Sử sách Vĩnh Linh ghi lại: Trần Kiệm ngày đêm theo dõi bắt đồng chí Lê Thô, một đảng viên chi bộ Thuỷ tú. Đồng chí Trần Ngọc Hoàng, chỉ đạo phong trào cách mạng ở Vĩnh Linh giao nhiệm vụ cho Phủ uỷ Vĩnh Linh tìm cách thủ tiêu Trần Kiệm để bảo vệ đảng viên và cơ sở đảng. Ban đầu các đồng chí trong Phủ uỷ không nhất trí, nhưng do thái độ kiên quyết của đồng chí Trần Ngọc Hoành Phủ uỷ coi đây như là chủ trương của cấp trên nên đã tổ chức giết Trần Kiệm và phi tang vụ án. Ngày 29 tháng 5 năm 1934 thấy Trần Kiệm bỗng dưng mất tích, bọn thống trị ra sức truy tìm, nhưng một năm trời vẫn không tìm ra manh mối, viên tri phủ Vĩnh Linh Phan Đình Kính đánh bó tay, bị cách chức, dời chi đi nơi khác. Chúng điều Dương Ngọc Phụ về thay. Phụ nghiện thuốc phiện nặng, mắt thâm quầng, kiêu căng, độc ác và hết sức nham hiểm. Mới chân ướt chân ráo nhận chức tri phủ Vĩnh Lĩnh, Dương Ngọc Phụ muốn tâng công, liền trở lại vụ án Trần Kiệm. Do có kẻ phản bội ngày 2 tháng 7 năm 1935, chúng bắt đồng chí Trần Văn Luận, bí thư Phủ uỷ Vĩnh Linh rồi đến đồng chí Trần Văn Trích. Tiếp đó, chúng bắt hai đồng chí Trấn Ấm và Dương Liêu tra tấn xét hỏi. Cuối cùng chúng tìm được xác Trần Kiệm bị vùi trong tổ mối. Chúng kết tội các đồng chí Trần Văn Luận, Trần Văn Trích, Trần Ấm, Dương Liêu và nhiều người khác là thủ phạm giết Trần Kiệm. Phủ uỷ Vĩnh Linh bị tan vỡ. Bọn thống trị lợi dụng vụ ám sát Trần Kiệm để đàn áp phong trào cách mạng ở Vĩnh Linh. Chúng cho lính về vây ráp bắt hàng trăm đàn ông ở làng Thượng và các làng khác giam giữ ở phủ đường Vĩnh Linh. Tên chánh mật thám Quảng Trị Li-véc-xê đến Vĩnh Linh ngày đêm cùng tên tri phủ Dương Ngọc Phụ, tên cai ngục Trần Nguyên Hựu, dùng mọi cực hình tra tấn dã man nhiều cán bộ Đảng viên. Hầu hết, những người bị bắt đều tỏ ra kiên cường, bất khuất, không khai báo. Tiêu biểu như đồng chí Lê Đông bị tra tấn suốt một tháng trời, nhưng trước sau như một đồng chí cắn răng chịu đựng không hé lời khai báo cơ sở Đảng. Chị Ngưng bán hàng ở chợ huyện là cơ sở liên lạc của Đảng. Bắt được chị, chúng dùng mọi cực hình tra tấn, bị đá đến trụy thai nhưng vẫn một mực không khai. Các đồng chí Hoàng Đức Pháp, Phạm Chí, Nguyễn Chư bị chúng đánh đập hết sức dã man, có đồng chí phải mang thương tật suốt đời, nhưng vẫn kiên gan giữ gìn mọi bí mật của Đảng. Đặc biệt hai đồng chí Trần Văn Trích và Trần Văn Luận bị tra tấn suốt ngày đêm cực kỳ man rợ, vẫn nêu cao khí tiết người cộng sản, nhận hết mọi trách nhiệm về mình. Hết ngòn đòn “tàu ngầm” đến cực hình “máy bay”, ngất lịm, dội nước, tỉnh dậy, hai đồng chí chỉ một lời, chỉ có chúng tôi giết Trần Kiệm, không liên lạc với ai, không ai biết! Li-véc-xê lồng lộn, Dương Ngọc Phụ điên tiết, Trần Nguyên Hựu rã rời vì ra đòn quá nhiều, nhưng cuối cùng phải bó tay. Chúng kết án tử hình hai đồng chí Trần Văn Trích và Trần Văn Luận, 18 đồng chí khác bị tù, trong đó đồng chí Trần Đức Ấm chung thân, Dương Văn Liêu 20 năm tù khổ sai, Nguyễn Chư, Trần Đồng bị đày đi Ban Me Thuột, đồng chí Trần Ngọc Hoành bị tử hình vắng mặt.. Sau một thời gian cầm cố ở xà lim, nhà lao Quảng Trị, ngày 11 tháng 11 năm 1935 (tức 19 tháng 10 năm Ất Hợi) thực dân Pháp và tay sai đã cho xe chở hai đồng chí Trần Văn Trích và Trần Văn Luận ra Vĩnh Linh xử bắn. Dọc đường, trước quần chúng, hai đồng chí không ngớt lời vạch trần tội ác của bè lũ thực dân và quan lại Nam Triều đối với nhân dân ta. Kẻ địch nham hiểm mở trường bắn ngay tại quê hương hòng uy hiếp tinh thần quần chúng ở đây, nhưng chúng thất bại hoàn toàn. Gặp lại người thân và bà con lối xóm, hai đồng chí nhắc nhở mọi người hãy thương yêu, gắn bó với nhau như anh em, đoàn kết đấu tranh nhất định thắng lợi, hãy tin tưởng ở thắng lợi cuối cùng. Đồng chí Trần Văn Luận nhắn với vợ: “Tui chết, tui không ân hận gì cả, nhà cố thay tui làm lụng nuôi con, cho con ăn học thành người. Thế nào rồi chúng ta cũng thắng! Đến giây phút cuối cùng hai đồng chí cùng hô to:Đảng cộng sản Đông dương muôn nămNước Việt Nam độc lập muôn năm!

