ồng hồ nhà thờ Thánh Pôn vừa điểm nửa đêm thì một người, vừa bước ra khỏi cầu Luân Đôn, đi vào các ngõ hẻm Xaothuak. Không có ngọn đèn đường nào sáng cả vì theo lệ thời bấy giờ, ở Luân Đôn cũng như ở Pari, phải tắt đèn công cộng vào lúc mười một giờ, nghĩa là bỏ đèn vào lúc cần đến đèn. Đường phố tối om trở lên vắng vẻ. Không có đèn đường thành ra ít người qua lại. Người nói trên bước thật dài.
Đi ngoài phố vào giờ ấy mà anh ta ăn mặc rất kỳ quặc. Mình vận một chiếc áo lụa thêu, hông đeo kiếm, đầu đội mũ lông chim trắng, và không khoác áo choàng. Bọn tuần canh thấy anh ta đi qua đều nói : "Một vị quý tộc đang có chuyện thách thức gì đây." Và họ lễ phép tránh ra, đúng như đối với một huân tước và một cuộc thách thức
. Người ấy chính là Guynplên.
Lúc này nó đang ở đâu? Nó cũng không biết. Tâm hồn, như chúng tôi đã nói, có những lúc đảo điên của nó, những cơn lốc xoáy khủng khiếp qua đó mọi vật đều bị xáo trộn, trời, biển, ngày, đêm, sống, chết, trong một trạng thái rùng rợn khó hiểu. Thực tế không sao thở nổi nữa. Người ta bị đè bẹp bởi những thứ người ta không tin. Hư không chuyển thành gió bão. Trời xanh trở màu xám xịt. Vô biên tự dưng trống rỗng. Con người đứng trong chỗ vắng ngắt. Người ta cảm thấy đang chết dần. Người ta ước ao một tinh cầu. Lúc này Guynplên dang cảm thấy gì? Một nỗi khát khao được gặp Đêa.
Nó chỉ còn cảm thấy có vậy thôi. Trở về với Hộp Xanh, với quán Tacaxtơ vang rộn, chói người, đầy tiếng cười vui cởi mở, thân tình của
dân chúng, gặp lại Uyêcxuyt gặp lại Ômô, thấy lại Đêa, trở về với cuộc sống!
Những phút vỡ mộng cũng bật như cánh cung, với một sức mạnh rùng rợn, và bắn con người đến chỗ thực tế như một mũi tên. Guynplên đang vội. Nó đã về gần tới cánh đồng Tarinhzô. Nó không đi nữa, nó chạy. Mắt nó chăm chú vào bóng tối trước mặt. Nó nhờ hai mắt dẫn đường, hăm hở tìm kiếm bến bờ ở chân trời. Còn gì hồi hộp bằng giây phút nó sắp nhận ra những cánh cửa sổ sáng ánh đèn của quán Tacaxtơ? Nó đang đi trên bãi cỏ. Nó ngoặc theo một góc tường và trước mặt, đầu kia bãi cỏ, cách đấy một tí là quán rượu; ta còn nhớ đấy là ngôi nhà duy nhất trên bãi chợ phiên.
Nó nhìn. Không có chút ánh sáng nào cả. Một khối đen ngòm.
Nó rùng mình. Rồi nó tự nhủ, đêm đã khuya, quán rượu đóng cửa, chuyện rất đơn giản, người ta đang ngủ, chỉ cần đánh thức Nieơlex hoặc Gôvicâm dậy, phải đến chỗ quán rượu rồi gõ cửa. Nó bèn đi tới quán. Nó không chạy. Nó nhẩy bổ tới. Đến bên quán rượu, nó thở không ra hơi nữa. Sống trong khắc khoải, vùng vẫy trong những quằn quại vô hình của tâm tư, không rõ mình sống hay chết nữa, và dành cho người yêu tất cả mọi trìu mến; chính qua đấy mà hiểu được lòng nhau. Trong khi tất cả mọi thứ đều chìm ngập, tình yêu nổi lên trên. Không đánh thức Đêa dậy đột ngột, đấy là lo nghĩ đầu tiên của Guynplên.
Nó tới gần quán rượu, cố bước hết sức nhẹ. Nó biết rõ cái buồng xép. Cái ổ chó cũ, nơi Gôvicâm ngủ, cái buồng xép ấy, liền với căn phòng thấp, có
một cửa mái nhìn ra bãi. Guynplên khẽ cào vào ô kính. Đánh thức Gôvlcâm dậy là đủ.
Trong buồng ngủ của Gôvicâm không một chút động tĩnh. Guynplên nghĩ bụng, ở tuổi này, ngủ say lắm. Nó liền dùng mu bàn tay khẽ gõ vào cửa mái. Chẳng có gì nhúc nhích cả.
Nó lại gõ mạnh, hai tiếng. Trong buồng xép vẫn không nghe cựa quậy. Lúc này, đã hơi run run, nó đi đến chỗ cửa ra vào và đấm thật mạnh.
Chẳng ai đáp lại cả.
Nó nghĩ, không phải không bắt đầu thấy rờn rợn trong người: - Ông Nicơlex già rồi, trẻ con thường ngủ say mà người già lại mê ngủ. Nào! Mạnh nữa vào!
Nó đã cào. Nó đã gõ. Nó đã đấm. Bây giờ nó hích mạnh. Việc này gợi nó nhớ lại một kỷ niệm xa xưa, ở Uêmơt, ngày còn nhỏ tí, nó ẵm trên tay Đêa bé tẹo.
Nó hích rất mạnh, như một huân tước, vì than ôi! Lúc này nó là huân tước.
Ngôi nhà vẫn lặng lẽ.
Nó đã cảm thấy luống cuống.
Không dè dặt nữa. Nó gọi: - Nicơlex? Gôvicâm!
Đồng thời nó nhìn lên các cửa sổ xem có ngọn nến nào được thắp sáng không.
Chẳng có gì trong quán cả. Không một giọng người. Không một tiếng động. Không chút ánh sáng.
Nó đi ngay đến chỗ cổng xe ra vào, hích thật mạnh rồi đẩy thử vừa lắc lắc như điên vừa hét: Uyêcxuyt! Ômô!
Con sói không sủa.
Một giọt mồ hôi lạnh buốt lấp lánh trên trán nó.
Nó đưa mắt nhìn quanh. Đêm tối dày đặc, nhưng trời khá nhiều sao nên cũng trông rõ bãi chợ phiên. Nó thấy một điều thật rùng rợn, cảnh tan biến của mọi vật. Trên bãi cỏ, không còn lấy một cái lán nào nữa. Rạp xiếc không ở đấy nữa. Không còn lều trại. Không còn sân khấu. Không còn xe lăn. Cái không khí giang hồ ồn ào muôn vẻ từng nhung nhúc kiến ở đây đã nhường chỗ cho một cảnh đen tối hoang vắng dễ sợ. Tất cả đã đi mất hết.
Nó điên cuồng lo lắng. Thế là nghĩa thế nào? Việc gì đã xảy ra? Không còn ai nữa sao? Chẳng lẽ cuộc sống của nó lại sụp đổ hết rồi sao? Người ta đã làm gì đối với họ, với tất cả mọi người? Ôi, Lạy Chúa! Nó lao thốc vào và như một cơn bão, nó đấm vào cánh cửa phụ, vào cổng xe, vào cửa sổ, vào cửa ván, vào tường, bằng nắm tay, bằng chân, giận dữ, vì sợ hãi và lo lắng. Nó gọi Nicơlex, Gôvicâm, Fibi, Vinơx, Uyêcxuyt, Ômô. Nó trút vào bức tường cao tất cả mọi tiếng gào thét, mọi kiểu đập phá. Chốc chốc lại dừng lại, nghe ngóng, ngôi nhà vẫn câm lặng như chết. Thế là, điên tiết, nó lại tiếp tục. Tiếng gõ, tiếp đập, tiếng kêu, tiếng ầm ầm vang động khắp bãi. Tưởng như tiếng sấm rền cố lay tỉnh mộ địa.
