Đúng vào lúc các em của Vũ bắt tay xây dựng công ty trách nhiệm hữu hạn Ngọc Vân, trụ sở cơ quan của Vũ bị cháy.Đấy là vụ cháy nổi tiếng Sài Gòn năm ấy. Có người nói ngôi nhà bị cháy cao nhất thành phố, phát lửa do chập điện tầng trệt, phép màu làm cho nó chỉ cháy ba tầng trên cùng. Có người lại nói hoả hoạn này cứu vô khối người khỏi đi tù, trong đó có một số nhân vật quan trọng trong công ty của Vũ và một vài quan chức Thành phố. Thực hư thế nào không rõ, nhưng biết bao nhiêu hồ sơ, chứng từ, hoá đơn, sổ sách và nghe nói còn có cả một số tiền mặt nữa biến thành tro than. Không xảy ra thương vong. Những người không bị cháy của toà nhà này khai thế nào thì biên bản hoả hoạn ghi như vậy, không có cách gì kiểm chứng. Hoả hoạn này không để lại một hệ quả hình sự nào, vì được xem là hoả hoạn, một tai nạn... Câu chuyện dễ tin, vì tình trạng điện đóm cả Thành phố phập phù. Trong thành phố nhà này nhà khác bị cháy tivi, tủ lạnh vì điện áp lúc giảm lúc đột ngột tăng vọt... là chuyện cơm bữa. Một tiếng nói khác lại nói: Vụ cháy này âu cũng là cái giá phải trả khi chuyển sang kinh tế thị trường!..Nhưng hoả hoạn này làm cơ quan của Vũ tan rã, cấp trên trù tính sáp nhập nó vào cơ quan khác. Vũ phải ra đi vì thuộc diện giảm biên chế. Vũ thở phào:Thà bị đuổi như thế này còn hơn tự tay phải viết đơn xin thôi việc!Vũ chỉ đề đạt một nguyện vọng duy nhất: Được chuyển sinh hoạt Đảng về chi bộ Hợp tác xã sửa chữa cơ khí của Quân cho danh chính ngôn thuận. Nguyện vọng được đáp ứng ngay. Thật ra từ nhiều tháng trước khi nhận quyết định nghỉ việc, Vũ đã làm việc ở đây rồi. Vì ngoài việc tháng tháng hai lần đến cơ quan nhận phụ cấp thôi việc, Vũ chẳng có việc gì làm. Thôi thúc Vũ tìm đường bứt khỏi cơ quan, Quân chỉ nhắc lại với Vũ lời của nội:- Thời cơ nào cũng chỉ đến có một lần!Về danh nghĩa, Vũ ăn lương tư vấn kinh doanh của cái hợp tác xã đồng nát này. Hợp tác xã có tên mới là Đồng Tâm. Trên thực tế hợp tác xã này và hợp tác xã may mặc 8-3 của hai chị em Bích Ngọc và Bảo Vân đã có người quán xuyến. Bốn anh em Vũ dành hết thời giờ chạy ngược chạy xuôi thành lập công ty trách nhiệm hữu hạn Ngọc Vân.Chuyện động trời là giấy phép đăng ký cấp cho công ty Ngọc Vân ghi rõ: Kinh doanh tổng hợp đa ngành nghề. Ông Hai Phong đọc đi đọc lại, chỉ tay vào mấy chữ này nói với các con mình:- Coi đây! Ba chịu. Các con làm được một việc không ai dám nghĩ đến! Có lẽ người ký giấy phép bỏ sót không đọc mấy chữ cuối này khi cầm bút ký!- Ba ơi, có lẽ tại chúng con là người đầu tiên đứng ra xin loại giấy phép này ạ.Quả nhiên ông Hai Phong có lý. Vài ngày sau khắp Thành phố lào rào chuyện công ty Ngọc Vân được cấp giấy phép kinh doanh tổng hợp đa ngành nghề. Không sao phân biệt được cái lào rào ấy là phản ứng tự nhiên trước một hiện tượng đổi đất đổi trời hay là dư âm của những dè bỉu về một hiện tượng tiêu cực... Điều hiển nhiên là sau đó Thành phố tới tấp nhận được đơn xin thành lập công ty kinh doanh. Hình như những lá đơn này ém sẵn nơi kín đáo, bây giờ rộ lên như các đàn bướm từ đâu đó bay về.... Đã kinh doanh tổng hợp rồi lại còn đa ngành nghề! Làm ăn cái gì cũng được, miễn là luật pháp không cấm? Thế thì định hướng xã hội chủ nghĩa ở chỗ nào? Một sơ hở của luật pháp hiện hành? Một thiếu sót của thực thi luật pháp? Quán triệt quan điểm nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần của Hội nghị Trung ương 6(°)?[(°)Họp tháng 3-1989.] Bước đột phá nữa trong đổi mới? Hệ quả của sự giao thoa hay là tình trạng tranh tối tranh sáng giữa cơ chế kinh tế cũ và cơ chế kinh tế mới?.. Một số nhà kinh tế và báo chí nước ngoài cho rằng Việt Nam ở vào thời kỳ của nền kinh tế đang chuyển đổi...... Tụi bay đích thị rời bỏ chủ nghĩa xã hội rồi! Ôi các con tôi!.. ông Hai Phong lo lắng, rầu rĩ.Tha hồ bàn cãi.Ai muốn nói gì thì nói, vào thời điểm này, vào không gian này, đấy là cái giấy phép đầu tiên cấp cho một công ty tư nhân, trong vòng 9 ngày, nói cho chính xác là tám ngày 18 giờ kể từ khi nộp đơn!..Báo chí loan tin Thành phố đang cố gắng rút thời hạn xét cấp giấy phép xuống còn 5 ngày!.. Nhiều người có cảm tưởng mặt đất của cả Thành phố đang rậm rịch chuyển động.Về pháp lý, công ty do Bích Ngọc và Bảo Vân làm chủ. Vũ và Quân giữ vai làm thuê, họ giữ ý như vậy vì cả hai đều là đảng viên.... Nắm bắt được nhu cầu xây dựng nhà cửa trong thành phố tăng lên đột ngột, một năm sau khi thành lập, công ty cho ra đời xí nghiệp sản xuất đồ nội thất và công ty xây dựng. Phương thức huy động vốn và chất xám cho hai đơn vị kinh tế này trước đây đã được vận dụng cho hợp tác xã sửa chữa cơ khí Đồng Tâm và hợp tác xã may mặc 8-3, nhưng nay được bổ sung mạnh mẽ bằng huy động nguồn vốn có xuất xứ từ kiều hối. Đó còn là kết quả khả quan nhất của vận dụng bài học "lấy chữ tín làm đầu” mà bà nội Sáu Nhơn đã truyền đạt cho họ. Khi xảy ra một số vụ giật hụi, vỡ hụi đầy tai tiếng ở Thành phố, ở Hà Nội, rồi lan ra Hải Dương, Minh Hải, An Giang.., một vài tỉnh khác, luồng kiều hối càng dồn về công ty Ngọc Vân như nước đổ về chỗ trũng. Lẽ đời là ai mà chẳng muốn đồng tiền của mình được ở nơi an toàn và sinh sôi nảy nở đôi chút.Từ những thuận lợi ấy, cách đây mấy năm, một chi nhánh