*

 Tiếng súng nổ chát chuá xé toang bầu trời làng Thượng! Tiếng gào khóc, tiếng hô muôn năm đứt đoạn. Mười năm rồi, khắc ghi vào trí não bà Khế. Người ta bàn tán là các bà đi chợ Phủ đưa chuyện mới bị lộ vụ Cửu Kiệm bị giết. Có người nghi ngờ có ai đó trong tổ chức làm lộ bí mật; có đồng chí quả quyết là có kẻ phản bội. Dù gì đi nữa thì anh Trích anh Luận cũng không còn. Loạt đạn đầu tiên nổ vang trời, Khế không dám nhìn các anh. Khi nghe các anh cùng hô “Nước Viêt Nam độc lập muôn năm” đứt đoạn rồi lịm dần, Khế mới dám nhìn thẳng. Mắt các anh vẫn mở trừng trừng. Các anh muốn nhìn thấy hết vợ con, đồng chí, bạn bè, hàng xóm trước khi nhắm mắt về với cát bụi. Ngày đưa Khế vào tổ chức, anh Luận gọi cô gái làng Thượng tính nóng như lửa là đồng chí. Anh bảo: “Phải mở mắt thiệt to, nhìn cho kỹ, cho hết, cho thấu hiểu rồi mới mở mồm nói. Đã nói là chắc chắn, đã nói là phải làm, đã làm phải đến nơi đến chốn, phải kín đáo giữ mồm giữ miệng. Vào tổ chức, làm cách mạng là  phải như thế, là phải chịu thiệt thòi, phải biết hy sinh”. Mới vào hè mà nắng đã rát rạt. Hoàng hôn như chiếc khăn khổng lồ màu tím phủ tràn trằm Nổ, Lòi Đình mà hơi nóng vẫn hừng hực từ con đường cát ngập bàn chân. Mụ Lỗi không e dè, mở phanh áo. Nếu không có đám đàn ông làm thuê hóng gió đầu làng thì mụ đã tung hê cái yếm mỡ gà, mảnh vải cuối cùng trên bộ ngực đẫy đà. Thằng Ngơ đi qua cũng phanh ngực, chỉ tội bộ ngực nó lép xẹp tưong xứng với bộ mặt dúm dó, đen đúa cắm chỏng chơ trên bộ xương sườn đếm được từng chiếc. Hắn ngồi thụp xuống dưới chân mụ Lỗi, mắt ngước lên thao láo, mồm há hốc, mũi khịt khịt:- Ối bọ mạ ơi! trắng quá, ngon quá Mụ Lỗi cầm tai thằng Ngơ xách lên dúi vào ngực rồi đá cho hắn một cú đủ để bộ xương lộn tùng phèo.- Mạ cha ông cố tổ mi. Ngơ ngơ như gà đội nón ma cũng thèm ăn bánh của mụ hử. Thằng Ngơ bò giật lùi, mắt vẫn thao láo nhìn mụ Lỗi, rồi hắn giật toàn thân. Nằm xoài trên cát, sùi bọt mép. Hắn lên cơn động kinh. Cả làng này ai cũng biết thằng Ngơ động kinh gần hai chục năm nay rồi. Mụ Lỗi hứ rõ to rồi gạt phăng mảnh yếm đứng hóng gió. Khuya. Sương xuống. Mụ Lỗi vẫn không khoác áo. Hình như mụ chờ ai?.... Cửu Kiệm loạng choạng bước tới. Mụ Lỗi chặn ngang. Cửu Kiệm ngước nhìn chòng chọc rồi xoè hết hai bàn tay lướt nhẹ trên ngực mụ, lè nhè….- Hơ hơ, hôm ni hai quả của con Tươi chắc như hai nắm cơm mà choa còn cả thèm chóng chán nữa là hạng hai quả mướp bèo nhèo của mụ.  Vậy là lão Lỗi chẳng xơ múi gì của cấm con Tươi. Mụ Lỗi tránh đường, Cửu Kiệm chúi mũi rúc vào màn đêm mỗi lúc một dày…. Đến Lòi Đình hắn tỉnh rượu, hai mắt đảo quanh. Chỉ cần “lão ăn mày” ngang qua đường là Cửu Kiệm tóm gọn. Hắn thu mình như con mèo rình chuột. Bỗng hai bàn tay to bè, chắc khỏe bịt mồm hắn ra phía sau, hai bàn tay bị khoá chặt. Bốn người to khoẻ kéo Cửu Kiệm vào bụi cây. Hắn kêu ằng ặc được mấy tiếng rồi lịm dần, tan biến vào đêm… Thằng Ngơ tỉnh dậy. Hắn lùi dần, rồi hốt hoảng, miệng ú ớ, tay chỉ vào bụi cây, chạy ngược lên trằm. Bốn người, tám con mắt nhìn nhau. Thằng Ngơ mồ côi cả cha lẫn mẹ, sống vất vưởng, có xác mà không có hồn. Hắn kêu lên, nói ra thì lộ hết. Có thủ tiêu hắn không? Hắn chẳng có tội tình chi, nhưng để hắn sống thì cái gì sẽ xẩy ra. Cả chi bộ, cả làng Thượng này sẽ chìm trong máu. Thôi thì cứ hoá kiếp cho Ngơ, thoát khỏi kiếp sống lay lắt lại giữ được bí mật, bảo vệ được cơ sở, tránh hoạ cho dân làng. Âu cũng là hy sinh cho việc lớn. Ngày Cửu Kiệm bị vùi trong tổ mối cũng là ngày giỗ của Ngơ động kinh… Anh Trích anh Luận đã nhận hết mọi việc thủ tiêu Trần Kiệm là nhận cái chết, nhưng để anh em đồng chí được sống, bà con làng Thượng được bình yên. Bà Khế lặng lẽ thắp nén nhang trước hương hồn hai anh và thương cho số phận của Ngơ….. bà Khế lấy khăn đắp lên ngực con gái đang ngủ nghiêng, thình thoảng cười nụ trong mơ..Gà gáy tàn canh….Ba tiếng gõ nhẹ vào phên nứa Bà Khế búi cao tóc, đội nón, khẽ lay con gái. Thục bật dậy, ôm chầm cổ mẹ.