Đội trưởng đội cải cách ruộng đất phụ trách làng Thượng, không phải người làng Thượng, cũng không phải người Quảng Trị, mà ở tận Quảng Nam, hay Quảng Ngãi gì đó. Bà họ Huỳnh tên Thí, gọi đầy đủ, trang trọng là Huỳnh Thị Thí. Dân làng Thượng gọi gọn lỏn, dân dã là mụ đội Thí, có khi cộc lốc, trơn trọi là mụ Đội. Mụ có nước da trắng, thường mặc áo đen nên càng nổi. Giá như mụ bớt nóng nảy một chút thì cái nữ tính có cơ phát lộ, sẽ dễ chịu hơn. Vừa giáng cái mông chắc lẳn xuống cái ghế lung lay, ọp ẹp, mụ Đội đập mạnh tay xuống bàn. Mặt bàn lở lói, nham nhở sơn ta bật lên, chén nước chè nhảy tâng tâng.- Cả cái làng to như vầy mà chỉ bắn mỗi địa chủ, thiệt là mất công đấu tố, toi công làm khán đài. Làm sao cho đủ chỉ tiêu phần trăm chứ. Đội của tôi phụ trách không thể kém hơn đội khác.. Các đồng chí tính đi. Thiếu địa chủ thì đưa quốc dân đảng vào cho đủ chỉ tiêu. Mụ nói một thôi một hồi, những người ngồi phía trước dần dà tản ra phía sau. Thì ra khi mụ Đội hăng hái phát biểu, nước bọt bắn tứ tung.Huỳnh Thí liếc xéo ai thì người ấy chỉ có thể nhìn lại hoặc cụp mắt, không có chuyện khép hờ, lừng khừng. Sự quyết liệt của đội trưởng có cái hay là đẩy công việc chạy băng băng. Người được Huỳnh Thí phát hiện đầu tiên đưa vào danh sách chuối rễ là lão Đam. Lão được cái đức ăn khoẻ, ngủ khoẻ, ít nghĩ ngợi nên hoà bình được mấy tháng đã đỏ da thắm thịt. Huỳnh Thí ưa khổ người cao to, chắc nịch của lão, mỗi tội hay nhìn xuống, xem ra đớn hèn và bất nhã.  Sau ngày lão Lỗi bị xử bắn, lão Đam gặp lại mụ Lỗi. Mụ bảo con gái Hừng Mưng lấy chồng bên Liêm Cao đã có con, tức là lão đã có cháu ngoại. Nếu muốn thì nhận con, cho đỡ phần đơn lẻ. Lão gạt phăng: “Việc đã qua, cho qua”. Lão Đam muốn giữ mình là cố nông sạch sẽ. Biết vậy, mụ Lỗi hứ một tiếng rõ dài sau cái bĩu môi khinh miệt.Huỳnh Thí lấy gian giữa ngôi nhà chính trị tịch thu của địa chủ Hoàng Lỗi làm trụ sở của đội cải cách. Đàn chó canh cổng của Lão Lỗi bị giải thể nên mọi người ra vào thoải mái. Riêng lão Đam lúc nào cũng ngó nghiêng, dè chừng. Không biết lão cầm tinh con gì mà khắc tinh với lũ cẩu. Thời làm trai cày, lão bị chó cắn nhiều lần. Có lần con chó cái đang cho con bú nhảy bổ, ngoạm đúng của quý của lão. May mà không đứt, phải bó lá chập mạ mấy tháng liền mới khỏi. Từ đó hễ thấy chó là lão khom lưng, khép chân, tay khư khư giữ chặt của quý. Lão Đam được Đội Thí tin dùng cho làm chân giúp việc hàng ngày cho đội cải cách, mà tựu trung lại là lo ăn, nghỉ, bảo vệ đội trưởng. Cách cái sân gạch, dưới nhà ngang là chỗ ở của mụ Lỗi và o Câm, thằng cháu đích tôn gửi sang Liêm Cao ở với o Hừng Mưng. Đội trưởng Huỳnh Thí bận tối mắt, hết hội họp, đi phát triển cốt cán, chuối rễ ở các xóm lại hội ý, tổ chức đấu tố. Lão Đam được đội trưởng long trọng gọi là “trợ lý” cũng bận rộn tối ngày. Nào là chạy giấy tờ, truyền lệnh, nào là cơm nước, có lúc làm cả việc giặt giũ. Lúc đầu lão hơi hổ người, nhưng sau rồi vò giặt áo quần của đàn bà cũng thấy hay hay. Lão làm tất, chả ngần ngại. Đội trưởng chi có hai cái áo cánh. Chiếc áo trắng mặc lúc về cơ sở vận động quần chúng trông nền nã, dễ ưa. Chiếc áo đen mặc khi chủ toạ đấu tố vừa nghiêm, vừa quyết liệt. Túi áo luôn có sẵn mùi xoa để khi phát