của Công ty xây dựng Ngọc Vân 1 trở thành Công ty xây dựng Ngọc Vân 2, có pháp nhân độc lập, chuyên kinh doanh địa ốc. Ngọc Vân đi sang một vùng trời mới. Đất được giá, càng nhiều người cho vay, càng mua được nhiều đất... Công ty Ngọc Vân phất lên nhanh chóng. Luật pháp không cho phép mua bán đất, do đó hoạt động của Công ty xây dựng Ngọc Vân 2 là làm chui, dưới những tên gọi: Thuê dài hạn, chuyển nhượng quyền sử dụng, thế chấp, đổi chác, bao thầu... Đương nhiên là những chuyện làm ăn chui như thế về đất đai đầy rẫy ngoài đời, trở thành một thứ luật không luật. Mua bán với nhau cả một ngôi nhà, một khu đất... có khi cũng chỉ cần một cái giấy viết tay!..Tiếng lành đồn xa, tiếng dữ đồn xa, công ty Ngọc Vân dần dần trở thành khách hàng nặng ký của một số ngân hàng cổ phần. Tuy lãi suất cho vay của những ngân hàng này khá cao, nhưng dễ vay. Công ty Ngọc Vân ước ao có thể tiếp cận được với những nguồn vốn của ngân hàng thương mại quốc doanh để tăng thêm khả năng cạnh tranh, song đấy là điều không tưởng - trừ phi có những đường dây không tưởng tượng được.Khi công ty Ngọc Vân được phía đối tác Việt Nam cử làm đại diện đứng ra đàm phán liên doanh với Adidas may quần áo thể dục thể thao xuất đi châu Âu, một loại hình liên doanh hồi ấy được coi là đi tiên phong, dư luận tặng ngay cho bốn anh em nhà sáu Nhơn biệt danh "tứ quái".Bốn anh em Vũ lo nhiều hơn vui, vì hợp đồng đàm phán mấy tháng ròng vẫn chưa đâu vào đâu, miệng thế gian đã ầm lên.Tham gia vào liên doanh này có xí nghiệp may Z11 của Cục Quân nhu. Z11 hồi ấy đang làm thủ tục giải thể vì không còn cơ chế bao cấp. Cơ quan chủ quản Z11 ưng thuận ngay đề nghị liên doanh của công ty Ngọc Vân, vì cả một phân xưởng sẽ không bị thất nghiệp. Đóng góp của Z11 về mặt bằng và cơ sở hạ tầng cho liên doanh có thể nói là lý tưởng. Trước khi nhận tham gia liên doanh, Z11 đã nằm đắp chiếu mấy năm ròng. Tiền Z11 bỏ ra chiêu đãi các mối khách đầu tư nước ngoài người Đài Loan, Thái Lan, Hàn Quốc, Itali, Việt kiều... không đủ nguồn để kết toán, phải xin trên chi viện. Lẽ đơn giản là khách có một người thì chủ phải năm, sáu, lại phải chơi sang một chút để chứng tỏ Z11 có thực lực!.. Song tất cả những khách thật và khách ma này dự tiệc xong đều đánh trống lảng một cách lịch sự hoặc thiếu lịch sự. Đôi lần Z11 còn phải è cổ thanh toán cho một vài vị khách mắc dịch ăn quỵt tiền trọ khách sạn!Một đối tác nữa về phía Việt Nam là hợp tác xã may mặc cao cấp Tiến Thắng của Quận 3. Tiến Thắng thoả thuận sẽ góp ngay bộ phận thiết kế và một nửa số công nhân lành nghề của mình vào liên doanh để bảo đảm chất lượng sản phẩm ngay từ đầu. Công ty Ngọc Vân lo số vốn đối ứng của phía Việt Nam - chủ yếu là phần góp vào khoản vốn lưu động của liên doanh, và chịu trách nhiệm vận hành công trình liên doanh. Phía đầu tư nước ngoài lo cải tạo cơ sở hạ tầng, cung cấp thiết bị mới, vốn lưu động, cung cấp mẫu mã và know how của Adidas, bao tiêu sản phẩm. Đàm phán gay go nhất là vấn đề phân quyền giữa hai bên về điều hành và việc Adidas đòi trực tiếp cung cấp nguyên liệu. Cuối cùng thoả hiệp đạt được là nếu không đạt được sự nhất trí trong hội đồng quản thị thì phải thuê trọng tài, Adidas đồng ý để công ty Ngọc Vân cùng tham gia từ đầu việc mua nguyên vật liệu cho sản xuất của liên doanh.... Một buổi tối, đã khuya rồi, bốn anh em bàn bạc mãi với nhau, đến phút chót Vũ nói:- Còn một chuyện nữa, nếu cái biệt danh "tứ quái" trở thành trade mark của công ty chúng ta thì sẽ tính sao?- Thương trường là thế. Mỗi bước đi của chúng ta đều có một quả mìn nào đó, chầu chực tại đâu đó. - Quân bình luận.- Ăn nên làm ra thì "tứ quái" trở thành phép thần chú. Để cho giậu đổ bìm leo thì "tứ quái" sẽ là cái bia của mọi cỡ đạn! - Bảo Vân nhận xét.- Hay là đưa Z11 lên làm đầu đàn chịu trận, miễn là chúng ta không mất quyền chi phối mọi việc?- Không bàn chùn được Ngọc ạ. - Vũ can vợ. - Tự mình thay ngựa giữa dòng thì xôi hỏng bỏng không! Phần bánh chúng mình giành được là vận dụng chất xám quản trị kinh doanh và quyền được cùng khai thác thị trường cho đầu vào và đầu ra. Chúng mình chịu góp phần vào vốn lưu động cốt là để giành bằng được phần bánh này. Có như thế sau này chúng mình mới vươn nhanh ra thị trường thế giới được. Còn không thì chịu bóp mũi suốt đời.- Không lùi được thật, vì như thế chúng ta sẽ chỉ là người làm gia công thuần tuý như các liên doanh khác. Chúng ta dứt khoát không thể cam chịu điều này. - Bảo Vân tán thành.- Đổi vị trí có nghĩa là vốn do chúng mình huy động sẽ đưa vào tay quốc doanh, hợp tác xã và bên Adidas. Nắm đằng lưỡi như vậy anh không yên tâm... - Vũ nói tiếp.Bàn đi bàn lại xong rồi, cuối cùng họ đứng dậy nắm tay nhau, vừa cười vừa hát để xả hết tâm trạng căng thẳng:"Đấu tranh nay là trận cuối cùng! Kết đoàn lại cho ngày mai! Internationale sẽ là xã hội tương lai!.."Bà Ngân thức giấc choàng dậy, làu bàu:...Khuya thế này mà còn hát hỏng inh ỏi hàng xóm!.. Bà chạy sang phòng bên:- Coi bộ các con họp chi bộ hả? Bảo Vân hay Bích Ngọc, đứa nào được kết nạp Đảng?Tất cả cười phá lên.