- Có chuyện chi, kẻ trộm à?- Tổ cha mi,khi mô cũng sợ trộm cắp. Có đi “làm nhiệm vụ” với mạ không?- Làm nhiệm vụ như tối qua phải không mạ? Có phải đội thúng cơm nắm qua nẩy vô Rú Trằm không?- Có cơm nắm, có gươm, dáo, đòn xóc, rồi hô khẩu hiệu, khản cổ mới thôi!- Rứa thì đánh chắc phải không mạ, sợ hè!- Không sợ chi hết. Lần ni đông người “làm nhiệm vụ” lắm. Eng tam nhà Thuận, Thà cũng đi đó.- Rứa à, rứa thì con cũng đi.- Tổ cha mi, mần cách mạng mà cũng ham vui. Mạ rút chiếc đòn gánh gác trên kèo nhà đặt vào tay Thục. Hai mẹ con đến Lòi Đình thì cả trăm người đã đứng thành hàng dọc. Người đàn ông tầm thước đeo kiếm bên hông ghé tai nói nhỏ, bà Khế vượt lên trước hô to:- Bà con, đi theo tui! Đi qua tổ mối bà Khế như thấy Cửu Kiệm đầu trọc lốc, nhe răng cười, trắng ởn. Bà dằn giọng:- Lần ni phải thắng! đi lên bà con ơi! Qua Rú Trằm, lên Cầu điện ra ngã ba Sa Lung, đoàn biểu tình lên cả nghìn người. Thục chạy nhanh nắm vạt áo của mẹ, chiếc đòn gánh quay ngang gạt vào đầu chàng trai trẻ măng. Anh chàng xoa đầu nhưng vẫn xởi lởi:- O ni đi mần cách mạng mà đòi bú mạ à? Thục thẹn chín mặt, bám riết mẹ. Người đàn ông tầm thước đi sau cùng lại chạy lên trước nói nhỏ với bà Khế. Bà Khế đưa cho Thục miếng giấy tìm giao cho Thuận. Thục chưa hết đỏ mặt khi gặp Thuận thì từ giữa đoàn biểu tình cất lên tiếng hô giõng dạc.- Đả đảo Chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim- Việt Nam độc lập muôn năm. Tiếng hô của Thuận đĩnh đạc, dứt khoát, vang vọng. Cả ngàn người hô vang “đả đảo” như dao chém cột, “muôn năm, muôn năm” rền vang như sấm dậy. Quốc lộ số một mà bà con làng Thượng quen gọi là đường cái quan chạy dài theo truông nhà Hồ đen trũi như con trăn nước uốn lượn, lên xuống rồi mất hút sau rặng cây. Hồi nhỏ,những đêm đông mưa rét não nùng, nằm cuộn tổ sâu trong lòng mẹ, nghe kể chuyện ma quái, cướp giật, giết người ở truông Nhà Hồ, Thục sợ đến vã mồ hôi. Giờ bên mẹ, vác đòn gánh, hô khẩu hiệu, Thục mạnh bạo hẳn, tự tin hơn. Con trăn nước, sau trận mưa đầu ngày bóng loáng, huyền ảo như chạy dài…. đến vô tận. Người đàn ông tầm thước đeo kiếm bên hông trịnh trọng:- Thưa bà con, đoàn biểu tình của tổng Hồ xá chúng ta do đồng chí đây lãnh đạo. Thục nghĩ: “Chỉ huy cả ngàn người thế này phải là đàn ông dáng oai vệ cao to, mắt sáng quắc, giọng sang sảng….Từ trong rừng cây, rừng người, chỉ huy bước ra, cao gấp rưỡi ông cán bộ tầm thước. Ông bỏ chiếc mũ cát. Trán hói làm gương mặt già hơn tuổi. Ông cất giọng.- Thưa bà con…. Thôi đúng rồi dượng Liên, gọi là dượng thì hơi vội vì dượng chưa lấy dì Thảo làm vợ…Thục nhớ lạiHai tháng trước, Nắng tháng sáu chang chang. Trưa nắng, xói đỉnh đầu, lá chuối trong vườn rũ xuống thõng thượt, con gà mái đang ấp chục trứng phải mấy lần nhảy xuống ao uống nước. Chiếu tối, sấm chớp ầm ầm, xé toang bầu trời đen kịt, rồi mưa trang mưa trút đến gần sáng. Về khoản sợ chớp thì Thục được bọn con gái xếp vào hạng nhất làng. Có lần ôm chục bát đẹp lên nhà trên giúp mẹ làm mâm cơm cúng ông bà, đến giữa sân thì sét đánh cây chập chạ ngoài Nương hoang mà Thục rụng rời chân tay thả chục bát xuống đất vỡ tan tành. Mẹ tiếc của quát mắng, phết mấy roi, Thục phụng phịu: “tại ông sấm, không phải tại con!”