biểu nhiều, phải lau mồm liên tục. Thành ra việc giặt giũ của “trợ lý” thêm phần bận rộn. Cơm chiều xong, mụ Đội ngồi tênh hênh đầu cầu ao uống nước, quạt phành phạch. Mỏi tay, mụ đội buông quạt là trợ lý đỡ ngay, quạt lấy quạt để. Mụ Đội giao việc- Anh để ý phát triển cốt cán, tìm vài xâu chuỗi để đấu tố bọn quốc dân Đảng, nghe không?Lão Đam nghe ngay. Nghe nhiệm vụ rồi để đấy, nhưng lão khoái nghe đội trưởng gọi bằng anh. Từ ngày biết cầm cày theo sau đuôi trâu đến nay chưa ai một lần gọi lão Đam bằng anh cả, trừ mụ Lỗi, thời trẻ trong cơn đê mê gọi như cắn vào tai lão. “Ôi anh trâu húc….. khốn khổ”. Quen tai nhất là thằng thợ cày, thằng đầy tớ, thằng bỏ đi, thằng khốn nạn. Từ thằng chuyển sang lão già, lão khọm, lão dê, lão ăn hại, lão ăn mày. Sòng phẳng ra Đam đã ngoài năm mươi, đội trưởng Huỳnh Thí ngoài ba mươi thì gọi anh là phải đạo. Lão Đam rân rấn xúc động hứa tìm cốt cán. Đôi trưởng giục phải tìm ngay, Đam lật đật ra ngõ. Đêm túi thui, cánh cửa liếp đã sập xuống. Túp lều tranh như mái gà đen đang ủ con. Lão Đam lần theo cửa, gọi nhỏ:- O Thục ơi! O Thục ngủ chưa hè?- Ai đó!- Tui, Đam đây mà- Đam, cua cấy chi? Túi rồi, ông về đi.- Đái con đó à, mở cửa đi!- Không Đái ẻ chi hết, về đi.Lão Đam hé cửa. Bốp! đùi chống cửa phang thẳng vào ống đồng, lão khuỵu  xuống, lết ra ngoài lầu bầu:- Chao ôi! thằng nhỏ dữ quá hè. Từ ngày có người đến hỏi mẹ làm vợ, cứ xưng xưng là dượng, Phương tức lắm. Vốn hiền lành, dễ bảo, nhưng ai đụng đến mẹ là cu cậu nổi quặu. Phương hay sợ ma, nhưng dạo này kiên quyết nằm ngoài cùng, mẹ ở giữa và trong cùng là bà nội, sắp xếp như vậy, theo cu cậu là an toàn nhất. Nghe lão Đam rên rỉ, Thục chống cửa:- Có việc chi gấp gáp mà đêm hôm, ông đến đây?- Tui đi phát triển cốt cán. Mụ Đội nói là phải thêm nhiều cốt cán, chuổi rễ nữa để đấu tố!- Địa chủ chết hết rồi, còn đấu ai nữa.- Nghe mụ Đội nói là Quốc dân đảng, lũ này còn khó hơn đấu tố địa chủ cường hào nhiều.- Ông có biết Quốc dân đảng là ai không?- Tui không biết. Tui chỉ biết nghe lời mụ Đội nhờ o làm cốt cán thôi.- Tui mần chuối rễ à?- Chớ còn ai nữa. O là cố nông, mới nhận ruộng, nhận trâu quả thực mà. O ưng hỷ. Để tui về báo cáo với đội trưởng.Nhìn thằng bé một tay ôm chân mẹ, một tay nắm chặt que lành ngạnh tua tủa gai, lão Đam cụp mắt đi thẳng.Huỳnh Thí cho gọi Thục lên trụ sở đội cải cách. Đội Thí nhìn Thục từ đầu đến chân giọng tỉnh queo:- Cố nông mà sáng sủa, trắng trẻo quá hỷ.Thục kéo hai tà áo ngay ngắn, sốt ruột.- Đội cho gọi tui có việc chi gấp mà nửa đêm gà gáy như riHuỳnh Thí thủng thẳng:- Cũng chẳng có chi to tát. Tôi muốn hỏi thăm o Thục sau khi nhận ruộng, nhận trâu quả thực thấy thế nào.- Dạ thưa Đội, mẹ con tui cảm ơn Đảng, Chính phủ, cảm ơn Đội nhiều nhiều lắm.- Nói như thế tức là Đội yêu cầu gì o cũng làm phải không?- Dạ phải.- Tôi muốn o tham gia đội ngũ cốt cán.- Dạ- Để đấu tố, lột trần bộ mặt xảo quyệt ngấm ngầm hại dân hại nước của bọn quốc dân Đảng. - Dạ phải- Ngày mai mở cuộc đấu tố mới. Kẻ thủ của bần cố nông chúng ta bây giờ không phải là địa chủ cường hào mà là bọn loạn đảng, không có ruộng, không có trâu bò, không nhiều đôn lúa, nhưng nguy hiểm không kém bọn địa chủ- Là ai mà ghê gớm rứa?