Hoảng hốt đến một mức độ nào đấy, con người trở thành khủng khiếp. Kẻ nào sợ tất cả mọi thứ, kẻ đó chẳng biết sợ là gì. Người ta đá cả vào con nhân sư. Người ta ngược đãi cái xa lạ. Guynplên lại làm ồn bằng đủ mọi hình thức có thể làm được, chốc lại dừng, chốc lại tiếp, không ngớt gào thét, kêu gọi, tấn công vào cảnh im lặng bi đát ấy.
Nó gọi đến hàng trăm lần tất cả những người có thể có mặt ở đấy; nó gào hét tất cả các tên, trừ Đêa. Một điểm dè dặt, khó hiểu đối với chính nó, mà nó vẫn còn giữ được bản năng trong cơn thác loạn.
Gào thét chán, kêu gọi chán, chỉ còn một cách trèo tường. Nó nghĩ bụng: Phải vào trong nhà. Nhưng vào bằng cách nào? Nó bèn đập vỡ một ô kính ở chỗ buồng xép Gôvicâm, thọc nắm tay vào làm toạc cả da, kéo cái chốt, mở cửa mái ra. Nhận thấy thanh kiếm sẽ gây trở ngại, nó tức giận giật cả kiếm, cả vỏ, cả dây đeo vứt xuống nền đường. Đoạn nó trèo lên, bấu vào những chỗ lồi lõm trên tường, và mặc dầu cửa mái hẹp, nó cũng chui vào lọt. Nó lần vào quán rượu.
Trong buồng, vẫn lờ mờ chiếc giường của Gôvicâm, nhưng không có Gôvicâm nằm dấy. Gôvicâm mà không nằm trên giường thì Nicơlex chắc chắn cũng không có trên giường của ông. Toàn hộ ngôi nhà đều tối om. Trong căn nhà tối mò ấy,
người ta cảm thấy cái im lìm bí hiểm của không khí trống rỗng, và cảnh rùng rợn mơ hồ ấy có nghĩa là: Không có một ai cả. Co giật cả người, Guynplên đi xuyên qua căn phòng thấp, vấp vào bàn, dẫm lên cốc chén, làm đổ và ghế, hất nhào các bình nước, bước qua đồ đạc, tiến thẳng đến cái cửa ra sân, đưa đầu gối thúc bung cả then ra. Cánh cửa xoay trên bản lề. Nó nhìn ra sân. Hộp Xanh không còn đấy nữa.
Guynplên bước ra khỏi nhà và sục sạo khắp cánh đồng Tarinhzô; nó đi khắp các chỗ hôm qua còn thấy có một sân khấu, một lều vải, hoặc một cái chòi. Giờ đây không còn gì nữa.
Nó đấm vào các quầy hàng, mặc dầu biết chắc không có người ở. Nó đấm vào tất cả những gì giống hình cửa sổ hay cửa ra vào. Không một tiếng người nào từ trong bóng tối ấy vọng ra. Hệt như thần chết đã đi qua đây.
Tổ kiến đã bị nghiền nát. Rõ ràng đây là một biện pháp cảnh sát. Điều mà ngày nay ta gọi là càn quét. Cánh đồng Tannhzô còn hơn cả vắng vẻ, nó tiêu điều, và trong tất cả các xó xỉnh đều cảm thấy có móng vuốt dữ tợn cào vào. Cứ như thể người ta đã lộn trái cái túi của cái bãi chợ phiên khốn khổ này và vét sạch.
Sau khi sục sạo khắp nơi, Guynplên rời khỏi bãi và đi vào những phố ngoằn nghèo của đoạn cuối bãi gọi là Ixt-piotơ và tiến về hướng sông Tami.
Nó vượt qua vài đoạn chữ chi của cái mạng ngõ ngách chỉ có tường và hàng rào, sau đó nó cảm thấy trong không khí cái cảm giác mát mẻ của sông nước, nó nghe có tiếng chảy róc rách, và đột nhiên nó đứng trước một hàng lan can. Đấy là lan can của Epfrôc-xtôn.
Lan can này rào chắn một đoạn phố rất ngắn và rất hẹp của bờ sông. Dưới lan can, bức tường cao Epfrôc- xtôn cắm thẳng xuống một dòng nước đen ngòm.
Guynplên dừng lại bên lan can, tì khuỷu tay ôm lấy đầu và miên man suy nghĩ, bên dưới, dòng nước chảy lặng lờ.
Nó có nhìn dòng nước không? Không.Vậy nó nhìn gì? Bóng tối. Không phải bóng tối bên ngoài, mà bóng tối bên trong nó.
Trong phong cảnh u buồn của trời đêm mà nó không để ý đến, trong cái sâu thẳm bề ngoài mà mắt nó không buồn sục sạo ấy, ta có thể nhận thấy bóng dáng những trục buồm và cột buồm. Dưới bức tường Epfrôc- xtôn chỉ có sóng nước dập dờn, nhưng bến sông phía dưới thoai thoải xuống dần và cách đấy một quãng gặp một cái bờ có rất nhiều tàu đậu, một số mới đến, một số sắp khởi hành, ra vào đất liền nhờ nhiều mũi bến để cột tàu, xây dựng nhằm mục đích ấy, bằng đá hoặc bằng gỗ, hoặc nhờ vào các cầu tàu bằng ván. Số tàu bè ấy, thứ buộc dây, thứ dùng neo, đều nằm im lìm, không nghe tiếng chân, tiếng nói. Thủy thủ vốn có thói quen quý hoá là ngủ thật nhiều và chỉ thức dậy để làm việc.
Trong số tàu bè ấy nếu có chiếc nào phải ra đi đêm nay vào giờ nước chiều thì cũng vẫn chưa thức dậy. Chỉ lờ mờ trông thấy các vỏ tàu như những cái bóng tròn, thật to, đen xì, và những dụng cụ, thừng chão lộn với than. Xám xịt, hỗn độn. Đây đó, một ngọn đèn lồng đỏ chọc thủng màng sương.
Tất cả những thứ ấy, Guynplên chẳng nhìn thấy gì hết. Điều đang làm nó bận tâm là số phận.
Nó đang suy tư, đúng là một con người ảo tưởng, ngơ ngác trước thực tế khắc nghiệt.
Dường như nó đang nghe thấy sau lưng có cái gì tương tự một cảnh động đất. Đấy là tiếng cười của bọn huân tước.
Tiếng cười ấy nó vừa thoát khỏi. Thoát khỏi với một cái tát.
Ai tát?
Anh nó.
Rồi thoát khỏi trận cười ấy, với cái tát ấy, như một con chim bị thương, ẩn náu trong tổ, trốn chạy thù ghét và tìm kiếm tình yêu, nó đã gặp những gì?
Bóng tối. Không một bóng người.
Tất cả đều biến mất.
Những bóng tối ấy, nó đem so sánh với giấc mộng vừa qua của nó.
Thật là một sụp đổ ghê gớm!
Guynplên vừa đến bên bờ ảm đạm, bên khoảng không. Hộp Xanh đi rồi, là cả vũ trụ tiêu tan.
Tâm hồn nó vừa khép lại.
Nó trầm ngâm suy nghĩ.