.  Thục rúc đầu vào nách mẹ, hai tay bịt kín tai, ngủ vùi, mặc cho sấm chớp, mặc mưa tầm tã. Có tiếng gõ vào cửa sổ. Mẹ bật dậy. Thục ôm chặt lưng mẹ, chớp sáng loá, mưa đan chéo mặt sân. Có tiếng đàn ông quen quen:- Bác ơi, tôi đây mà. Mẹ ghé tai sát cửa sổ, giọng gắt- Đêm hôm, khuya khoắt, mưa gió như ri, có việc chi, ngày mai đến hý.- Tui là Liên đây…. Liên… đây. Giọng người đàn ông trầm xuống, run lên như khóc, như bị lạnh. Mẹ nhận ra, khẽ khàng mở cửa, Thục theo sát…. Sau vụ thủ tiêu Trần Kiệm bị vỡ lở, dượng Liên bị kêu án khổ sai, đày đi Buôn Mê Thuột. Vượt ngục, dượng lên đây gặp mẹ một lần với dì Thảo. Dì Thảo gọi mẹ bằng bác. Dì Thảo vừa trẻ vừa trắng vừa xinh mà Dượng Liên hơi thô lại hơi nhiều tuổi, trong bụng Thục không ưng. Mẹ bảo “mần cách mạng là mần việc cho dân, cho nước, khổ sở trăm bề, lại bị tù đầy, chưa biết khi mô sống, khi mô chết, thương lắm. Thời buổi cơ cực như ri, không thương cán bộ cách mạng thì thương ai?” Dần dà Thục cũng cảm mến dượng Liên, nên đã mấy lần đưa thư dượng cho dì Thảo. Mẹ giục dượng thay quần áo khô, dượng đứng yên giữa nhà nói ngay. - Việc khẩn lắm. Không ở lâu được. Đêm mai bác họp chi bộ, truyền đạt mệnh lệnh “cấp côi” (cấp cao) nghe.- Mẹ nháy mắt, Thục lên gường trùm chiếu kín người. Dượng Liên nói nhỏ, nhưng Thục nghe được- Bác nghe kỹ hý. Tỉnh uỷ Lâm thời đã nhận được chỉ thị của Trung ương “Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”. Tỉnh đã triệu tập khẩn cấp hội nghị ở Liêm công đông, quyết định sáu điểm: một là gấp rút xây dựng các đội tự vệ, hai là lập căn cứ cách mạng từ Quảng xá đến Bến quan, ba là võ trang tuyên truyền và tổ chức mít tinh nhiều nơi trong phủ, bốn là tổ chức lạc quyên thóc, gạo, tiền của, năm là rèn đúc vũ khí, thứ sáu là thành lập các “ban hoà giải” ở các làng xã, lôi kéo người theo “thanh niên ái quốc đoàn” của Trần Trọng Kim về phía mình. Bác nhớ kỹ chưa? Bác nói với các đồng chí là làm ngay, làm gấp cả sáu việc, không chần chừ, mạnh dạn đưa quần chúng xuống đường, tham gia mít tinh vạch tội đế quốc phong kiến, một lòng theo Việt minh mới đổi đời được. Bác nhớ chưa?- Tui nhớ rồi.- Bác nhớ giao nhiệm vụ cho cậu Thuận, soạn thảo khẩu hiệu, lời kêu gọi đánh đuổi phát xít ủng hộ Việt Minh, giành độc lập dân tộc. Giúp đỡ cậu ấy trở thành đồng chí.- Tui nhớ kỹ mà.- Rứa thì yên tâm rồi, tui đi bác hý. Ra đến sân dượng Liên chần chừ rồi quay lại.- Bác ơi, Thảo có khoẻ không?- Khoẻ, dì vẫn chờ dượng đó…. Tự nhiên Thục úp mặt xuống gối… nước mắt tràn…. thương dì dượng quá…! Mẹ lẩm nhẩm sáu nhiệm vụ, mỗi việc làm nhớ kỹ, mẹ bẻ gấp một ngón tay làm dấu. Đếm ngón tay thứ sáu, mẹ lắc đầu: “thành lập cái chi hè”?Thục nói khẽ vào tai mẹ: “Thành lập ban hoà giải”- Tổ cha mi, nghe lén à?- Rứa thì chừ con ngủ, không nhớ chi nữa.- Dưng mà …. lập tổ hoà giải rồi thì lôi kéo ai? ở mô về phía mình?- Chỗ ni dượng nói nhỏ, ngoài trời sấm chớp con không nghe được. Thục tủm tỉm cười, mẹ vuốt tóc con gái:-  Nhớ “nhiệm vụ” giúp mạ cũng là mần cách mạng đó.- Rứa thì con nói hý. Phải vận động lôi kéo thanh niên trong tổ chức thanh niên ái quốc của Trần Trọng Kim về phía Việt Minh.- Con ni giỏi, mần liên lạc được đó. Mẹ nghiêm mặt:- Nì, giả thử, địch bắt được o liên lạc ni đánh đập, bắt khai thì o mần răng.