- O nói đúng rồi đó. Bọn này ghê gớm lắm, tinh vi lắm. Chúng nó có thể là cha, mẹ, anh, em chú bác, bấn cố nông của chúng ta. Nhưng chúng nó ngấm ngầm cố kết với đế quốc phong kiến chống lại ta.Thục tròn mắt nhìn mụ Đội- Ối chao. Như rứa thì qúa quắt lắm.  loại người nớ ở làng Thượng e không có?- Tôi nói là có. Ngày mai sẽ đấu tố tên đầu tiên.O Thục có biết là ai không?- Tui chịu thôi- Mụ Khế- Mạ của tui- Phải - Mụ nói láoHuỳnh Thí đập bàn. Bát chè gừng mà lão Đam mới bưng lên nhảy cẫng, đổ nghiêng, dòng nước màu bã trầu chảy theo kẽ nứt rơi tong tỏng xuống sàn.Thục chạy theo lối mương qua cây mưng già thì gặp đội du kích chặn lại. Đường ra Nương hoang bị cấm. Anh du kích trẻ măng lăm lăm súng trường lạnh lùng giải thích. Đường vào nhà mụ Khế được canh gác, vì mụ là phần tử quốc dân đảng, phản động. Thục sững sờ, chới với quay về nhà, ôm con khóc tức tưởi.- Mạ ơi! mạ ơiPhương khóc theo- Mạ ơi, mệ ngoại chết à?- Chưa! Dưng mà sống cũng như chết con ơi!Sân giữa nhà lão Lỗi được chọn là trung tâm đấu tố. Dưới mái hiên nhà giữa đặt bàn chủ toạ, được phủ tấm vải nilon màu nước mắm, cốt là che kín bốn chân bàn bị mối mọt. Dưới thềm nhà đối diện với bàn chủ toạ là chiếc ghế dài dành cho người bị đấu tố. Hai bên là tiểu đội du kích. Hàng ghế đầu là cán bộ đội cải cách, cốt cán, chuổi rễ.Sân nhà lão Lỗi tối nay chật người làng Thượng. Nhiều người tận Hầm hoà, Tứ Chính, Lai Cách, xóm Rú tìm đến. Họ đến vì tò mò. Họ đến vì ngạc nhiên. Họ đến vì chưa hiểu đầu cua tai nheo vì sao bà Khế theo quốc dân Đảng làm phản động. Mụ Lỗi lên giường sớm, tai áp vào phên cửa…..Đội Thí mặc áo đen ngồi giữa, một bên là xã đội trưởng, một bên là thư ký. Tay trái đội Thí cầm chắc miếng gỗ đen trũi hình con triện, đấm mạnh xuống mặt bàn, tiếng đanh, khô khốc. Xã đội trưởng hét lạc cả giọng, gân xanh nổi rõ trên cổ khẳng khiu.- Dẫn vôNhư lần đấu tố địa chủ Hoàng Lỗi thì xã đội trưởng hô “dẫn tên địa chủ vô”. Nhưng lần này xã đội trưởng ngần ngại không giám kêu tên bà Khế, xã đội trưởng cúi gằm nhìn vào miếng gỗ hình con triện trên tay đội Thí đang rung lên từng nhịp.Huỳnh Thí với tay tìm ca nước. Lão Đam luống cuống chạy xuống bếp. Huỳnh Thí nuốt khan, hắng giọng.- Mụ tên gì? Bao nhiêu tuổi?- Thiếu hai tuổi đầy sáu mươi.- Quê quán?- Dân làng Thượng gốc.- Vào Quốc dân đảng năm nào?- Chưa khi nào.- Ngoan cố.- Ta vào Đảng cộng sản Đông Dương từ năm ba mươi hai.- Láo! Chỉ huy mụ là ai?- Lãnh tụ tối cao Hồ Chí Minh!- Cứng đầu, nói càn. Đội lưu ý, mụ thành khẩn khai đúng sẽ được hưởng lượng khoan hồng của Chính phủ. Lão Đam lập cập mang ca nước đặt lên bàn, đội Thí trừng mắt, lão nhìn xuống bắt gặp ánh mắt như có lửa của bà Khế. Mi mắt lão cụp xuống, người chúi về phía trước, lủi ra phía sau hiên nhà. Đội Thí nhấp ngụm nước, cao giọng.- Có cốt cán tố cáo là năm 1933, mụ đi buôn trâu đúng không?- Đúng một nửa!- Nghĩa là thế nào?- Là đi mua trâu thì có, buôn bán thì không?Đội Thí ngẩn người, bà Khế thủng thẳng.- Ta nói như rứa mà mụ Đội không hiểu à?Năm đó khó khăn lắm, Chi bộ thành lập chưa được bao lâu, không có tiền để hoạt động, ta dấu cả chồng con, lấy tiền dành dụm được mua con nghé về nuôi. Năm sau bán được ít tiền làm quỹ cho chi bộ hoạt động.Đội Thí mặt đỏ bừng, giọng run:- Tt:10px;'>