- Chúng con bàn nhau chỉ có tiến không lùi! Với ý chí không có gì để mất! - Vũ thưa lại.Bà Ngân còn đang ngơ ngác không hiểu ra sao, đám “tứ quái” hát lại Quốc tế ca từ đầu... Tiếng hát vang ra cả đường phố trong đêm khuya...Quần thảo chán môi trường đầu tư một số tỉnh và trong thành phố, cuối cùng Adidas ký liên doanh với Ngọc Vân, công ty trách nhiệm hữu hạn đầu tiên của Thành phố làm được kỳ tích này! Quyết định của Adidas căn cứ vào lý lịch công ty Ngọc Vân, kết quả kinh doanh của công ty, thực lực các đối tác bên Việt Nam, đánh giá của các loại khách hàng, dư luận giới kinh doanh trong thành phố, so sánh sáu bảy ứng cử viên khác… Thường thì phía đầu tư nước ngoài thích liên doanh với các đối tác thuộc khu vực quốc doanh, vì rất nhiều lý do mà cho đến nay chưa có ý kiến phân tích nào có sức thuyết phục cao. Chẳng lẽ lại nói vốn đầu tư của tư bản nước ngoài chuộng kinh tế quốc doanh! Song trong giới đầu tư nước ngoài ý kiến được nhiều người thừa nhận là Việt Nam còn nhiều bảo lưu với thành phần kinh tế tư nhân, không dại gì mà thò tay vào!.. Công ty Ngọc Vân gần như là một trường hợp ngoại lệ vào lúc này.Trong tiệc cocktail hôm lễ ký kết hợp đồng liên doanh, người đại diện cho Adidas cầm cốc sâm-banh lại chỗ Bích Ngọc và Bảo Vân:- Xin nâng cốc chúc sức khoẻ hai bà! Đáp từ của bà Bích Ngọc nhắc nhở trách nhiệm của chúng tôi: "Nước giàu và nước nghèo tìm tiếng nói chung trong hợp tác để phát triển!” Thật là câu nói được lòng mọi người! Xin chúc hợp đồng liên doanh Ngọc Vân - Adidas đầy sức sống để thực hiện mong muốn này!- Xin cảm ơn ông. Chúng tôi tin tưởng như vậy. - Bích Ngọc nâng cốc đáp lại.- Nếu công ty của các quý bà làm tốt hơn nữa việc quảng bá thì có lẽ chúng ta đã ký hợp đồng này sớm hơn được vài tháng.- Cảm ơn lời phê bình chính xác của ông. - Bảo Vân giải thích. - Đúng là khả năng quảng bá của chúng tôi có hạn. Chúng tôi tiền ít, buộc phải tiết kiệm, mong được thông cảm. Nhưng may mắn là Adidas đã tìm ra công ty của chúng tôi, như thế chúng tôi cảm thấy được khích lệ nhiều hơn.- Như ông biết đấy, trước khi liên doanh với Adidas, chúng tôi phải lo sắp xếp xong đội ngũ phía chúng tôi đã. Thẳng thắn mà nói, việc này chiếm nhiều thời giờ và tâm trí của chúng tôi.- Bà Bích Ngọc nói đúng. Hợp đồng đã ký rồi, bây giờ tôi xin tiết lộ một bí mật: Nếu công ty Ngọc Vân không chủ trì phía Việt Nam, chúng tôi sẽ không có đủ cơ sở cần thiết cho quyết định ký kết liên doanh này. Cái giấy phép đăng ký kinh doanh của quý công ty và những việc quý công ty đã làm được quả là có sức thuyết phục lắm. Tuy nhiên, không giấu diếm hai quý bà, chúng tôi vẫn coi liên doanh này là sự mạo hiểm dò đường cho tương lai.- Hợp đồng ký rồi mà ông vẫn còn cố khoác thêm trách nhiệm cho công ty Ngọc Vân, có phải thế không, thưa ông?- Xin chịu bà Bảo Vân. Lúc nào bà cũng sẵn sàng một nhận xét sắc sảo. Đến Việt Nam tôi học được câu “trông giỏ bỏ thóc”. Chúng tôi hy vọng đã học được.- Phía Việt Nam chúng tôi sẽ cố gắng không làm phía Adidas thất vọng!Mấy ngày sau liên tiếp, liên doanh trở thành một sự kiện kinh tế quan trọng trên diễn đàn báo chí của Thành phố.Vào một buổi tối, giữa lúc Vũ đang xem lại bài vở của con trai, Bích Ngọc loay hoay một số việc viết lách trước cái laptop, Thắng đột ngột gõ cửa bước vào. Chưa chào hỏi gì cả Thắng đã bô bô:- Lênin chỉ nói: Học, học và học mãi! Nhưng nhà này còn đi xa hơn. Chỉ làm việc, làm việc và làm việc mãi! Ti vi đang có phim chưởng Trung Quốc hay là thế mà không thèm bật lên!- Anh Thắng đến thăm bất ngờ thế này chắc có nhiều chuyện vui. - Vũ xã giao. - Tôi ra bảo lái xe của anh vào nhà nhé? Chúng ta lai rai với nhau một chút...- Không cần đâu, cứ để cậu ta ngoài ấy, vừa coi xe luôn thể. Đấy là cái Mercedes thứ hai đời EL 400 trong Thành phố này, phải cẩn thận một chút.- Anh Thắng đã nổi tiếng là người tài rồi còn xài sang nữa. - Bích Ngọc bình phẩm.- Cho trên trông xuống, cho dưới trông lên, cho... o... từ xa trông vào chứ... Ấy thế mà tiếng tăm còn thua xa Tứ Quái đấy!Sau câu nói xã giao ấy, Thắng tặng vợ chồng Vũ một tờ báo chuyên về kinh tế có đăng một bài dài về liên doanh Ngọc Vân - Adidas, nhưng nội dung chủ yếu lại là viết về công ty Ngọc Vân. Bài báo có tựa đề là "Tứ quái đang vươn tới đỉnh Olympia”, tác giả là tiến sĩ kinh tế Đoàn Danh Thắng - Tổng giám đốc Trung tâm Thương mại Bình Tiên.Hai tay trịnh trọng như người dâng sớ, Thắng đặt tờ báo vào tay Vũ:- Bái phục và ca ngợi các ông anh bà chị hết lời đấy nhé! Phải bỏ ra hai ngày liền, do đích thân Thắng này soạn thảo. Không biết các ông anh bà chị có đủ tiền để trả nhuận bút cho Thắng này không!- Anh Thắng đã bỏ công sức viết báo, lại còn thân chinh mang báo đến tặng. Vợ chồng tôi cảm kích lắm. - Vũ đáp.- Đời này không ai làm không công đâu. - Thắng vẫn giữ cách nói trống không.Hẳn anh Thắng phải có một nhã ý gì đó? - Bích Ngọc thăm dò.- Thế là vào chuyện được rồi đấy. Cho một công ty nào đấy của hai bạn về làm dâu bên trung tâm Bình Tiến đi. Liên doanh đàng hoàng, không xin đểu đâu! Công ty nào cũng được, bên này không kén chọn...- Nhưng mà quốc doanh có dám liên doanh với tư doanh không hả anh Thắng. - vẫn Bích Ngọc.