- Đánh đau con chịu được, nhưng mà cù nách thì không chịu thấu. Con có máu buồn mà.- Không chịu nổi thì mần răng.- Thì con khai- Khai ai?- Mẹ, dượng, dì- Có khai ra thằng Thuận không?- Mạ thì, lúc mô cũng nhắc đến người ta. Thục cười rúc rích rồi rúc vào ngực mẹ. Mùi mồ hôi đượm mùi trầu cau hăng hắc, lâng lâng như hoà quện trong hơi ấm áo tơi hồi đầu năm. Gương mặt khôi ngô, điệu cười đằm thắm của Thuận lướt qua. Thục xiết mẹ trong đôi tay trần sung sức. Mẹ tém bã trầu ném vào góc nhà, vuốt nhẹ mái tóc dài mềm mại xanh mướt của cô con gái cưng mắng yêu:- Mồ tổ o, xiết chặt như rứa thì ai mà thở được.- Chắc lúc này dì Thảo cũng nhớ dượng Liên dữ lắm. Dì dượng chỉ gặp nhau trong bốn con mắt, chưa được ngồi cạnh nhau, vò nát chuỗi hoa mưng mà không nói nổi một lời như Thục trước đôi mắt hiền từ mà sâu thẳm của Thuận hôm nào.

*

 Dượng Liên đứng trên mô đất cao, trông thật oai vệ, gọi tên từng làng:Hầm hoàTứ chínhKhe meChấp lễLai cáchTiên YênMỹ lộcSa lungGia lâmPhúc lâmQuảng xá phườngMinh đứcVạn cônTrung lậpThượng lập Mỗi làng có đội trưởng tự vệ hô: “có” rất dứt khoát, tự tin tiến lên, tay đưa ngang mắt, chào lãnh đạo theo kiểu nhà binh rồi đứng phía trước, đằng sau là đội tự vệ của làng mình. Nghe lãnh đạo gọi tên làng: Thượng lập, Thục nghe lần đầu: như lạ, như quen. Chưa khi nào cô gái hay nấp sau vạt áo mẹ, lại nghe gọi tên làng to và vang đến như thế. Thuận bước lên mạnh mẽ, chiếc kiếm hơi dài cài ngang hông như tôn con người tầm thước cao thêm một chút. Qua vai mẹ, Thục chăm chú nhìn anh, cười tươi tắn. Nam nữ thanh niên tự vệ lần lượt đứng theo sau. Thục muốn đứng thật gần anh, nhưng bọn con gái biết ý thì thẹn đến chết mất. Vả lại đến lúc phải đi đều mà Thục vẫn chân nào tay ấy thì ngượng lắm. Có mỗi động tác đi đều mà Thục không làm được. Mỗi lần Thuận giữ chân cầm tay hướng dẫn là hình như tất cả máu dồn lên mặt. Thục luống cuống nhìn vào mắt Thuận. Anh bối rối, rồi trấn tĩnh hô nhỏ mà chắc:- Nữ tự vệ Trần Thị Thục! đi đều bước! một…  hai… một… Thuận ghé sát tai nói nhỏ:- Việc cách mạng àafu tiên là phải biết đi trật tự, ngay ngắn, đều đặn rõ chưa? Thục nghe rõ tiếng nói và cả hơi ấm nồng nàn của anh Bất giác có người con gái rẽ đám đông, áo quần nai nịt gọn gàng, vác đòn xóc tiến lên, đứng sát sau lưng đội trưởng Thuận. Thục nhận ra ngay “Trí trọp” con gái dở hơi của lão Lỗi.  Những ngày đội tự vệ tập tành ở ngoài lòi Đình thì sân nhà lão Lỗi là nơi tụ tập của “thanh niên ái quốc đoàn”. Hóp má nhì nhằng hết tiểu học thì bỏ, mải chạy theo lũ con gái nhà giàu thị trấn. Hắn uống rượu, hút thuốc phiện, mắt lúc nào cũng lờ đờ. Bố mẹ hắn giàu nhất làng đổ tiền của cho hắn ăn học, để sau này nối nghiệp cha cai quản đất ruộng; những mong có kẻ chống gậy, nối dõi tông đường. Hắn đã quá quen:- Trời ơi là trời. Tui ăn hiền ở lành răng đẻ ra đứa con mất nết như ri….Quá thuộc:- Mần chi thì mần, con phải đẻ cho bọ mạ thằng cháu đích tôn. Quá nhàm chán:- Nói vậy thì nói, mi phải lấy vợ, phải có con trai. Vợ chồng mi đi mô thì đi cứ để cháu lại cho ông mạ là được. Một ngày dở nắng dở mưa, Hóp đưa về nhà cô gái bụng chửa vượt mặt. Hắn chỉ chỗ cho cô gái ngồi đúng cái ghế khách danh dự giữa nhà rồi khoanh tay lễ độ:- Thựa bọ mạ, o ni là vợ của con!- Nói chi lạ rứa, không hỏi, không xin, không cưới mà kêu là vợ à.- Có hết. Nhưng một mình tui lo liệu, không kịp báo cáo với bọ mạ.