Cái gì đã có thể xảy ra? Họ ở đâu rồi? Tất nhiên. Người ta đã bắt mất họ. Số phận đã giáng vào nó, Guynplên, cho nó địa vị cao sang, và đã dội lại vào họ, thành cảnh huỷ diệt. Rõ ràng, nó không bao giờ còn gặp lại họ. Người ta đã có biện pháp ngăn ngừa trong việc ấy. Và đồng thời người ta đã triệt hạ tất cả những gì ở trên khu vực chợ phiên, bắt dầu từ Nicơlex và Gôvicâm, để không một ai có thể chỉ dẫn cho nó. Một lối ly tan khắc nghiệt. Cái sức mạnh xã hội đáng sợ ấy, cùng một lúc nghiền nhỏ nó tại nghị viện nguyên lão, cũng đã bóp nát họ trong túp lều thảm thương của họ. Họ không còn nữa. Đêa không còn nữa. Không còn đối với nó. Mãi mãi. Hỡi cái sức mạnh của trời cao: Đêa đang ở đâu? Vậy mà nó đã không có mặt ở đấy để bênh vực Đêa.
Đoán tới đoán lui về những người vắng mặt mà mình yêu quý là tự làm khổ bản thân. Nó đang tự bắt nó phải chịu sự tra tấn ấy. Mỗi cái nêm nó tự đóng vào người, mỗi giả thuyết nó đặt ra, lòng nó lại âm thầm rên rỉ.
Qua một loạt ý nghĩ xót xa, nó lại nhớ tới con người, rõ ràng tai hại đã tự xưng danh với nó là Backinphêđrô. Con người ấy đã ghi vào trí óc nó một cái gì đen tối hiện giờ lại tái hiện, viết bằng một thứ
mực khủng khiếp đến nỗi bây giờ thành những chữ lửa, và Guynplên thấy rực đỏ lên ở tận cùng tư tưởng của nó những lời bí hiểm mà hôm nay được giải thích rõ ràng. Số phận không bao giờ mở một cửa mà lại không đóng một cửa khác.
Tất cả đều bị tiêu huỷ. Những bóng tối cuối cùng đang đè nặng lên nó. Trong số kiếp của mình, người nào cũng có thể có một ngày tận số riêng. Đấy gọi là thất vọng. Tâm hồn tràn ngập sao băng, Guynplên đang ở trong tâm trạng ấy!
Một làn khói đã thoảng qua. Nó bị lẫn vào lớp khói ấy. Khói đã dày đặc trước mặt nó, đã xộc vào đầu óc nó. Bên ngoài nó bị mờ quáng; bên trong nó bị ngây ngất. Thời gian chỉ trong khoảng khắc một làn khói thoảng. Thế rồi tất cả lại tan biến, cả làn khói lẫn cuộc đời. Tỉnh khỏi giấc mơ, nó lại thấy chơ vơ một mình.
Tất cả đều tan biến. Tất cả đã ra đi. Tất cả đã mất hết. Đêm tối. Chẳng có gì hết. Đấy là chân trời của nó.
Chơ vơ có một từ đồng nghĩa là: chết.
Nó đang chơ vơ một mình.
Thất vọng là một thứ đồng hồ đo thích tổng kết. Không một thứ gì thoát khỏi nó
. Nó cộng tất cả không để sót hàng xu. Nó trách cứ Chúa, từ tiếng sét đánh đến mũi kim châm. Nó muốn biết phải làm thế nào với số
phận. Nó lý luận, cân nhắc, và tính toán.
Bề ngoài nguội lạnh âm thầm, nhưng bên trong nham thạch rực hồng vẫn cuộn chảy.
Guynplên tự nhận xét mình và nhận xét số phận.
Nhìn lại phía sau: một bản tóm tắt đáng sợ.
Trèo lên đến đỉnh núi, người ta thường nhìn xuống vực. Ngã xuống đáy sâu, người ta lại ngước mắt nhìn trời.
Và người ta nghĩ bụng: mình vừa ở đấy xong!
Guynplên đang đứng ở chỗ tận cùng của tai hoạ.
Và sao mà đến nhanh thế! Một kiểu vội vã ghê tởm của bất hạnh. Nó nặng nề quá nên người ta cứ tưởng là nó chậm. Không đúng. Hình như vì lạnh và tuyết phải tê liệt như mùa đông, và vì trắng nên tuyết phải im lìm như vải liệm. Tất cả những điểm ấy một khi băng lở đều bị phủ nhận hết.
Băng lở, đó là tuyết biến thành lửa đỏ. Nó vẫn giá lạnh nhưng lại ăn tươi nuốt sống. Băng lở đã bao trùm Guynplên. Nó đã lại giật tung như một mảnh giẻ rách, bật rễ như một cái cây, hất nhào như một tảng đá.
Nó tổng kết lại việc sa ngã của nó. Nó tự đặt câu hỏi rồi lại tự trả lời. Đau khổ là một cuộc hỏi cung. Không một thẩm phán nào lại tỉ mỉ cặn kẽ như lương tâm khi thẩm cứu bản án của chính mình.
Có bao nhiêu hối hận trong thất vọng của nó?
Nó muốn biết rõ điều đó và nó tự mổ xẻ lương tâm, một ca giải phẫu sống vô cùng đau đớn.
Việc vắng mặt của nó đã gây nên một tai hoạ. Sự vắng mặt ấy có tuỳ thuộc ở nó không? Trong tất cả những sự việc vừa xảy ra đó, nó có được tự do không? Hoàn toàn không. Nó tự cảm thấy bị trói buộc. Cái gì đã bắt nó và giam giữ nó? Một nhà tù? Không. Một sợi xích ư? Không. Vậy thì cái gì? Một thứ nhựa bẫy chim.
Nó bị sa lầy trong cảnh cao sang.
Ai chẳng có lần, bề ngoài tuy tự do, mà vẫn cảm thấy cánh mình vướng víu?
Có một cái gì như một tấm bảng chăng ngang. Cái thoạt đầu quyến rũ, cuối cùng lại hóa ra xiềng xích.
Tuy nhiên, và ở điểm này, lương tâm lại hỏi dồn nó, trong sự việc xảy ra đó, nó có đơn thuần bị động không? Không. Nó đã ưng thuận như thế.
Trong một chừng mực nào đó, quả nó có bị cưỡng bức và bất ngờ, nhưng về phía nó, cũng trong một chừng mực nào đó, nó đã để mặc. Để mặc cho bắt, đâu phải lỗi của nó; để mặc cho bị say mê, đấy là sự yếu đuối của nó.
Đã có một lúc, lúc quyết định, câu hỏi được đặt ra; tên Backinphêđrô kia đã đặt nó trước một ngã ba, và đã cho Guynplên cơ hội để giải quyết dứt khoát số phận mình bằng một tiếng nói. Lúc ấy Guynplên có thể nói: Không.
Nó đã nói: Có.
Từ tiếng có ấy, nói lên trong lúc bàng hoàng bối rối, đã dẫn đến tất cả mọi việc. Guynplên cũng hiểu thế. Dư vị cay đắng của sự đồng tình.
Tuy nhiên, lúc này nó đang tự tranh luận, có phải là một khuyết điểm lớn không, khi trở lại với quyền lợi của mình, với di sản của cha ông mình, với gia tài của mình, với nhà cửa của mình và lấy tư cách là quý tộc, trở về hàng ngũ của tổ tiên mình, lấy tư cách là mồ côi, trở về với tên họ cha mình? Nó đã ưng thuận cái gì? Một sự phục hồi. Do ai tiến hành? Do thượng đế.