- Chưa đâu dám mà mình dám mới hay chứ! Lời mời thực sự đấy. Nếu thuận là cơm lành canh ngọt hẳn hoi, dứt khoát không xin đểu... Cứ nghĩ đi... - chẳng cần chờ câu trả lời của chủ nhà, Thắng cuộn cuộn tờ báo lại, gõ gõ vài cái xuống bàn, rồi buông tờ báo xuống mặt bàn, ra về -... Bye!Bốn anh em Vũ đọc đi đọc lại bài báo, chẻ ngược chẻ xuôi từng câu, từng chữ.- Nó nhắc đi nhắc lại là không xin đểu, nhưng nói sặc giọng kẻ cướp! - Bích Ngọc bàn với mấy anh em mình.Những ý ca ngợi công ty Ngọc Vân trong bài báo đầy rẫy những đại ngôn, đọc lên bốn anh em Vũ không tránh khỏi rùng mình. Song nhiều hoạt động cụ thể của công ty Ngọc Vân được bài báo mô tả rất đậm nét một cách có ý tứ, khiến người đọc có thể dễ dàng đi tới phán xét công ty Ngọc Vân là một cai đầu dài có hạng - nhất là những đoạn nói về cách huy động vốn trong dân, huy động nguồn kiều hối... Đoạn văn ca ngợi Công ty xây dựng Ngọc Vân 2 mở đầu bằng câu “Tấc đất nằm trong tay công ty trở thành tấc vàng!.." Không có một câu đả kích nào, nhưng bài báo lại đưa ra nhiều chi tiết được lựa chọn có chủ đích. Người đọc chỉ có thể hoặc là khâm phục tính năng động sáng tạo của công ty Ngọc Vân, hoặc là dễ dàng khép công ty này vào tội vi phạm những quy định về đất đai, về tài chính, về ngoại tệ... Bốn anh em Vũ không sao hiểu được Thắng đào ở đâu ra lắm số liệu và dữ kiện đến thế! Gần như đúng một trăm phần trăm! Bốn anh em Vũ thấy không có điều gì đáng lo ngại về mặt pháp luật, nhưng chẳng còn đâu là bí mật kinh doanh nữa!.. Tai mắt của Thắng có khắp mọi nơi?.. Cả đến cái tên tác giả của bài báo cũng làm bốn anh em Vũ bận tâm. Thắng ghi rõ chức danh tiến sĩ kinh tế, Tổng giám đốc Trung tâm xúc tiến đầu tư và thương mại Bình Tiến là có dụng ý gì? Tăng thêm sức nặng cho bài báo, ghi điểm đối với giới lãnh đạo của Thành phố, tự đề cao mình, hay là tăng thêm ánh sáng phát ra từ Trung tâm Bình Tiến?..Tuỳ trình độ và góc nhìn của người đọc, bài báo có thể gây ra những phản ứng khác nhau. Hệ quả chung bao trùm là bài báo đưa công ty Ngọc Vân vào ống kính hay ống ngắm của nhiều người.- Miệng đời và cái hố chôn người có gì khác biệt nhau đâu hả nội!.. - Vũ đã phải rên lên như vậy với bà Sáu.- Nội đủ từng trải để hiểu. Càng thành đạt, càng phải tỉnh táo và khiêm tốn các con ạ.Khoảng một tuần lễ sau, Thắng lại đến thăm, cũng không hẹn trước. Lần này Thắng vận quần áo màu đen từ đầu đến chân. Cái cặp kính trắng trên mặt gọng vàng, cái vòng xích vàng bự ôm lấy cổ tay, ngực lủng lẳng một cái nanh hổ... Tất cả những thứ đó cùng với mấy cái răng bịt vàng trên mặt lúc nào cũng nhăm nhe chóe ra càng tăng thêm vẻ "bụi" của Thắng.Mặc dù có Vũ cùng tiếp chuyện, Thắng đi đi lại lại như chỗ không người, hai tay đút túi khuỳnh khuỳnh, nửa nạc nửa mỡ với Bích Ngọc:- Xin lỗi, có việc bận quá, đến không hẹn trước được.- Tổng giám đốc Trung tâm thì nhất định phải vất vả hơn trợ lý giám đốc nhà in rồi, bọn tôi thông cảm anh Thắng ạ. - Vũ đỡ lời vợ.- Toàn việc nhân sự hệ trọng, không thể chùng chình được. - Thắng vẫn nói năng trống không.- Anh Thắng định tham gia thành uỷ hay tham gia Trung ương khoá Đại hội tới chắc? - Bích Ngọc trêu chọc.- Chuyện ấy nói sau. Nhưng đã đến mức đích thân phải đi gặp ông Chín Tạ thì về đại thể công việc có tầm quan trọng không kém. - Thắng chủ ý nhắc đến tên CHÍN TẠ NHƯ VẬY ĐỂ NGẦM BẢO CHO VỢ CHỒNG VŨ BIẾT HỌ ĐANG NÓI CHUYỆN VỚI Ai. Trong cái thành phố to đùng này đứa trẻ con thò lò mũi cũng biết CHÍN TẠ LÀ AI...Trời ơi, nếu thế thì anh Thắng chuyển sang nghề chính trị rồi. Cả thành phố này ai không biết ông Chín quyền sinh quyền sát về công tác tổ chức và nhân sự! - Vũ kêu lên.- Đến thăm hai bạn là câu chuyện kinh tế, chứ không phải chuyện chính trị. Bài báo của tôi được đấy chứ, có phải thế không? Thưa bà chị? - Thắng quay hẳn sang phía Bích Ngọc. - Nếu không đủ tiền trả nhuận bút thì đưa Ngọc Vân về Trung tâm của mỗ gia. Làm ăn chung vui vẻ với nhau, được không?Tai Vũ nóng ran, song vẫn điềm tĩnh chờ đợi, vì mình không phải là người được hỏi chuyện. Bích Ngọc nhớ lại những ý kiến đã bàn giữa bốn anh em, cân nhắc xem nên trả lời vị khách không mời mà đến này như thế nào. Ngọc rót nước đưa tận tay cho Thắng, trở lại chỗ của mình ngồi cho ngay ngắn, rồi mới thủng thỉnh:- Anh Thắng rất hài. Anh Thắng nói lời chào mời hay hăm doạ đấy?- Câu chuyện mới mào đầu thôi mà, đã làm gì có hồi tiếp theo!.. - Thắng vẫn tiếp tục cách nói trống không.- Chỗ quen biết đến thăm nhau mà anh Thắng cũng chia câu chuyện ra thành các giai đoạn ạ? - Bích Ngọc điềm đạm.- Các giai đoạn, hoặc đốt cháy các giai đoạn. Trong kinh doanh phải sẵn sàng các phương án khác nhau. - Thắng vẫn giữ nguyên cách nói trống không.-...Trong câu chuyện, Thắng phô trương sức mạnh kinh tế và quyền lực của Trung tâm, lời lẽ huênh hoang đến mức uy hiếp. Cuộc thăm không thèm hẹn trước lần thứ hai này của Thắng phảng phất bầu không khí tanh tưởi... Khi ra về Thắng không thèm giấu diếm ý đồ muốn sáp nhập công ty Ngọc Vân vào Trung tâm...- Gần đất xa trời mất rồi, còn nuối tiếc công lên việc xuống gì nữa! Thế nhưng tại sao càng về già những lo lắng về đất nước lại canh cánh hơn trước trong lòng mình? - ông già Học lẩm bẩm với chính mình.... Lạ thật, cũng đất nước này, khi còn trẻ mình tìm mọi cách đứng ngoài cuộc, dửng dưng trước mọi thời cuộc! Nhưng bây giờ lại thấy day dứt một nỗi niềm gắn bó nào đó...Hồ tử quy thủ khưuCố hương an khả vong(°)

