một tam đầu chế gồm một khỉ đột, một tinh tinh và một vượn. Bên cạnh Hội đồng Bộ trưởng là nghị viện. Nghị viện lại gồm ba viện: viện khỉ đột, viện tinh tinh và viện vượn. Mỗi viện bảo vệ quyền lợi của giống mình.
Thực tế, việc phân chia chủng giống là sự phân chia duy nhất trong xã hội loài khỉ. Về nguyên tắc mọi khỉ đêu bình đẳng và đều có quyền được nhận vào bất kỳ một chức vụ nào. Tuy nhiên, trừ một vài trường hợp đặc biệt, mỗi giống chỉ chuyên làm một số ngành nghề.
Từ khá xa xưa, khi sức mạnh còn ngự trị, giống khỉ đột tạo thành một tầng lớp rất có thế lực vì chúng rất thích quyền lực. Chúng không bao giờ tiếp xúc với khỉ chúng. Tuy không bao giờ có mặt trong các đám mít tinh của khỉ chúng, nhưng chính chúng lại nắm giữ vị trí cao nhất trong đa số các xí nghiệp. Nói chung dốt nát, nhưng chúng có năng khiếu sử dụng sự hiểu biết, tuyệt vời trong nghệ thuật vạch đường lối chung và nghệ thuật thao túng các giống khỉ khác. Khi một kỹ thuật viên phát minh ra một cái gì đó có giá trị, chẳng hạn đèn ống hay một loại nhiên liệu mới, thì khỉ đột sẽ luôn luôn là khỉ khai thác phát minh đó trước tiên để thu lợi nhuận tôi đa mặc dù loài khỉ đã biết hình thức đấu thầu. Không thông minh lắm nhưng chúng tinh ranh hơn tinh tinh rất nhiều. Giống như tính cách sĩ của chúng ta, chúng phải có bằng được tất cả những gì khỉ khác có để ra vẻ ta đây. Tôi đã thấy tất cả các khỉ đột cùng đeo một loại đồng hồ, cùng hát một bài hát. Ở học viện, trên con giám đốc khoa học Zaius là một con khỉ đột làm giám đốc quản trị. Con này ít khi tới học viện, tôi chỉ gặp nó một lần. Nó nhìn thẳng vào mặt tôi theo kiểu mà suýt nữa, theo phản xạ, tôi đứng nghiêm chào. Tôi nhận ra thái độ quỵ luỵ của con Zaius đối với nó. Ngay con Zira hình như cũng bị ảnh hưởng bởi thái độ ông lớn của nó.
Nói chung, những khỉ đột nào không có chức quyền đều làm nhân viên cần tới cơ bắp. Chẳng hạn, hai con Zoram và Zanam chỉ tới phòng khi có những vụ lộn xộn và nhất là khi cần lập lại trật tự. Ngoài ra, khỉ đột là giống thích săn bắn. Có thể nói săn bắn gần như một công việc dành riêng cho chúng. Chúng săn bắt thú hoang dã, đặc biệt là người. Điểm đáng chú ý là loài khỉ cần một số lượng lớn người cho các thí nghiệm của chúng. Trong xã hội, các thí nghiệm này có một vai trò quan trọng tới mức làm tôi khó hiểu và lúng túng. Hình như có một bộ phận đáng kể khỉ dân nghiên cứu sinh học. Tôi sẽ quay lại vấn đề này sau. Dù gì đi nữa, việc cung ứng con người đòi hỏi phải mở ra những xí nghiệp có tổ chức. Thế là hình thành các nghề săn người, lùa người, vận chuyển người, cò người, một nghề mà tôi tưởng chỉ có chúng ta mới có. Rồi có các cửa hàng mua bán người của ngành công nghiệp người mà đứng đầu đầu là khỉ đột. Các xí nghiệp kinh doanh người rất phát đạt vì giá người khá đắt. Chính vì sự phát đạt này mà khỉ đột không bao giờ nhả ngành công nghiệp người cho tinh tinh hoặc vượn. Ngoài săn bắn, khỉ đột còn thích chơi một môn thể thao tương tự như quần vợt của chúng ta. Dưới sự tài trợ của các công ty mỹ phẩm hoặc nước uống, hầu như tháng nào chúng cũng tổ chức giải cho môn thể thao này.