Thế là nó cảm thấy trong lòng một cuộc nổi loạn. Một chuyện ưng thuận thật ngu ngốc, một sự mua bán quá lạ lùng, một cuộc trao đổi đến phi lý. Nó đã thương lượng dại dột làm sao với đấng thượng đế. Để có hai triệu tiền liên thu, để có bảy tám thái ấp, để có mươi mười hai cung điện, để có dinh cơ tại thành phố và lâu đài ở thôn quê để có một trăm quân hầu, những bầy chó săn, những xe tứ mã, những huy hiệu, để trở thành quan toà và nhà lập pháp, để được đội mũ miện, mặc áo đỏ như một nhà vua, để làm nam tước và hầu tước, để làm nguyên lão nghị viện Anh quốc, nó đã đem đổi cái lều của Uyêcxuyt và nụ cười của Đêa! Để nhận lấy một bãi lầy mênh mông chỉ có chết ngập chết chìm, nó đã đem ngọc báu đi cho, ôi điên cuồng! ôi ngu ngốc! ôi lừa đảo!
Nhưng tuy vậy, và ở đây sự phản đối lại nổi lên trên một mảnh đất vững chắc, trong cơn sốt giàu sang phú quý nó lâm
phải đó, không phải tất cả đều xấu xa ô uế. Có lẽ trong từ chối có phần ích kỷ, có lẽ trong chấp thuận có phần bổn phận. Đột nhiên trở thành huân tước, nó phải làm gì? Sự kiện phức tạp khiến cho đầu óc phải do dự. Đó là điều đã xảy đến với
nó. Bổn phận đã ra những mệnh lệnh trái ngược, bổn phận từ mọi phía cùng một lúc, bổn phận nhiều mặt và gần như mâu thuẫn, nó đã ở trong tình trạng hốt hoảng ấy.
Chính sự hốt hoảng ấy đã làm nó tê liệt, nhất là trên đường đi từ Corlêon- Lotgiơ đến nguyên lão nghị viện, mà nó đã không phản đối. Trong cuộc đời, cái người ta gọi là đi lên, tức là chuyển từ hành trình đơn giản sang hành trình đáng lo ngại. Từ nay đâu là đường thẳng? Bổn phận thứ nhất dành đối với ai? Có phải đối với những người thân của mình không? Hay đối với nhân loại? Người ta chẳng đi từ tiểu gia đình đến đại gia đình là gì? Người ta đi lên và người ta cảm thấy trong lòng ngay thẳng của mình có một trọng lượng tăng dần. Càng cao, cũng cảm thấy nhiều trách nhiệm. Quyền hạn càng rộng, bổn phận càng lớn. Người ta chịu sự ám ảnh, có lẽ đấy là ảo mộng của nhiều con đường cùng xuất hiện một lúc, và ở lối vào của mỗi con đường người ta đều tưởng như trông thấy ngón tay hướng dẫn của lương tâm. Đi đâu? Quay ra ư? Đứng lại ư? Tiến tới ư? Lùi về ư? Làm gì đây? Bổn phận mà lại có ngã tư, kể cũng lạ lùng. Trách nhiệm có thể là một thứ mê hồn cung.
Và khi một người mang một ý nghĩ, khi người ấy là hiện thân của một sự việc, khi nó vừa là con người tượng trưng vừa là con người bằng xương bằng thịt thì trách nhiệm chẳng càng bối rối hơn sao? Vì vậy mà có sự ưu tư ngoan ngoãn và nỗi lo sợ thầm lặng của Guynplên, vì vậy mà nó vâng lời tham dự hội nghị, con người trầm tư thường là con người bị động, dường như nó còn nghe thấy cả mệnh lệnh của bổn phận. Bước vào những nơi mà người ta có thể tranh luận về sự áp bức và đả phá sự áp bức, chẳng phải là thực hiện một trong những khát vọng sâu sắc nhất của nó sao? Khi được phép phát biểu, nó, một kiểu mẫu xã hội khủng khiếp, nó, một tiêu bản sống của độc đoán, dưới đó từ sáu nghìn năm loài người vẫn hằng rên siết, liệu nó có quyền từ chối việc ấy không? Liệu nó có quyền rút đầu ra khỏi ngọn lửa từ trên rơi xuống và quấn lấy mình nó không?
Trong cuộc tranh cãi tối tăm và chóng mặt của lương tâm, nó đã tự bảo thế nào? Như thế này: Nhân dân vốn là im lặng.
Ta sẽ là người thầy cãi vĩ đại của cái im lặng đó. Ta sẽ nói thay cho người câm. Ta sẽ nói cho kẻ tai to mặt lớn nghe về những con người nhỏ bé, và cho kẻ quyền uy nghe về những người hèn yếu. Đấy là mục đích của đời ta, Chúa muốn gì cứ muốn và cứ làm. Tất nhiên, cái bầu rượu của tên Acquanon, qua đó Guynplên thay hình đổi dạng thành huân tước Clăngsacli cũng đáng ngạc nhiên là nó đã bềnh bồng mười lăm năm trên biển cả, bị nước dồn, sóng dập, gió tát và tất cả cơn thịnh nộ ấy không làm gì được nó. Ta thấy tại sao. Có những vận mệnh nằm trong bí mật; ta, ta có chìa khóa của vận mệnh ta, và ta mở bí ẩn của ta. Ta đã do tiền định! Ta có một sứ mệnh. Ta sẽ là huân tước của những người nghèo khổ. Ta sẽ nói thay cho tất cả những người thất vọng ít nói. Ta sẽ giải thích những lời nói ấp úng. Ta sẽ giải thích những tiếng gầm, tiếng thét, tiếng thì thầm, tiếng ồn ào của quần chúng, tiếng rên siết âm thầm, những giọng nói khó hiểu, và tất cả những tiếng thú vật mà vì quá ngu dốt và đau khổ con người phải thét lên. Tiếng người cũng khô rõ ràng như tiếng gió; họ kêu la; nhưng người ta không hiểu họ, kêu la như vậy thì cũng như im lặng, và im lặng là sự giải giáp của họ. Giải giáp miễn cưỡng đòi hỏi phải được cứu giúp. Ta, ta sẽ là người cứu trợ. Ta, ta sẽ là người phát giác. Ta sẽ nói tiếng nói của Nhân dân. Nhờ có ta, người ta sẽ hiểu. Ta sẽ là cái miệng vấy máu mà giẻ bịt đã bị bật tung. Ta sẽ nói tất cả. Điều đó sẽ rất vĩ đại.
Phải, nói thay cho người câm là một cử chỉ đẹp đẽ; nhưng nói với kẻ điếc thì thật buồn. Đấy là phần hai trong câu chuyện ly kỳ của nó.
Than ôi! Nó đã thất bại.
Nó đã thất bại một cách không phương cứu gỡ.
Bước đường nó đã tưởng là đi lên ấy, vận may lớn lao ấy, vẻ ngoài ấy, đã sụp đổ dưới chân nó.
Bước sang ngã mới đau đớn làm sao! Ngã trong giãi dớt của tiếng cười.
Là một linh hồn cần cù chăm chỉ, suốt bao năm trôi nổi trong cảnh phân tán mênh mông của đau khổ, là người đã mang từ bóng tối ấy về một tiếng kêu ai oán, nó những tưởng mình mạnh. Nó đã mắc cạn trước tảng đá ngầm khổng lồ ấy, trước vẻ phù phiếm của những kẻ giàu sang, sung sướng. Nó tưởng nó là người phục thù, hóa ra nó là một thằng hề. Nó tưởng giáng được sấm sét, nhưng lại chỉ cù chơi. Thay cho xúc động, nó đã nhận được chế giễu. Nó khóc nức nở mà người ta lại cười vui, nó đã bị dìm ngập dưới sự vui nhộn ấy. Một kiểu chôn vùi bi đát.
Và người ta đã cười cái gì? Cười cái cười của nó.