[(°) Đại ý: Cáo chết cũng quay đầu về núi, làm sao có thể quên được cố hương! Ngôn ngữ dân gian cũng nói: “Cáo chết ba năm quay đầu về núi!”.]Câu nói của cổ nhân thực là chí lý!..Tâm trạng ông Học trong những năm gần đây là như vậy. Lúc đầu còn chưa rõ rệt lắm, nhưng ngày càng tấy lên.Bước vào cái tuổi thất thập cổ lai hy ông Học vẫn còn làm các ap-phe tài chính lớn giữa Mỹ và châu Phi, với nhiều chuyến đi dài ngày, với nhiều cuộc đàm phán căng thẳng mà chính công việc đầy rủi ro này đòi hỏi. Nghĩa là mới cách đây mấy năm thôi, ông vẫn còn làm việc như một người máy: lạnh lùng, triệt để, theo mọi tính toán đã cài đặt... Không tinh ma năng nổ thì sẽ bị ăn gỏi ngay tức khắc trong cái thế giới của đồng tiền! - ông thường tự nhắc nhở mình như vậy. Công việc giao dịch tiền tệ, làm các dịch vụ tài chính và chứng khoán của ông có khi chỉ cần chậm mất một phút trên mạng, đến sau một cú điện thoại, hoặc thần kinh kém chai sạn một tí, lười biếng lơi lỏng một tý... là cũng có thể khuynh gia bại sản ngay tức khắc.- Công việc trâu bò của tôi là nghệ thuật lao động trí tuệ chống lại số phận trâu chậm uống nước đục mà! - ông thường nói như vậy khi bà Học ngăn cản không cho ông làm việc quá sức.... Ấy thế mà đã một lần ông Học đành khoanh tay chịu mất gần hết vốn liếng của công ty mình, chỉ vì chậm mất một cú điện thoại! Những vấp ngã nhỏ hơn không kể. Lần ấy luật sư của ông gọi điện khuyên ông bán tháo ngay một loại trái phiếu công ty đang nắm giữ, vì tính toán gần như cầm chắc sẽ mất giá. Nhưng trước cú điện thoại này mấy phút, ông đã trót ký bán cho khách hàng một loại trái phiếu khác. Các máy tính trong đầu ông Học làm việc, ông đành gọi lại cho luật sư của mình:- Đành làm theo nguyên tắc ký trước thực hiện trước(°) [(°) Nguyên tắc "Fist comes first" trong kinh doanh theo fair play.] vậy. Tiền mất sẽ lại kiếm ra được. Uy tín công ty mất thì mất hết!Chuyện đại bại này loan ra trên báo chí, thành ra công ty của ông được nhiều người biết đến và khâm phục. Có bài báo so sánh việc làm này của ông Học với hành động chạy làng của một vị lãnh đạo công ty dầu khí Texas Oil nguyên là thượng nghị sĩ Dick Caine …Công ty dịch vụ tài chính của ông Học sau vụ thất bát này phất lên như diều. Ông nói với luật sư của mình:- Coi như chúng ta chơi sang trong việc quảng cáo và làm marketing vậy!Nhưng đúng là từ khi buộc mình nghỉ hưu, mới cách đây mấy năm thôi, nhất là từ khi bước vào tuổi tám mươi, ông thấy tâm trạng mình thay đổi hẳn. Có thể một khi đã đứng bên lề cuộc đời thì người ta bắt đầu nghĩ nhiều về cuộc đời. Thời gian như trở nên hào phóng, để cho ông có thể thoải mái đối chất, kiểm nghiệm mọi hiểu biết, mọi triết lý, kể cả lẽ sống của mình. Xưa nay ông vẫn có hai bửu bối, hai nguồn sức mạnh giúp ông luôn luôn có nghị lực trong mọi hoàn cảnh. Đó là đức tính không chịu luồn cúi ai và ý chí muốn làm những công việc thách thức khả năng của mình.Ông tự cho mình là người hạnh phúc, với ý nghĩa là cả cuộc đời lăn lộn ông thấy mình luôn luôn giữ được lòng trung thành với đức tính của mình, nghĩa là trung thành với chính mình và cảm thấy vừa lòng với những gì ông đạt được. Cảm nghĩ này hình thành từ sự phán xét bản thân khi về già chứ không phải là tâm trạng thoả mãn, mặc dù về phương diện tiền bạc, sức khoẻ, những mối quan hệ của con người... ông không thể nói là mình nghèo.Ông thường tự răn mình phải sống theo đạo lý cha mẹ hiền lành để đức cho con, nhưng ông đã không cản được con cháu mình đi vào con đường binh đao chém giết. Cay đắng hơn nữa là ông đã mất đứa con trai duy nhất của mình. Ông thừa nhận đấy là thất bại lớn nhất và cũng là vết thương lớn nhất trong đời ông phải gánh chịu. Sự trớ trêu này càng làm cho ông tìm mọi cách xa lánh chiến tranh, xa lánh chính trị, thúc đẩy ông đi tìm những phương trời xa lạ, với hy vọng có thể dồn hết sức vào công việc mình ưa thích. Bà Học không khỏi lo lắng. Bà hiểu trong những phiêu lưu của chồng ít nhiều có tâm trạng chạy trốn, nhất là từ khi Mạnh chết.- Nếu có nước nam nứ trên đời này thì chắc ông cũng tìm cách mò tới nơi. Người đâu mà lạ thế! - bà trách khéo chồng.- Mong bà hiểu cho, tôi vốn dĩ xưa nay hễ thấy đâu có hơi tiền là đi mà!..- Ông có thiếu tiền đâu, mạo hiểm cả đời người rồi còn chưa đủ à?- Khổ quá, bà xem, có người Việt Nam vong quốc nào làm được những việc tôi làm không?