Bên cạnh khỉ đột, còn có tinh tinh và vượn. Tinh tinh có số lượng không đáng kể. Con Zira cho tôi biết ngắn gọn về giống này: chúng đại diện cho khoa học chính thống, tuy nhiên điều này chỉ đúng một phần vì thỉnh thoảng cũng có một số tinh tinh tham gia các hoạt động chính trị, nghệ thuật và văn học. Chúng là thành phần cơ bản của các học viện, mặc dù không ít tinh tinh trong các học viện này bị phát hiện là mua bằng giả. Ở lĩnh vực nào, chúng cũng mang đặc điểm chung là kênh kiệu, trịnh trọng, thông thái rởm, thiếu tính độc đáo và nệ cổ. Vì nệ cổ nên chúng kiên quyết bảo vệ các truyền thống, nhắm mắt bịt tai trước cái mới, tôn sùng những lời sáo rỗng và các công thức có sẵn. Chẳng hạn, trong các bài báo chúng thường dùng các cụm từ
Ông là ai? Anh là ai? Em là ai? để chỉ các khỉ vật thành danh trong xã hội như nghị sĩ, ca sĩ, hoa hậu... Không hiểu do không xác quyết được hay do nệ cổ mà các bài báo thường kết thúc bằng cụm từ nên chăng. Có năng khiếu nhớ, chúng thuộc lòng một khối lượng lớn tư liệu trong các sách vở, sau đó viết ra các tác phẩm bằng cách lặp lại tất cả những điều đã đọc và tất cả những câu chữ làm các tinh tinh khác phải thán phục. Chẳng hạn, riêng đề tài câu cá đã có các cuốn sách như
Câu cá và nguy cơ hạnh phúc gia đình, Tính ba mặt của câu cá, Hình thành khỉ cách bằng câu cá, Câu cá trong công tác quản lý tài chính, Câu cá và kiến tạo thềm lục địa... Có lẽ nhận định của tôi về chúng ít nhiều bị ảnh hưởng bởi ý kiến của cặp Zira và Cornelius. Đôi này, cũng như mọi vượn, không chịu được bọn tinh tinh. Ngoài ra, bọn tinh tinh cũng bị bọn khỉ đột khinh thường vì cái tính nô lệ. Tuy coi thường tinh tinh nhưng bọn khỉ đột vẫn khai thác tính nô lệ của chúng để phục vụ quyền lợi riêng của mình. Hầu như con tinh tinh nào cũng bị giật dây bởi một con khỉ đột hay một hội đồng khỉ đột. Những con khỉ đột này đưa tinh tinh vào những vị trí thuần túy lễ nghi, tức là chỉ có chức mà không có quyền, để rồi, từ các vị trí này, bọn tinh tinh chỉ làm mỗi việc là ban phát cho bọn khỉ đột thứ chúng rất say mê là huân huy chương. Sự việc cứ diễn ra như vậy cho tới khi, không hiểu vì lý do gì, bọn tinh tinh không thỏa mãn bọn khỉ đột nữa. Thế là con tinh tinh bị cho về vườn và bị thay thế bằng một con tinh tinh khác.
Riêng giống vượn, có thể coi chúng đại diện cho giới trí thức của hành tinh. Khẳng định của con Zira là tất cả những phát minh, phát kiến lớn trên hành tinh đều do vượn thực hiện không phải là không có căn cứ. Các cuốn sách hay trong mọi lĩnh vực đều do chúng viết. Hình như chúng bị thôi thúc ghê gớm bởi tinh thần nghiên cứu.
Tôi cần nói qua về các sách giáo khoa do giống tinh tinh viết. Con Zira than phiền rằng điều bất hạnh lớn của hành tinh là việc các tinh tinh đã viết ra những sách giáo khoa theo kiểu như vậy, truyền bá những sai lầm rất thô thiển cho giới khỉ trẻ. Con Zira cho biết, mới cách đây không lâu, sách giáo khoa vẫn còn khẳng định Soror là trung tâm của vũ trụ. Học thuyết sai lầm đó từ lâu được các khỉ học vấn trung bình thừa nhận, sở dĩ như vậy vì, cách đây hàng nghìn năm, có một học giả khỉ tên là Haristas bênh vực cho những luận điểm như vậy và kể từ đó loài khỉ cứ nhai đi nhai lại những giáo điều của con này. Khi biết Haristas dạy rằng chỉ có loài khỉ biết suy nghĩ, tôi càng hiểu rõ hơn thái độ của con Zaius đối với tôi. Rất may là loài vượn có tinh thần phê phán. Từ nhiều năm nay, chúng hăng say đả phá các tiên đề của Haristas.