Như vậy là hành vi bạo ngược đáng ghê tởm ấy mà mãi mãi nó phải mang giữ dấu vết, cái việc xẻo da cắt thịt trở thành nét hoan hỉ suốt đời, cái vẻ cười in dấu sỉ nhục ấy, hình ảnh sự bằng lòng giả trá của những quốc gia dưới tay bọn áp bức, cái mặt nạ cười vui do tra tấn tạo thành, cái vực sâu ấy của tiếng cười ngạo mạn mà nó mang trên mặt, cái sẹo ấy có nghĩa là
Jussu regis[167] chứng thư tội ác ấy của nhà vua trên mặt nó, biểu tượng tội ác của vương quyền đối với toàn thể nhân dân, chính cái ấy đang chiến thắng nó, chính cái ấy đang trĩu nặng trên người nó, đấy chính là bản cáo trạng buộc tội đao phủ, nay đổi thành phán quyết chống lại nhân dân. Một trường hợp không chịu xét xử kỳ lạ. Vương quyền sau khi thắng được bố nó, nay lại thắng nó. Tội ác đã phạm nay lại dùng làm cớ và lý do cho tội ác còn phải làm. Các ngài huân tước tức giận ai. Tức giận kẻ tra tấn ư? Không. Tức giận người bị hành hạ. Đấy là nhà vua, kia là dân chúng; đây là Giăc đệ Nhị, kia là Guynplên.
Đúng, việc đối chất này đưa ra ánh sáng một âm mưu và một tội ác. Âm mưu thế nào? Kêu van. Tội ác thế nào? Đau khổ. Cùng khổ phải lẩn trốn và câm họng, nếu không, nó phạm tội phạm thượng. Và những con người đã gièm pha nhạo báng Guynplên ấy, họ có độc ác không? Không, nhưng họ cũng có định mệnh của họ, họ được sung sướng. Họ là đao phủ mà không biết. Họ đang vui. Họ nhận thấy Guynplên không làm được gì. Nó đã tự phanh bụng, tự rút tim gan ra, đã moi ruột cho mọi người thấy và người ta đã hét vào mặt nó: Mày cứ làm trò nữa đi! Điều đau xót là chính nó cũng cười. Sợi xích rùng rợn trói buộc tâm hồn nó và ngăn cản không cho tư tưởng nó hiện lên nét mặt. Sự biến dạng ăn sâu vào trí óc nó, và trong khi lương tâm nó phẫn uất, bộ mặt nó lại cải chính và cười nhạo. Thế là hết. Nó là Thằng Cười, cái cột trụ đầu người
[168] khóc lóc của trần gian. Nó là sự đau khổ hóa thạch, thành vẻ cười vui, mang trọng lượng của cả một vũ trụ đầy tai ương, và mãi mãi bị bưng bít trong vui nhộn, trong mỉa mai, trong thích thú của kẻ khác; cùng với tất cả những người bị áp bức, nó là hiện thân, nó chia sẻ cái định mệnh ghê tởm là một khổ não không được xem trọng; người ta đùa cợt với buồn phiền của nó; không rõ nó là một thằng hề khổng lồ nào, sinh ra từ một sự kết tụ khủng khiếp của bất hạnh, thoát khỏi nhà tù, trở thành thần linh, từ tận cùng hạ lưu leo lên đến tận chân ngai, trà trộn vào tinh tú và sau khi đã mua vui cho những người bị đoạ đày, nó lại làm vui cho những kẻ được ưu đãi! Tất cả những gì là đại lượng, bồng bột, là hùng biện, là tình cảm, là tâm hồn, là thịnh nộ, là giận dữ, là tình yêu, là đau xót không nói lên tới trong nó, đều dẫn đến điều này, một trận cười như sấm nổ! Và nó nhận thấy, như nó đã nói với đám công tước, đây không phải là một biệt lệ, mà là sự bình thường, hàng ngày, phổ biến, sự việc lớn lao rộng khắp, kết hợp chặt chẽ với thói quen sống khiến người ta không nhận thấy nữa. Người chết đói cười, người ăn mày cười, người khổ sai cười, gái giang hồ cười, đứa trẻ mồ côi, để kiếm sống, cũng cười, người nô lệ cười, anh chiến sĩ cười, nhân dân cười, xã hội loài người được kiến tạo thế nào mà tất cả những trầm luân, tất cả những nghèo đói, tất cả những tai họa, tất cả những hấp hối, đều tiêu tan trên vực thẳm thành một nét cười hăm hở khủng khiếp.
Chính Guynplên là cái vẻ nhăn nhở tổng hợp ấy. Nét nhăn nhở ấy là nó. Luật pháp của trời cao, cái sức mạnh xa lạ vẫn thống trị muốn rằng một bóng ma thấy được và sờ nắn được, một bóng ma bằng xương bằng thịt, phải thu tóm được cái trò bắt chước chơi kỳ quái mà ta gọi là thế gian; Guynplên là bóng ma đấy.
Vận mệnh nan y.
Nó đã hét to: Hãy thương lấy những người đau khổ! Vô ích.
Nó muốn lay tỉnh lòng trắc ẩn. Nó đã đánh thức sự hãi hùng. Đấy là quy luật hiển hiện của các bóng ma. Đồng thời là bóng ma, Guynplên lại là người. Đây là điểm phức tạp đau xót của nó. Ma bên ngoài, người bên trong. Có lẽ người hơn bất cứ ai cả, vì số kiếp hai mặt của nó thu tóm toàn thể nhân loại. Và đồng thời mang nhân loại trong người, nó vẫn cảm thấy nhân loại ở ngoài nó.
Trong kiếp sống của nó có điều không vượt qua nổi.
Nó là ai? Một kẻ có quyền thế ư? Không. Vì nó là một huân tước. Nó là ai? Một huân tước ư? Không. Vì nó là một kẻ nổi loạn. Nó là Người-Mang-lại-ánh-sáng, là kẻ phá đám đáng sợ. Nó không phải quỷ Sa-tăng, đúng, nhưng nó là Luxife. Nó đến với một hình ảnh ghê rợn, tay cầm bó đuốc.
Ghê rợn đối với ai? Với những người ghê rợn. Đúng. Hãi hùng cho ai? Cho những kẻ gieo rắc hãi hùng. Vì vậy mà họ gạt bỏ nó. Nhảy vào hàng ngũ họ ư? Được chấp nhận ư? Không bao giờ. Chướng ngại vật trên mặt nó thật khủng khiếp, những chướng ngại vật trong tư tưởng của nó còn khó vượt qua hơn nữa. Lời nói của nó còn quái dị hơn khuôn mặt của nó. Nó nghĩ rằng không thể nào có một tư tưởng ở cái thế giới của những kẻ cao sang và quyền thế này, cái thế giới mà một định mệnh đã khiến nó phải sinh ra, và một định mệnh khác lại buộc nó phải lìa khỏi. Giữa mọi người và bộ mặt của nó, có một cái mặt nạ, còn giữa xã hội và đầu óc nó, có một bức tường thành. Lăn lộn từ tuổi thơ ấu, làm nghề xiếc rong, giữa môi trường rộng lớn, vững chắc và đầy sức sống gọi là quần chúng, luôn luôn no nê trong sức hút của đám đông, tắm mình trong tâm hồn nhân loại bao la, nó đã mất, nhờ có lương tri của mọi người, cái ý niệm riêng biệt của những tầng lớp trên cùng. Ở trên, nó không thể. Nó từ dưới giếng Chân-lý lên, ướt sũng. Toàn thân sực mùi hôi thối của vực sâu. Nó làm cho những bậc vương hầu kia, xức toàn giả dối, phải ghê tởm. Kẻ nào sống bằng giả dối, đều cho chân lý là thối tha. Kẻ nào khát khao nịnh bợ thì lại nôn mửa ra cái thực tế đã vô tình uống phải. Điều mà nó, Guynplên, mang đến không được lịch sự lắm. Đấy là cái gì? Lý trí, hiền đức, công lý. Người ta ghê tởm gạt bỏ nó.