Đúng là ông Học say mê kiếm tiền, coi tiền là phương tiện quan trọng nhất để tự khẳng định mình trong cái thế giới không phải là của ông. Ngay đến tên của mình, ông vẫn giữ nguyên tên tiếng Việt, dứt khoát không chịu đệm thêm một tên gọi tiếng nước ngoài như nhiều người Việt sống ở nước ngoài thường làm.... Tên ta là cha mẹ cho, không ai có thể thay đổi được!Bạn hàng không thể gọi ông là Paul, là Jusepe, hay Michael hay là Hans... Khốn nỗi tên gọi và họ của ông đều khó phát âm. Ông mang họ Phạm, người nước ngoài đọc là "Pham" mà vẫn khó. Dần dà ông Phạm biến thành Mister Phan, Monsieur Phan, Senjore Phan, Herr Phan... Ông chặc lưỡi:...Thà như thế còn hơn!Nỗi xót xa khi Thảo và Lễ từ Sài Gòn sau khi được giải phóng báo tin ông về cái chết của các anh trai ông, các cháu ông ở ngoài Bắc làm cho ý thức của ông không lúc nào quên mình là người Việt càng sâu lắng thêm. Đấy là cái tin đầu tiên về cội nguồn của mình sau ba mươi năm chia lìa. Rồi lại đến nỗi đau mất cháu Huệ, mất cháu Nam... Nỗi đau riêng nhen nhóm dần lên trong ông nỗi đau về đất nước. Ông rên rỉ trong lòng:-... Đấy là đất nước xưa nay mình vẫn lạnh lùng, vẫn tìm mọi cách đứng ngoài cuộc, dửng dưng với mọi thời cuộc! Ôi mình phải gánh chịu đau thương từ cả hai phía! Đất nước mình sao bất hạnh đến nhường vậy! Thân phận con người sao mong manh đến nhường vậy!..Tìm lại được mối ràng buộc với đất nước, ông ngày càng quan tâm giúp đỡ những người Việt tìm đến ông, trong đó một số là sinh viên trong nước đi du học. Ông lấy cảm nhận của ông về đất nước để hoà giải những thù hằn, kêu gọi mọi người hướng về cội nguồn...Ngày hôm chia tay để trở lại Mỹ trong chuyến về thăm quê hương lần đầu tiên, ông lại thắp hương trên bàn thờ nhà ông Chính, đầu gục xuống hồi lâu:- Em về quá muộn, các anh các chị ơi!..Tối hôm đó ông tâm sự với các cháu mình:-... Khi Nga Xô tan rã, báo chí cứ nói như đinh đóng cột là Việt Nam sẽ sụp đổ theo. Thú thực với các cháu, ước ao về thăm đất nước là thế, nhưng chú vẫn bảo Hoài huỷ vé máy bay vì sợ. Càng trông ngóng, càng thấy nước Nga rối loạn triền miên. Ruột gan rối bời, mà chưa dám về. Khi nhận được tin thím Tuấn mất, chú và Hoài thấy không thể chần chừ nữa, không về không được....Vì bác Tuyên gái mất, chú và Hoài đã không về chịu tang rồi... Bây giờ chú là người cuối cùng trong thế hệ cha mẹ các cháu. Họ Phạm ta mất mát nhiều quá, nhưng làm thế nào được!..Thấy con cháu mình nghèo quá, ông Học định cho ít tiền, nhưng mọi người nhất quyết không nhận. Cuối cùng ông Chính phải đứng ra nói thay tất cả các em:- Chú bây giờ là cha chúng cháu, chúng cháu không dám cưỡng lại ý chú. Chú không ngại tuổi cao, đường xa về thắp hương cho các bố mẹ chúng cháu và thăm chúng cháu là quý lắm rồi. Chúng cháu không mong gì hơn là chú luôn khoẻ mạnh, sang năm xin chú đưa cả thím về thăm chúng cháu. Đấy là điều chúng cháu mong mỏi nhất. Chúng cháu xin phép chú đem số tiền chú cho chúng cháu về tặng quê ta. Chắc chắn quê ta có nhiều việc cần dùng đến nó.Ông Học tán thành, nhưng dặn đi dặn lại ông Chính phải nói rõ đấy là số tiền của cả nhà họ Phạm góp lại biếu quê. Ông Chính không dám sai lời. Sau chuyến về thăm đầu tiên này, ý thức về sự trống vắng những mối quan hệ với đất nước càng rõ, ông càng thấy khát khao làm một vài việc gì đó còn có thể làm được để bù đắp lại.Tuy nhiên, bất chấp mọi lời giải thích của các cháu ông, trong chuyến về nước lần ấy ông vẫn chưa hoàn toàn vượt qua được mọi hoài nghi, mặc cảm. Một người bạn ở Los Angeles nói với ông một số chuyện rắc rối ông ta gặp phải trong lần về thăm đất nước, ông ta kể:"Khi rời thành phố Hồ Chí Minh trở về Mỹ, mãi cho đến khi màn hình trên máy bay thông báo đã bay vào hành lang hàng không quốc tế, tôi mới hoàn hồn, yên chí là mình vô sự!".... Chẳng lẽ tự dưng mình đưa đầu vào tròng? Năm 1973 mình đã bỏ ra đi cũng chỉ vì...Không nói ra với ai, nhưng lần về thăm ấy ông nóng lòng mong sớm được giải toả khỏi tâm trạng nơm nớp. Đã thế lúc các cháu đang ăn cơm với ông ở nhà ông Nghĩa, cậu hộ tịch viên mặc quân phục công an hẳn hoi vào bàn với bà Nguyệt một số việc ở khu phố, ông Học đã lo lại càng lo... Cả nhà giải thích cho ông thế nào cũng ông cũng chỉ ừ ừ ào ào, trong bụng nghi vẫn hoàn nghi. Về quê thắp hương cho các mộ xong, ông vội vã thăm các cháu và họ hàng, chân ướt chân ráo từ Hà Nội ông bay thẳng đi Hongkong để trở lại Mỹ, huỷ dự định vào thăm Sài Gòn trong chuyến về thăm nước lần đầu tiên này...Dần dần tự ông cũng nhận ra lo sợ như vậy là quá đáng. Những năm gần đây ông cổ vũ và hỗ trợ một nhóm chuyên gia người Việt ở Tây Âu và Mỹ đang hợp tác với nhau tin học hoá chữ Hán Nôm. Tự tay ông cũng góp phần sưu tầm một số sách Nôm cổ của nước ta nằm rải rác trong một số thư viện ở châu Âu, ở Mỹ... Người chủ hiệu sách tiếng Việt lớn nhất ở San Jose dành trọn vẹn một buổi sáng để giới thiệu với ông các sách về văn học chữ Nôm từ đời Trần xuất bản ở Việt Nam được in lại tại Mỹ, chẳng hiểu bằng con đường nào... Công việc này đưa ông đi sâu vào thế giới của thơ văn Lý - Trần ông vốn ước ao tìm kiếm. Ông vô cùng ngạc nhiên thấy trong nước đã xuất bản nhiều công trình nghiên cứu công phu về kho tàng văn học cổ của nước ta, càng cảm thấy được khích lệ. Từ khía cạnh văn hoá, ông Học tìm ra được nhiều điều mới mẻ trong lịch sử nước mình. Ông đối chiếu lịch sử với hiện đại, đối chiếu nước mình với thế giới, với cả nhân loại. Tự nhiên trong ông bùng lên niềm say mê tìm hiểu, so sánh quá trình phát triển của các loại nước khác nhau trên thế giới."Tuổi già như thế này, mình vẫn chưa cảm thấy là già!". Ông học tự khích lệ mình.Vào một ngày, khi được trao cho tập thơ Hồ Xuân Hương xuất bản ở Mỹ, do nhà thơ Mỹ John Balaban dịch ra tiếng Anh, ông Học rơi nước mắt.John Balaban tự tay đến biếu ông Học tập thơ:- Xin kính tặng ông để tỏ lòng biết ơn nhóm tin học nghiên cứu Hán Nôm đã hỗ trợ tôi dịch tập thơ này(°) [(°) Sau này, năm 2001, được biết tập thơ được xuất bản 12.000 cuốn, được đánh giá là một trong các tập thơ nhiều người Mỹ đọc nhất. Nhà văn Frances Fitzgerald, tác giả cuốn tiểu thuyết nổi tiếng Lửa trong hồ, cho rằng thơ của Hồ Xuân Hương sẽ tìm được vị trí xứng đáng trong văn học thế giới.] Tôi học tiếng Việt 10 năm và làm việc cũng ngần ấy năm vì tập thơ này...