Về phần bọn khỉ đột, bản thân chúng viết rất ít. Nhưng khi viết, nếu không thuê được cả phần nội dung thì ít nhất chúng cũng phải thuê phần trình bày. Tôi đã lướt qua một số cuốn của chúng, tên sách tôi còn nhớ được như sau:
Sự cần thiết của Một Tổ trức Vững mạnh trên Cơ sở của Xự nghiên cứu. Những Hành vi Từ thiện của Một Trinh sách xã hội. Lại còn, Việc Tổ trức Những cuộc bắn hạ người trên quy mô Nớn ở Nục địa sanh. Tất cả đều là những tác phẩm dựa vào tư liệu, mỗi chương do một kỹ thuật viên có chuyên môn viết. Có biểu đồ, có các bảng, các số liệu và bao giờ cũng có những ảnh hấp dẫn. Con Zira cho tôi biết tòa soạn các báo không bao giờ nhận bài của cộng tác viên không có ảnh kèm theo, vì thế có nhiều trường hợp ảnh minh họa chẳng ăn nhập gì với bài báo. Tính thích ảnh của khỉ đột giải thích một số lượng rất lớn lịch xuất bản hàng năm. Tôi đã thấy trong học viện treo la liệt lịch, phần lớn in ảnh khỉ cái trong các tư thế khó coi.
Sự thống nhất, tình trạng không có chiến tranh và không có chi tiêu quân sự - hành tinh không có quân đội mà chỉ có cảnh sát - và nhiều điều kiện khác khiến tôi phải nghĩ rằng hành tinh phát triển rất nhanh trong mọi lĩnh vực. Như sự thực ngược hẳn. Mặc dù tuổi Soror có vẻ hơn tuổi Trái Đất nhưng nền văn minh của nó lạc hậu hơn của chúng ta rất nhiều.
Hành tinh có điện, có nông nghiệp, có xe hơi, có máy bay. Nhưng trong lĩnh vực chinh phục không gian, nó mới chỉ ở giai đoạn có vệ tinh khỉ tạo. Về khoa học thuần lý, tôi thấy sự hiểu biết của chúng về thế giới vô cùng lớn và vô cùng nhỏ còn ở trình độ dưới trình độ chúng ta. Ngược lại, loài khỉ có một số bộ môn rất phát triển như cảm xạ học, ngoại cảm học, tử vi hầu điện học. Sự kiện này cho thấy trình độ văn minh của chúng hiện nay tương đương với trình độ văn minh của chúng ta thời kỳ nở rộ tử vi, ngoại cảm và nhân điện. Sự lạc hậu của chúng có thể do một sự ngẫu nhiên nào đó nhưng tôi tin rằng một ngày nào đó loài khỉ sẽ đuổi kịp chúng ta nhờ sự khéo léo và tinh thần say mê nghiên cứu của chúng, trong đó vượn là một minh chứng. Thực tế, tôi thấy hình như loài khỉ phải trải qua một giai đoạn tối tăm dài hơn giai đoạn đêm trường trung cổ của chúng ta và chúng bước vào kỷ nguyên sáng tạo mới chỉ gần đây. Điều nổi bật là các công trình nghiên cứu của loài khỉ chủ yếu hướng vào sinh học, đặc biệt là nghiên cứu loài khỉ. Đương nhiên, chúng dùng con người phục vụ cho mục đích đó. Con người, mặc dù khá tủi nhục, đóng vai trò quan trọng trong sự tồn tại của loài khỉ. Thật may là có khá nhiều người trên hành tinh. Tôi đã đọc một tài liệu trong đó chứng minh người nhiều hơn khỉ. Nhưng số lượng khỉ sẽ tăng trong khi người giảm và đã có một số nhà khoa học lo lắng về việc cung ứng người cho các phòng thí nghiệm trong tương lai.
Tất cả những điều trên không làm sáng tỏ được sự kiện: điều gì đã đẩy loài khỉ tiến hóa tới trình độ như hiện nay. Chắc chắn sự xuất hiện của chúng cũng tự nhiên như sự xuất hiện của loài người. Tuy nhiên tôi thấy ý kiến này không thể chấp nhận được và hiện nay một số nhà bác học khỉ cũng cho rằng sự xuất hiện của loài khỉ còn lâu mới được sáng tỏ. Con Cornelius nằm trong số này và tôi tin rằng nó đang theo đuổi những ý tưởng rất tinh tế. Không hiểu chúng từ đâu ra, chúng là ai, chúng sẽ đi tới đâu? Có lẽ chính chúng cũng đang đau đầu với những câu hỏi như trên. Phải chăng những suy nghĩ này làm chúng lao vào nghiên cứu sinh học và vạch ra một định hướng đặc biệt trong hoạt động khoa học của chúng? Suốt đêm, những câu hỏi trên cứ luẩn quẩn trong đầu tôi.