- Rứa thì xéc nón ra khỏi nhà tau. Nhà ni có trên, có dưới, có trong, có ngoài, có nề, có nếp, không có chỗ cho kẻ lăng loàn, xéo ngay!- Không cút xéo thì mần răng hè?- Ôi chao ơi! tức đến chết mất. Có con dao đây, một là mi đâm bọ mạ chết, ….- Hai là đâm chết o ni phải không? Thưa bọ mạ. O ni đang mang trong bụng đứa cháu đích tôn của ông mệ đó.- Răng mi biết là con mi, là cháu đích tôn của họ Hoàng.- Vì tui quyết như ý của bọ mạ là phải có kẻ nối dõi tông đường. Bọ không phải tìm dao, tui đã có súng lục đây. Bọ mạ không ưng, tui bắn chết mẹ con o ni ngay tức thì! Cô gái chẳng nói chẳng rằng, chỉ cười, có lúc như kẻ vô hồn. Cô bị câm bẩm sinh. Hóp có súng lục là nhờ nhận làm đoàn trưởng “thanh niên ái quốc đoàn”. Từ khi có chục đứa con  trai con gái các làng khác kéo về sinh hoạt “ái quốc đoàn” sân nhà Hóp rậm rịch suốt ngày: ăn uống, ca hát, tập võ, đấu kiếm, bắn súng. Hóp chỉ khoái môn bắn súng. Khẩu côn 12 trong tay hắn nổ, quay liên tục. Bia tập bắn của hắn phải là bia di động. Lúc thì con gà ngoài vườn, khi là con cá dưới ao, khi thì con chim đậu trên cành tre. Con chó mực bị què chân đang rịt thuốc đứng tha thẩn đầu cầu ao. Đoàng. Viên đạn bắn trúng đầu. Con chó giẫy giẫy rồi chết hẳn, không nổi một tiếng kêu. Bọ hắn tiếc con chó hay, nhưng cũng không dám hé răng. Thằng Lu chạy từ trước nhà ra sân sau nhà cho lũ chó ăn thì “đoàng”. Ở khoá nòng khẩu côn lạnh lùng quay. Thằng Hóp cười sằng sặc.- Cha cha… tau bắn giỏi quá chừng. Giả sử mi là Việt Minh, tau bắn trúng chân, bắt sống nộp quan lĩnh thưởng, được bữa ngon lại được thưởng đứa con gái đẹp xài qua đêm, ngon hỷ.- Ối cha mẹ ơi: Gẫy cẳng con rồi, đau lắm cậu ơi…- Tau đang vui mà mi khóc à. Tau bắn bể đầu bây chừ. Thấy nòng súng dí sát trán, thằng Lu quên đau, nghiến răng, tay ôm chân máu chảy ròng ròng….. Mấy đứa con gái trong “ái quốc đoàn” trông cũng được, nhưng ốm nhom, ốm nhếch, ăn như điên mà không biết da thịt bay đâu hết. Con câm chỉ mỗi tội không nghe, không nói được chứ da thịt thì mịn màng, mát rượi, ngực ra ngực, mông ra mông, đùi ra đùi. Nghiệt một nỗi đúng lúc Hóp đang lên cơn thèm gái thì câm lại lên cơn đau đẻ. Mạ hắn đã đưa con dâu bất đắc dĩ xuống nhà dưới. Hầu Tươi chạy đi chạy lại, má đỏ phừng phừng. Con bé dạo này ra dáng lắm rồi, ngực nở, mông nở, mắt lúng liếng. Hóp chậc chậc lưỡi rồi hắng giọng ông chủ:- Con Tươi đi mô rồi hè.- Dạ cậu kêu con.- Ừa vô đây, cậu biểu. Từ ngày vô “ái quốc đoàn” Hóp hay nói giọng Huế.- Dạ con đang chạy việc cho mợ sinh em bé. Cậu sắp được mần cha rồi đó.- Cha với con cái chi. Cậu biểu vô đây thì vô.- Nhưng mà….- Không nhưng nhiếc chi hết. Không vô tau bắn què cẳng như thằng Lu đó. Nhìn Lu đang treo chân băng trắng xoá đưa đi đưa lại dưới nhà ngang, miệng méo xệch van đau quá, Tươi toát mồ hôi, chạy vào. Hóp đóng sập cửa, bế thốc Tươi lên chiếc bàn kê sát cửa sổ. Hắn xé chiếc áo vải thô, đè nghiến con hầu gái xuống bàn - Bàn tay Tươi nắm chặt lưng quần kéo lên:- Đừng, đừng, tha cho con cậu ơi!- Ừa nằm im, cậu cho ngay đây.- Tươi co hai chân đạp mạnh vào bụng Hóp, hắn loạng choạng, Tươi kêu to:- Mợ ơi, cứu con. Cứu.. Cứu. Cánh cửa bật mở. Mạ thằng Hóp dạng chân, tay chỉ vào mặt thằng con đốn mạt:- Đồ chó dái, cút ngay cho khuất mắt tao. Tươi quấn chiếc áo bị xé toang lên che ngực, khóc tức tưởi, bỏ chạy Nhà dưới có tiếng trẻ mới sinh khóc oa….. oa…. Oa..- Cháu trai, đậm tay lắm thưa mệ. Giống cậu Hóp như đúc.- Ông ơi, đặt cho cháu tên chi hè.