Ông Học cứ để nước mắt mình trào ra một cách tự nhiên, hai tay đỡ tập thơ, nhưng mãi không nói được một lời nào.Ngày mùng 3 tháng 1 năm 199.. ở Genève, ông Học được tham dự một sự kiện văn hoá khó quên trong đời mình. Đó là vào dịp kỷ niệm ngày sinh Nguyễn Du, nhóm tin học hoá chữ Hán Nôm kéo nhau về đấy họp để làm lễ hoàn thành giai đoạn I việc mã hoá chữ Nôm bằng ký tự Unicode. Trong buổi lễ này ông Trần Văn Kiếng, một thành viên của nhóm, cho ra mắt độc giả cuốn từ điển Nôm - Hán Việt do ông biên soạn theo phương pháp tra cứu mới, xuất bản tại bang Maine. Trong buổi lễ, ông Học được mời phát biểu với tư cách là người tham dự cao tuổi nhất.Vốn là con người hành động, ông không dài dòng: "Chúng ta đã đi được chặng đường đầu tiên. Xin hãy nỗ lực tiếp tục công việc chúng ta đang làm. Rồi đây, một khi việc tin học hoá chữ Nôm được hoàn tất, hậu thế như chúng ta ngày nay sẽ có những điều kiện kỹ thuật tốt nhất tiếp cận kho tàng văn hoá chữ Nôm vô cùng quý báu của tổ tiên để lại. Bản sắc và nhiều giá trị tốt đẹp của văn hoá Việt Nam sẽ tăng thêm sức sống cho dân tộc ta trong quá trình hội nhập quốc tế. Chắc chắn là như vậy. Đối với cá nhân tôi, không lúc nào tôi quên mình là người Việt, nhưng công việc của các bạn đã thức tỉnh tâm hồn Việt Nam trong tôi. Xin cho phép tôi bày tỏ với các bạn lòng biết ơn sâu sắc của mình".Ông Học ngày càng quan tâm đến mọi chuyện của đất nước. Hàng ngày ông bắt người thư ký riêng của mình lọc ra và báo cáo cho ông những tin tức quan trọng nhất của báo chí tiếng Việt và tiếng nước ngoài trên mạng. Chính ông cũng không biết là tự bao giờ ông bắt đầu lại thói quen này trước đây của mình, một thói quen nghề nghiệp mà ông đã bỏ bẵng mất ít lâu từ khi nghỉ hưu. Ông trăn trở về nhiều chuyện, trao đổi với nhóm Hán Nôm về nhiều chuyện. Có những lần ông mời vợ chồng Lễ đến sống với ông vào dịp cuối tuần hoặc vin vào một lý do nào đó đột xuất mời họ đến chơi. Trong thâm tâm thực ra ông cần có người đối thoại về các vấn đề nóng bỏng của đất nước.- Chú khám phá ra chủ nghĩa yêu nước từ bao giờ thế ạ? - một lần Lễ trêu chú mình.- Cháu không biết đây là ông Christoph Colombo đệ nhị à? - bà Học phụ hoạ với Lễ.- Vẫn cái lẽ đời cáo chết ba năm quay đầu về núi mà cháu, sao gọi là khám phá được! - ông Học thừa nhận sự phát hiện của Lễ.Một chuyện ngẫu nhiên thú vị là năm nay cánh ông bà Học, cánh anh em Năm Thịnh và gia đình Tôn Thất Loan cùng rủ nhau về thăm đất nước. Lý do thật đơn giản: tất cả gặp thuận lợi trong bố trí thời gian và nghỉ phép.Ông bà Học cùng hội buôn bán với bà Sáu Nhơn hồi còn ở tỉnh Gia Định(°) [(°)Trước 1945 Gia Định là một tỉnh riêng, nay thuộc Thành phố Hồ Chí Minh], nên biết anh em Năm Thịnh là lớp con cháu. Sang Mỹ, cánh Năm Thịnh thường lui tới chỗ ông Học để xin chỉ giáo điều này điều khác. Cánh anh em Năm Thịnh cho biết nhân dịp này sẽ làm lễ đại thượng thọ cho bà Sáu Nhơn, ông bà Học thích lắm, muốn dành cho bà Sáu Nhơn một niềm vui bất ngờ.Đến Hà Nội, cánh ông bà Học trước tiên về quê thắp hương bàn thờ tổ, rồi đi thăm đền Hùng, chùa Hương, chùa Yên Tử, sau đó đi thăm một số đơn vị kinh tế quanh vùng Hà Nội.Vào những ngày này, nhiều người đi hành hương ở những nơi trên không khỏi ngạc nhiên khi thấy một tốp người, đi đầu là một ông già và một bà già, miệng niệm Phật, tay chống gậy, nhẫn nại leo trên các đường mòn cheo leo vào thăm các chùa. Đó chính là ông bà Học. Lúc này ông Học bước vào tuổi tám mươi mốt. Bà Học kém chồng mười tuổi.Hôm ở quê, ông Chính dẫn ông bà Học và các em các cháu đến thăm trường mẫu giáo mới khánh thành. Trường gắn một tấm biển nhỏ: "Ngôi nhà của lớp mẫu giáo này do các gia đình họ Phạm làng ta biếu tặng".Ông Học hoàn toàn bị bất ngờ, càng hiểu các cháu mình hơn.Chương trình ông Học đi thăm các cơ sở kinh tế ngoài Bắc trong Nam được chuẩn bị chu đáo. Mọi việc ngoài Bắc ông nhờ hai anh em Chính, Nghĩa thu xếp. Chương trình đi thăm các cơ sở kinh tế trong Thành phố Hồ Chí Minh ông nhờ ông Tư Cương lo. Máu kinh doanh trong người khiến ông Học có chủ ý như vậy. Vì tính cẩn thận của mình, ông điện đi điện về cho anh em Chính, Nghĩa và ông Tư Cương từ trước khi ông rời Mỹ. Mấy tháng trước ngày đi, ông giao cho văn phòng luật sư của mình khai thác trên mạng các thông tin của RAND - Corporation(°) [(°) Viện nghiên cứu chiến lược của Mỹ, đặt tại Los Angeles.] các bài viết về Việt Nam, nhất là những dữ liệu và thông tin kinh tế. Tự ông dành khá nhiều thời giờ đọc, ghi chép những điều cần thiết, mặc dù trước đó ông mới đi mổ mắt về.Bà Học kêu ầm lên:- Trời đất ơi, ông vừa mới mổ chắp. Mắt ông vẫn còn mọng lên thế kia mà còn đọc đọc viết viết mãi để làm gì. Đã thế hồi này ông làm việc khuya quá!..- Tôi biết liệu sức mình chứ.- Về thăm con cháu chứ có phải về nước kinh doanh đâu mà ông phải đọc nhiều thế! Hay là ông có ý định trở về sinh sống trong nước?