Ở đấy đã có những vị
giám mục. Nó mang Chúa trời đến cho họ. "Tên lạ mặt ấy là đứa nào?"
Những cực tận cùng bao giờ cũng đẩy nhau, không thể nào dung hoà nhau. Thiếu hẳn sự chuyển tiếp. Ta đã thấy, không có kết quả nào khác một tiếng thét giận dữ. Sự đối diện khủng khiếp, toàn bộ khốn khổ tập trung vào một con người, mặt đối mặt với toàn bộ kiêu ngạo tập trung trong một đẳng cấp.
Buộc tội cũng vô ích. Nhận xét là đủ rồi. Trong cuộc trầm tư mặc tưởng bên bờ số phận của mình, Guynplên nhận thấy cố gắng của mình thật quá ư vô ích. Nó nhận thấy cái bệnh điếc của tầng lớp cao sang, những kẻ được ưu tiên ưu đãi làm gì có tai bên phía những người thiệt thòi xấu số. Than ôi! Đấy là quy luật của họ. Hãy tha thứ cho họ. Xúc động sẽ là quy hàng. Không nên trông chờ gì hết ở những nơi công hầu khanh tướng. Người thoả mãn là người khắc nghiệt. Đối với kẻ no say làm gì có ai đói khát. Những kẻ sung sướng đều không từng biết, và đừng tách ra, ở ngưỡng cửa thiên đường của họ cũng như ở ngưỡng cửa địa ngục, phải viết: "Bỏ lại đây mọi điều ước vọng".
Guynplên vừa thấy trước cảnh đón tiếp một bóng ma bước vào nơi thần thánh ngự trị.
Đến đây, tất cả những gì trong nó đều trỗi dậy.
Không, nó không phải là bóng ma, nó là một con người.
Nó đã nói, với họ điều ấy, nó đã hét to với họ điều ấy,
nó là Con Người.
Nó không phải là ma. Nó là xương, là thịt biết rung động. Nó có khối óc, và nó đang suy nghĩ; nó có một trái tim, và nó
đang yêu thương; nó có một tâm hồn và nó đang hy vọng. Hy vọng quá nhiều, có thể nói tất cả tội lỗi của nó là ở đấy nữa.
Than ôi! Nó đã quá hy vọng đến nỗi tin vào cái vật sáng ngời và tối tăm là xã hội. Trước kia nó chỉ đứng ngoài, nay nó đã trở về giữa lòng xã hội. Xã hội đã cấp tốc, tức thì, cùng một lúc, có ba món quà và cho nó ba tặng phẩm, hôn nhân, gia đình, đẳng cấp. Hôn nhân ư? Nó đã thấy dâm loạn trên ngưỡng cửa. Gia đình ư? Anh nó đã tát nó và đang lăm lăm thanh kiếm chờ nó ngày mai. Đẳng cấp ư? Đẳng cấp vừa cười hô hố vào mặt nó, một quý tộc, một người cùng khổ. Nó hầu như bị hắt hủi trước cả khi được thừa nhận. Và ba bước chân đầu tiên nó vừa đặt vào bóng tối sâu thẳm của xã hội đã mở ra dưới chân nó ba vực thẳm. Và tai họa của nó đã bắt đầu bằng một sự thay hình đổi dạng phản bội. Thảm họa ấy đã đến với nó bằng bộ mặt tôn sùng! Bước lên! Lại có nghĩa là: Đi xuống!
Nó là một thứ phản diện của Jôb
[169]. Bất hạnh đã đến với nó bằng cảnh hưng vượng.
Ôi, bí ẩn bi đát của con người! Ra đó là những cạm bẫy! Lúc còn trẻ thơ, nó đã chống chọi với đêm tối, và nó đã mạnh hơn đêm tối. Lúc trưởng thành, nó đã chống chọi với số kiếp và nó đã quật ngã số kiếp. Từ xấu xí, nó đã làm cho nó thành sáng chói, và từ bất hạnh thành sung sướng. Từ cảnh lưu đày, nó đã làm thành chỗ nương thân. Lang thang, nó đã chiến đấu chống lại không gian, và, cũng như chim trời, nó đã tìm được miếng bánh để no lòng. Man rợ và cô độc, nó đã tranh đấu với quần chúng, và đã biến đám đông thành bạn hữu. Là lực sĩ, nó đã chiến đấu chống lại con sư tử nhân dân và đã thuần hóa được nó. Nghèo khổ, nó đã chiến đấu chống lại sự khốn cùng, nó đã nhìn thẳng vào sự cần thiết buồn thảm phải sống, và do luôn luôn hoà hợp khốn cùng với mọi niềm vui trong lòng, nó đã biến mình thành kẻ chiến thắng trên đời. Thình lình những sức mạnh mới, từ tận cùng vô định, đã đến chống lại nó, không phải bằng hăm dọa nữa, mà bằng những vuốt ve và những nụ cười. Là người chỉ biết tình yêu trong sáng thần tiên, thì tình yêu ác nghiệt vật chất đã đến với nó
. Vốn sống bằng lý tưởng thì xác thịt lại tóm chặt lấy nó.
Nó đã được nghe những lời nói khát khao nhục dục y
hệt những tiếng gào điên loạn, nó đã được biết những cánh tay đàn bà ghì chặt như rắn quấn; sau cảnh chói loà rực rỡ của cái thật tiếp đến cảnh cám dỗ của cái giả dối, vì chính tâm hồn mới là thực tế chứ đâu phải xác thịt. Xác thịt là tro tàn, tâm hồn là ngọn lửa. Thay thế cho nhóm người nó quan hệ họ hàng với nó bằng nghèo khổ và lao động, vốn là thứ gia đình xã hội, thứ
gia đình của dòng máu, những thứ máu pha trộn, và ngay cả trước lúc bước vào đấy, nó đã phải mãi đối mặt với viễn cảnh một vụ anh em giết nhau. Than ôi! Nó để mặc cho người ta sắp xếp lại vào trong cái xã hội mà Brăngtôm- nó không được đọc ông này- đã nói: Con trai có thể chính đáng gọi bố ra đấu kiếm. Số kiếp tiền đình đã quát vào mặt nó: mày không phải là quần chúng, mày thuộc tầng lớp tinh hoa ưu tú và đã mở ra trên đầu nó, như một cái bẫy sập trên trời, lớp trần xã hội, và đã hất nó qua cái cửa đó, đã bắt nó xuất hiện, bất ngờ, dữ tợn, giữa đám công hầu vương giả.
Bỗng dưng, xung quanh nó, đáng lẽ là cảnh nhân dân vỗ tay hoan hô, nó lại thấy cảnh quý tộc nguyền rủa nó. Một biến đổi bi đát. Một kiểu lớn lên nhục nhã. Một cảnh chiếm đoạt đột ngột tất cả những gì là diễm phúc của nó! Một chuyện cướp đoạt cuộc đời của nó bằng lối la ó!
Một kiểu xâu xé Guynplên, Clăngsacli, vị huân tước, tên hát rong, số kiếp trước đây, số kiếp mới được, bằng mỏ của tất cả những con diều hâu ấy!
Cần gì phải bắt đầu ngay cuộc đời bằng việc chiến thắng chướng ngại vật? Cần gì phải thắng trước? Than ôi! Phải bị xô ngã, nếu không số kiếp chưa gọi là trọn vẹn đầy đủ.
Cho nên, nửa miễn cưỡng, nửa ưng thuận, vì sau viên thiết trượng, nó đã gặp phải Backinphêdrô, và trong vụ bắt có nó có sự thoả thuận; nó đã bỏ mồi để bắt bóng, buông cái thật để chụp cái giả, bỏ Đêa để bắt Giôzian, bỏ tình yêu để bắt cái kiêu ngạo, bỏ tự do để bắt quyền lực, bỏ lao động tự hào và nghèo khổ để bắt cái giàu sang đầy trách nhiệm đen tối, bỏ bóng tối có Chúa để bắt cảnh lửa rực đầy ma quỷ, bỏ thiên đường để lấy Thần Sơn.