- Đặt tên hử, con trai hử. Cứ kêu là thằng Lỗi. Ông nội thằng Lỗi đi một vòng quanh nhà kiểm lại từng đôn lúa, ao cá, từng con chó. Lão tính phải kiếm thêm con chó nữa, thay con mực mới bị thằng Hóp má bắn chết. Không biết “ái quốc đoàn” còn bao lâu nữa. Lão lo cho đàn gà, ao cá và lũ chó…. Trí trọp xông vào “Ái quốc đoàn”, Hóp má nhìn chị chằn chằn, vê vê túm râu dê nghuệch ngoạc dưới cằm cười mỉa:- Tui lạy ả ngàn vạn lạy. Ả đứng ngoài coi tui tui tập rèn, chống phá Việt Minh là được rồi. Ả vô để mần thúi “Ái quốc đoàn” của quốc gia à? Trí Trọp cũng chẳng vừa- Ngửi thấy mùi đàn ông thì vô chơi. Chứ cái ngữ đàn ông như tụi bay thì lót ghế ngồi cũng không đáng.- Đừng nói tầm bậy. Mất trôốc như chơi đó.- Đàn ông chi mà xanh lét, lằng nhằng như giây “thủi địt”, không biết mần, chỉ biết ăn chơi. Ái quốc đoàn mà như rứa thì Việt Minh búng một ngón tay đã hết cả lũ, hơ hơ.. hơ.. hơ …  Của đáng tội, Trí trọp không mang bệnh trời hành “đánh bủm” thì khối thằng con trai làng chạy theo. Người ngợm đã t hế, nhưng Trí trọp lại ưng đến si me những chàng trai thư sinh, trắng trẻo, có học, chững chạc. Mấy lần Trí trọp đón đường đội trưởng Thuận, nhưng khốn  nỗi, lúc đến gần thì cái bệnh chết tiệt ấy lại hành hạ, không chịu được, ả phải ngồi thụp xuống lùm cây. Ả cứ gặp Thuận trong mơ tưởng, xoắn xuýt, lả lơi..Hôm đoàn thể Việt Minh đến quyên góp thóc gạo, Mụ Lỗi khăng khăng:- Chao ôi! Thời buổi thóc cao, gạo kém mà đóng góp hàng chục thúng ló thì đau lắm, hột ló là hột mô hôi, nước mắt đó.- Mụ nói mồ hôi nước mắt của ai? Là của thợ cày, thợ cấy dân làng Thượng này chứ của ai? Mấy đứa con trai “ái quốc đoàn” lưng đeo gươm vây quanh, lũ con gái theo sau. Trí trọp từ nhà ngang lững thững đi ra:- Mạ ơi, mấy đôn nhà miềng đều đầy ló, đóng góp vài chục thúng thì ăn thua chi. Mụ Lỗi dựng đứng lông mày, lông mi.- Tổ cha mi, cả ngày lo đú đởn, chừ đến phản tau phải không? Mấy đứa “ái quốc đoàn” kéo con Trí trọp vô nhà kho cho tau. Trí trọp đứng dạng chân như vị tướng, hai tay đánh nạnh:- Đứa mô muốn ăn đá…..ăn đ… thì vô đây.  Lũ con trai đặt tay lên thắt lưng nhưng không dám rút gươm. Nhìn mắt Trí trọp đỏ vằn, mụ Lỗi sợ con gái làm điều gì đó động trời. Mụ biết tính khí con gái đầu nóng nảy, khí khái, uất ức vì ông trời hành hạ. Trí trọp hất hàm:- Mạ có đóng góp không?- Mi là người của Việt Minh à?- Tui là người Việt Nam, nhưng ưng Việt Minh- Úi chao, rứa thì chết với “ái quốc đoàn” rồi! đại hoạ rồi. Trí trọp phẩy tay cười khanh khách- Tưởng ai? Ái quốc đoàn chỉ là lũ ăn tàn phá hại. Tui mà đốt nhà thì ló gạo, bọ mạ, ái quốc đoàn cũng chẳng còn. Tui mà điên lên thì… Trí trọp cười mà như khóc. Lũ “ái quốc đoàn” tản ra, mụ Lỗi úp mặt vào nón.- Hú ba hồn mi Trí trọp. Mi điên rồi!- Ừ thì điên. Nào đóng góp 50 thúng hỷ hay là tui xin mồi lửa? Mụ Lỗi loạng choạng.- Ừ thì 50 thúng. Chỉ 50 thúng thôi nghe. Rứa cũng đã đứt ruột cháy gan rồi. Người đàn ông đội thúng thóc thứ năm mươi ra khỏi nhà, Trí Trọp nói nhỏ: “cho tui gởi lời thăm eng Thuận nghe!” Bây giờ Thuận đã đứng ngay bên cạnh, Trí trọp luôn mồm hô “đả đảo” “muôn năm”, “ủng hộ”. Đoàn người rầm rập đi, hô vang khẩu hiệu. Trí trọp đi theo như một chiến sỹ tự vệ thực thụ. Sự ồn ã của đoàn biểu tình trong hàng ngàn người đã lấn át tất cả. Trí trọp tự tin hơn, nắm chặt cánh tay của Thuận, nhiều lúc ngả hẳn đầu vào vai đội trưởng đội tự vệ làng Thượng. Thục rời tay mẹ, rẽ đám đông sát Thuận. Anh xiết chặt tay Thục. Trí trọp nguýt dài, nhưng vẫn không ngớt hô khẩu hiệu. Ả ghé sát vai Thục:- Cho tau muợn eng Thuận một chặp thôi nghe! Tau không lấy mô mà sợ…..