Nó đã cắn vào quả vàng. Nó khạc ra tro than.
Kết quả thật thảm thương. Thất bại, phá sản, sa ngã và đổ nát, gạt bỏ một cách láo xược tất cả những hy vọng bị thoá mạ bằng tiếng cười và chế giễu, một cảnh vỡ mộng khác thường. Và ta nay làm gì đây? Nếu nhìn vào ngày mai, nó trông thấy gì? Một lưỡi kiếm tuốt trần, mũi ngay trước ngực, đốc trong tay anh nó. Nó chỉ nhìn thấy ánh chớp ghê tởm của thanh kiếm. Còn lại, Giôzian, nghị viện nguyên lão, đều ở phía sau, trong một ánh sáng mờ ảo kỳ quái đầy những hình dáng bi đát.
Và thằng anh ấy, lại có vẻ hiệp sĩ và dũng cảm!
Than ôi! Tên Tom-Jim-Jack đã bênh vực Guynplên kia, tên huân tước Đêvit đã bênh vực huân tước Clăngsacli kia, nó chỉ một thoáng thấy mặt, nó chỉ vừa kịp bị hắn tát và yêu quý hắn.
Biết bao điều trĩu nặng!
Giờ đây, không thể nào đi xa hơn nữa. Sụp đổ từ mọi phía. Và lại để làm gì? Thật ra, tất cả các công khó chung quy đều là thất vọng.
Thử thách đã xong, không phải để bắt đầu lại nữa.
Guynplên như một tay cờ bạc đã lần lượt đánh hết chủ bài. Nó đã bị lôi cuốn vào cái sòng đổ bác tai hại.
Không biết đích xác việc mình làm, vì sự đầu độc tinh vi của ác mộng thường như vậy, nó đã đem Đêa ra đặt để mong ăn Giôzian; nó đã được một con quái vật. Nó đã
đem Uyêcxuyt ra đặt để mong lấy một gia đình, nó đã nhận được sỉ nhục. Nó đã đem cái sân khấu hát rong ra đặt để lấy một cái ghế huân tước; trước nó vẫn được hoan hô, bây giờ nó đã nhận được chửi rủa. Lá bài cuối cùng của nó vừa rơi xuống tấm thảm xanh tiền định của bãi chợ vắng lặng. Guynplên đã thua rồi. Nó chỉ còn mỗi việc chi tiền. Chi đi, đồ khốn khiếp!
Người bị sét đánh thường ít cử động, Guynplên đang đứng im. Giá có ai đứng từ xa, trông thấy nó cứng đờ không cử động, trong bóng tối đó, bên mép lan can, thì đã tưởng mình nhìn thấy một tảng đá đứng.
Địa ngục, con rắn và mơ màng thường cuốn tròn mình lại. Guynplên đang lần bước theo những đường xoắn ốc ma quái của trầm tư.
Cái xã hội nó vừa thoáng thấy đấy, nó đang đem ra cân nhắc với con mắt lạnh lùng quyết định. Hôn nhân nhưng không có tình yêu; gia đình nhưng thiếu tình huynh đệ; giàu sang nhưng không có lương tâm; sắc đẹp nhưng không biết thẹn thùng; công lý nhưng không có công tâm; trật tự nhưng không có công bằng; quyền lực nhưng không có trí tuệ; ưu thế nhưng không có quyền hành; huy hoàng nhưng không có ánh sáng. Bảng cân đối khắc nghiệt thật. Nó xem xét hết mọi mặt của cái hình ảnh tối hậu ấy, nơi mà tư tưởng nó đang bị chìm đắm. Nó lần lượt xem xét vận mệnh, hoàn cảnh, xã hội và bản thân. Vận mệnh là gì? Một cái bẫy. Hoàn cảnh, một nỗi thất vọng. Xã hội, một mối hận thù. Còn bản thân, một kẻ bại trận. Và trong thâm tâm nó thốt lên: Xã hội là dì ghẻ. Thiên nhiên là mẹ hiền. Xã hội là thế giới của thể xác, thiên nhiên là thế giới của tâm hồn.
Một bên dẫn tới quan tài, tới cái hòm gỗ thông dưới huyệt, tới những con giun, và kết thúc ở đấy. Một bên dẫn đến những đôi cánh mở rộng, đến sự biến đổi trong ánh bình minh, đến cảnh bay bổng giữa trời xanh, và lại bất đầu từ đó.
Dần dần nó đạt đến điểm tột cùng. Một cơn lốc nguy hại. Những vật sắp tàn thường loé sáng lần cuối cùng, nhờ đó người ta nhìn thấy lại tất cả.
Kẻ nào phán xét, kẻ ấy đối chiếu. Guynplên đem so sánh những gì xã hội làm cho nó và những gì thiên nhiên làm cho nó. Thiên nhiên đã tốt với nó biết chừng nào! Thiên nhiên là tâm hồn, thiên nhiên đã cứu giúp nó rất nhiều lần. Nó đã mất tất cả, tất cả, cho đến bộ mặt, tâm hồn đã trả lại cho nó tất cả. Tất cả, kể cả bộ mặt; vì dưới trần này có một nàng tiên mù, được sinh ra dành riêng cho nó, đã không nhìn thấy cái xấu của nó, và lại thấy cái đẹp của nó.
Vậy mà nó đã để phải xa lìa điều đó! Vậy mà con người đáng yêu ấy, trái tim ấy, tình nghĩa phụ ấy, tình âu yếm ấy, đôi mắt mù thiên thần ấy, đôi mắt duy nhất trên đời nhìn thấy nó! Nó đã nỡ rời bỏ! Đêa là em gái của nó; vì nó cảm thấy giữa nàng và nó có mối tình huynh đệ của trời xanh, điều bí mật này chứa đựng cả bầu trời lộng. Khi nó còn nhỏ, Đêa là cô em trinh bạch; vì đứa bé nào cũng có một cô em gái trong trắng cả, và cuộc đời bao giờ cũng bắt nguồn bằng một tình hoàn mỹ của những tâm hồn hoàn toàn ngây thơ, giữa hai trẻ nhỏ trong trắng chẳng biết gì. Đêa là vợ của nó, vì cả hai vẫn sống chung một tổ trên cành cao nhất của cây Tơ hồng kín đáo. Hơn thế nữa, Đêa là ánh sáng của nó, thiếu Đêa tất cả đều là hư ảo, trống rỗng, và nó thấy mái tóc Đêa là cả một trời ánh sáng. Thiếu Đêa thì sẽ ra sao? làm gì với tất cả những gì là nó? Thiếu Đêa, không một thứ gì của nó sống nổi. Vậy làm sao nó lại có thể trong một lúc nào đó để mất Đêa. Ôi! Bất hạnh! Giữa vì sao sáng của nó và nó, nó đã để có một quãng cách, và trong những bước xoay vần đáng sợ không hay biết đó, quãng cách đã tức thì trở thành vực thẳm.Vì sao ấy đâu rồi? Đêa! Đêa! Đêa! Than ôi! Nó đã mất ánh sáng của nó rồi. Cất mất tinh cầu,
thì bầu trời là gì? Một khối đem ngòm.
Nhưng tại sao tất cả những thứ đó lại ra đi? Ôi! Trước đây nó hạnh phúc biết bao! Chúa đã tái tạo địa đàng cho nó; một cách quá mức nữa. Hỡi ôi, quá mức đến nỗi để cả con rắn trở về! Nhưng lần này kẻ bị cám dỗ là người đàn ông. Nó bị lôi cuốn ra ngoài, và ở đấy, cái bẫy thật dễ sợ, nó đã ngã vào trong đống hỗn loạn của những tiếng cười đen tối là địa ngục. Tai họa! Tai họa! Tất cả những gì đã cám dỗ nó sao mà khủng khiếp thế. Con vật, nửa tiên nga! Lúc này Guynplên đang ở bên cái điểm cao của nó và đang nhìn thấy phía bên kia cảnh chói lòa của nó. Thật là buồn thảm. Cái lãnh địa ấy thật rùng rợn, mũ miện ấy thật gớm giếc, tấm áo đỏ ấy thật rùng rợn, những cung điện ấy thật nguy hiểm, những chiến tích ấy, những bức tượng ấy, những huy hiệu ấy, thật mờ ám, không khí độc hại và giả dối mà người ta hít thở đấy khiến ta phát điên. Ôi! Những manh áo rách của tên hát rong Guynplên lại là những thứ sáng chói. Ôi! Còn đâu là Hộp Xanh, còn đâu cảnh chia ngọt xẻ bùi, còn đâu cuộc đời nay
đây mai đó với Đêa như những cánh én? Không một phút rời nhau, lúc nào cũng nhìn thấy nhau, sáng chiều cùng ngồi ăn, ẩy khuỷu tay, chạm đầu gối, cùng uống chung cốc, mặt trời xuyên qua
cửa mái, nhưng nó chỉ là mặt trời và Đêa là tình yêu.
Đêa đêm nằm ngủ mà vẫn cảm thấy không xa cách nhau, giấc mơ của Đêa hạ cánh trên người Guynplên và giấc mơ của Guynplên bí mật đến nở hoa trên đầu Đêa. Tỉnh dậy vẫn không chắc là đã không trao đổi những chiếc hôn trong mây xanh của giấc mộng. Tất cả ngây thơ trong trắng Đêa đều có, tất cả đức độ khôn ngoan Uyêcxuyt đều có. Lần mò hết trấn nọ đến thành kia, lấy niềm vui thành thật đầy thương mến của nhân dân làm lộ phí ăn đường và thuốc bổ. Họ là những thiên thần lang thang, có đủ lòng nhân ái để đi dưới trần gian, nhưng không đủ cánh để bay bổng. Thế mà bây giờ, biến mất! Tất cả những thứ ấy bây giờ đâu rồi? Lẽ nào tất cả đều bị xóa sạch! Ngọn gió tha ma nào đã thổi qua? Thế là bị che khuất! Thế là mất hết! Than ôi, cái quyền uy mù điếc đè nặng lên những người nhỏ bé, sử dụng toàn bộ bóng tối, và có khả năng làm tất cả! Người ta đã làm gì họ? Thế mà nó, nó lại không có mặt ở đấy để che chở họ, để ngăn chặn, để bênh vực, lấy tư cách là huân tước, với danh vị của nó, quyền lãnh chúa của nó và thanh kiếm của nó, lấy tư cách là người hát rong, với nắm tay và móng tay của nó! Đến đây chợt nảy ra một ý nghĩ chua chát hơn hết, ấy thế mà không, nó lại không thể bênh vực họ! Chính nó đã làm cho họ lâm vào cảnh đau khổ. Chính để tránh cho nó, cho huân tước Clăngsacli khỏi gặp họ, chính để cô lập cái cương vị của nó cho họ khỏi đến gần mà cái quyền vạn năng đê tiện của xã hội đã đày đọa họ. Đối với nó, cách tốt nhất để bảo vệ họ là biến nốt, người ta sẽ để họ ở yên. Đấy là cái cửa lạnh lẽo để tư tưởng nó bước vào. Ôi! Tại sao nó lại để cho phải chia cách với Đêa? Nhiệm vụ đầu tiên của nó há không phải là đối với Đêa sao? Phục vụ và bênh vực nhân dân ư? Thì Đêa chính là nhân dân! Đêa, chính là cô gái mồ côi, là cô gái mù lòa, là nhân loại! Ôi! Người ta đã làm gì Đêa? Đây là nỗi nhức nhối tàn nhẫn của hối tiếc! Việc nó vắng mặt đã để cho tai họa tự do hoành hành. Lẽ ra nó phải chia sẻ số phận của họ. Hoặc phải dẫn họ cùng đi, hoặc phải chịu chìm ngập cùng với họ. Giờ đây không có họ thì sẽ ra sao? Guynplên mà không có Đêa, lẽ nào lại thế? Thiếu Đêa là thiếu tất cả! Ôi! Thế là hết, Nhóm người thân thương ấy đã mãi mãi bị chôn vùi trong cảnh tan biến không phương cứu vãn. Tất cả như vậy là không còn gì nữa. Vả lại, bị xử phạt và bị đày đọa như Guynplên, thì tranh đấu lâu hơn nữa để làm gì? Chẳng còn gì nữa để mà chờ đợi ở con người cũng như ở trời cao.
Đêa! Đêa! Đêa ở đâu? Mất rồi! Sao? Mất rồi? Kẻ nào đã mất linh hồn thì chỉ còn mỗi một chỗ để tìm thấy lại linh hồn, đấy là cái chết.
Guynplên nhớn nhác và thảm hại chống chắc bàn tay lên lan can như lên một giải pháp, và đưa mắt nhìn dòng sông.
Đây là đêm thứ ba nó không ngủ. Người sốt hầm hập, ý nghĩ rối bời, vậy mà nó tưởng là sáng suốt. Nó cảm thấy buồn ngủ quá thể. Nó đứng như thế hồi lâu, nghiêng mình trên dòng nước, bóng tối dành cho nó cả chiếc giường to yên tĩnh, cả cái cảnh mênh mông của tăm tối. Cám dỗ ghê rợn. Nó cởi áo ngoài ra, gập lại, đặt lên lan can. Đoạn nó cởi khuy áo gi-lê. Nó đang định bỏ gi-lê ra thì bàn tay chạm phải một vật gì trong túi. Đấy là quyển sổ đỏ mà viên thủ thư nghị viện nguyên lão đã giao cho nó.
Nó rút quyển sổ ra khỏi túi, ngắm nghía qua ánh sáng lờ mờ của trời đêm. Thấy có cây bút chì, nó cầm lấy, viết lên trang trong đầu tiên hai dòng sau đây:
"Tôi ra đi. Mong rằng Đêvli, anh tôi, sẽ thay thế tôi và được hạnh phúc". Và nó ký: Fecmên Clăngsacli, nguyên lão nghị viện Anh quốc.
Đoạn nó cởi gi-lê ra, đặt lên trên chiếc áo ngoài. Nó bỏ mũ xuống, đặt lên trên gi-lê. Nó để vào trong mũ quyển sổ đỏ mở đúng trang vừa viết. Thấy dưới đất có hòn gạch, nó nhặt lên bỏ vào mũ.
Xong đâu đấy, nó ngước nhìn bóng tối mênh mông trên đầu. Rồi đầu nó cứ cúi dần dần như bị sợi dây vô hình của vực thẳm kéo xuống.
Lớp đá móng lan can có một cái lỗ, nó đặt một chân vào đấy, thành thử đầu gối nó cao hơn một lan can, và gần như không khó nhọc gì nếu muốn bước qua.
Nó chắp tay sau lưng, nghiêng mình xuống và nói:
- Thế là hết!
Nó chằm chằm nhìn dòng nước sâu.
Vừa lúc ấy nó cảm thấy một cái lưỡi liếm vào tay.
Nó rùng mình ngoảnh lại.
Chính Ômô đang đứng sau lưng nó.
--------------
[167] Lệnh vua [168] Kiến trúc cổ xưa thường có những cái cột mà trên cùng là một đầu người. [169] Job: Một nhân vật nghèo xơ xác trong kinh thánh.