- Ả nói chi mà lạ rứa. Ả lấy cái chi?- Cái tay, cái chân, cái lưng, cái điệu cười. Ôi chao ơi! Giữa ban ngày ban mặt, người đông như ri, thì mần chi được mà mi sợ.. hơ.. hơ.. hơ… Ả cười ngặt nghẽo, hai má ửng hồng, mắt láu liếng. Thục sợ, Thuận sợ, mọi người nghe thấy định bịp mồm ả lại, nhưng đầu ả lại ngả nghiêng trên vai Thuận. Mà lạ thật, anh vẫn để yên cánh tay cho ả bíu dựa, hay là…. tức đến chết mất. Thuận tách ra khỏi hàng chạy lên phía trước nghe lệnh chỉ huy. Thục thở phào. Trí trọp chưng hửng. Dòng người ken dày, chảy theo đường cái quan qua Truông nhà Hồ đến Hầm Hoà. Tốp thanh niên “ái quốc đoàn” và người nhà Lão Lỗi từ xóm Mội chạy ra chặn ngang đoàn biểu tỉnh. Hóp má áo quần ca ki sáng màu nai nịt gọn gàng, lưng đeo kiếm, đầu đội mũ phớt cũng sáng màu, vừa ra dáng thư sinh, vừa có chút võ vẽ như bức biếm hoạ chưa kịp tô màu. Hóp má đặt tay lên đốc kiếm, cối để lộ ba chiếc cúc mạ vàng lấp loá trên cổ tay áo, hỏi tưng hửng:- Ai chỉ huy ở đây hè- Tui đây! Bà Khế đẩy vai Thuận, tiến lên đối mặt, Hóp má cười sằng sặc- Kỳ lạ quá, mụ mà chỉ huy à - kỳ quoặc quá, tức cười quá.- Eng muốn chi- Tui định hỏi tội Việt Minh, nhưng gặp mụ chỉ huy, thì tui túc cười quá. Mụ chỉ biết cấy rẽ cho bọ mạ tui. Ai bị rắn lục cắn thì mụ hái lá chập chạ chữa chạy, rối lấy lá tầm bậy tầm bạ chữa bệnh lòi dom cho đàn bà rứa mà chừ đổi đời mần cách mạng hơ… hơ…. hơ…. Việt Minh làng Thượng hết người rồi hay răng hè?  Thuận thở mạnh, nóng rát gáy bà Khế. Bà Khế khoát tay:- Xê ra (tránh ra)! Bà con tiến lên! Bà bước tới! Hóp má rút kiếm. Đám người nhà lão Lỗi dồn về góc đường. Lũ thanh niên “cứu quốc đoàn” nhìn nhau, tay đặt vào đốc kiếm. Hóp hất hàm ba lần, đám thanh niên ái quốc đoàn nhìn đoàn biểu tình rùng rùng đi lên, lùi sát vào đám người nhà lão Lỗi đang nhốn nháo. Thuận đứng giữa bà Khế và “Hóp má” hướng về góc đường.- Anh em ái quốc đoàn chừng này người liệu có cản được cả ngàn người không? Tui tin là không? Lúc này, anh em nên biết mình là ai? Đang đứng ở đâu? Tui xin thông báo, lúc này cả ngàn người từ Cửa tùng lên, hàng ngàn người đang từ tổng Hoàng Công ra tập hợp ở Trạng Cù, hàng ngàn người từ ga Tiên An tới, tất cả, tất thảy đang tiến về phía Phủ đường. Bọn hào, lý, chánh tổng đã bỏ trốn, anh em lính Nam triều đã quay súng, không bắn vào bà con, nhiều anh em ái quốc đoàn đã nhập vào đoàn biểu tình. Anh em còn chần chừ chi nữa. Hành động khôn ngoan nhất của anh em lúc này là theo bà con kéo về phủ đường. Một số thanh niên ái quốc đoàn vứt gươm xuống đất. Hóp má nhìn trừng trừng:- Đứa mô bỏ gươm, tau bắn bể sọ.Thuận dõng dạc- Anh em cầm gươm lên cùng bà con giành chính quyền- Đả đảo bọn phản động- Ủng hộ Việt Minh, Ủng hộ Việt Minh Tiếng hô vang trời, vọng xuống lan xa, như sấm đất. Hóp má rút súng côn. Bà Khế đứng vào giữa Hóp và Thuận – Hóp nghiến răng kèn kẹt- Mụ xê ra để “moa” bắn chết thằng Việt Minh Mụ Lỗi từ bên góc đường chạy sang chắn ngang mũi súng của Hóp mắt đỏ vằn:- Tau không ưa chi Việt Minh, nhưng tau truyền đời cho mi biết: Không được đụng đến mụ Khế. Không có mụ đây kiếm lá hàng ngày trời làm thuốc chữa chạy cho tau thì mần chi có mi ở trên đời.  Hóp má nhìn Thuận chằm chặp, mắt như tóe lửa, rồi đút súng vào cạp quần, lẩn vào vệ đường. Dòng người cuộn chảy theo đường quan như dòng lũ, có cả thanh niên cứu quốc đoàn, có cả Trí trọp, con gái đầu bất hạnh của mụ Lỗi.