- Ôi nếu tôi có gan như thế thì còn gì bằng!- Coi chừng lại phải đưa ông vào bệnh viện. Quần áo của ông, quà cho các cháu thì chẳng thấy ông bảo chuẩn bị gì cả!- Xưa nay tôi vẫn trông cậy vào sự chu đáo của bà mà!..Nhưng rõ ràng bây giờ sự chuẩn bị của ông Học không phải là để tính toán công việc làm ăn mới. Ông chỉ muốn tận mắt xem đất nước thực sự đã thay đổi đến đâu....Trăm nghe không bằng một thấy! Những bài viết ca ngợi công cuộc đổi mới của Việt Nam, dự báo Việt Nam có thể sớm trở thành con rồng... càng làm ông sốt ruột. Ông tiếc rẻ chuyến về thăm lần trước chẳng đi được bao nhiêu, chẳng thấy được gì nhiều!Hai anh em ông Chính và Nghĩa dựa vào quan hệ thân quen của mình đã thu xếp cho ông Học một chương trình đi thăm thú khá phong phú, từ công trình thuỷ điện sông Đà, đến hợp tác xã trồng rau Tứ Liên, nhà máy cơ khí Sao Đỏ của Hà Nội, mậu dịch bách hoá Cửa Nam... Trong Thành phố Hồ Chí Minh, ông chủ tâm tìm hiểu khu vực kinh tế tư nhân, tập trung sự chú ý vào công ty trách nhiệm hữu hạn Ngọc Vân.Những ngày ông Nghĩa ròng rã đi theo ông Học là những ngày ông Nghĩa lặn ngụp trong những ấn tượng, trong những kiến thức của đời sống kinh tế đất nước đang đổi mới mà bây giờ ông mới có dịp tiếp xúc. Nói cho đúng, qua những điều mắt thấy tai nghe, những câu hỏi của ông Học, những câu trả lời nhận được, ông Nghĩa cảm thấy mình đang trải qua một lớp học về kinh tế trong đời thực, việc thực, không một trường học nào có thể thay thế được.Cuộc hành trình tham quan các nơi coi như mỹ mãn. Ngồi trong nhà ông Tư Cương, hai chú cháu ông Nghĩa lại tiếp tục cuộc mạn đàm không dứt từ Bắc vào Nam.- Chú chưa hết ngỡ ngàng về tiềm năng to lớn của miền Bắc, bây giờ lại được chứng kiến sự năng động của miền Nam. Chuyến về thăm nước lần này chú thu nhiều hơn chi! Phải nói là bội thu! Người thực, việc thực và bao nhiêu con số biết nói... - ông Học tự đánh giá công việc khảo sát của mình.- Mời chú xơi nước ạ. Đi với chú từ ngoài Bắc vào đây, bây giờ cháu mới vỡ lẽ ra là con đường đồ đồng nát của đám trẻ nhà anh Hai Phong được lát toàn bằng vàng!- Thế hả? Con đường gì mà đẹp thế? - ông Học hỏi lại.- Thưa chú, chí ít là cho đến bây giờ con đường kinh doanh của đám trẻ nhà anh Hai Phong là tuyệt vời ạ... - Nghĩa vừa pha xong ấm trà mới, trong đầu còn đang sắp xếp những hiểu biết thu hoạch được qua mắt thấy tai nghe.- Ô hay, sao cháu cứ quen miệng gọi họ là đám trẻ? Tất cả đã bốn mươi hay xấp xỉ bốn mươi! Đấy là tuổi trưởng thành, tuổi lập nghiệp. Mà rõ ràng họ đã nên ông nên bà cả rồi! - ông Học bẻ lại Nghĩa.- Xin lỗi chú, tại cháu quen miệng và tại bên nhà bà Sáu Nhơn với chúng cháu chỉ là một, tướng về hưu Lê Hải là cái cầu nối giữa hai nhà.- Không phải thế. Tại cái tính hãnh tiến của tuổi già đấy! Cháu không cảnh giác với điều này à?- Thôi chết, chú nói đến thế thì cháu xin chịu!- Hai cặp vợ chồng trẻ, sáu cơ ngơi! Thật quả chú không tưởng tượng nổi, Nghĩa ạ! Rất biết tính toán và có gan lắm. Song có con đường nào lát toàn bằng vàng đâu.- Vâng, chú không lúc nào chấp nhận những nhận xét dễ dãi. Nhưng thưa chú bẩy chứ không phải sáu công trình chú ạ. Trong vòng chưa đầy mười năm, kể từ ngày đổi mới.- Phải nói thêm là với hơn một nghìn công ăn việc làm chứ! Chú rất thích câu trả lời hóm hỉnh của Bảo Vân: "Vốn liếng của bốn anh em chúng cháu cộng lại là mười hai bằng đại học, mười hai năm đi bỏ sữa chua không còn thiếu một hẻm nào ở Sài Gòn và cây gậy thần của bà nội ban cho!". Cháu xem, chất xám này quả là vô giá.- Cháu thấy kiến thức và tiếng Anh của bốn anh em Vũ khá tốt!- Đấy chỉ là cái nền thôi, Nghĩa ạ. Bốn anh em Vũ thừa hưởng ân phúc lớn của bà nội, của gia đình. Nếu so với chú khi lập nghiệp, họ hơn chú một trời một vực, đã thế lại đang gặp thời nữa!- Cháu bái phục trí tưởng tượng của đám trẻ, thật là những cái đầu biết nghĩ. - Nghĩa vẫn quen mồm, không sao sửa được thói quen đã bị ông Học nhắc nhở.- Các bài báo họ nói không ngoa, đổi mới ở nước ta vượt xa sự mong đợi của chú. Đến đâu cũng thấy không khí làm ăn nhộn nhịp, hàng hoá phong phú... Cầu chúc cho đất nước đi tiếp trên con đường này!- Mười ngày nay đi theo chú, cháu càng vướng víu vào câu hỏi: Chi viện từ các nước Liên Xô - Đông Âu cũ không còn nữa, thế nhưng tại sao bây giờ kinh tế đất nước lại có thể bừng lên như vậy?- Cháu tìm được câu trả lời?- Ngẫm nghĩ mãi, cháu thấy thực chất của đổi mới là dân được tự phát huy sức mình và mở rộng dân chủ để cho dân làm.- Có thể tiếp tục duy trì được xu thế này không cháu?- Sao tự nhiên chú lại hỏi thế ạ?- Phải hỏi chứ. Cái mừng là nước ta không đi vào thảm hoạ như nước Nga đang đi. Dân tình ở đấy bây giờ điêu đứng lắm cháu ạ. Họ đang phải trải qua thời kỳ chủ nghĩa tư bản ra đời, thai nghén bằng sự cướp giật các nguồn của cải quốc gia. Người thì gọi đấy là cơn đau đẻ của sự ra đời một trật tự mới. Người thì nói phá hẳn đi xây lại còn hơn là sửa chữa chắp vá!.. Có thể là như thế, một sự lựa chọn đứt ruột!- Chú cũng nghĩ như vậy ạ?- Chịu. Để cho tương lai phán xét. Còn ở nước mình thì không thể làm như thế được. Dân mình đã phải chịu đựng chiến tranh mấy thế hệ rồi, văn minh nước mình cũng chưa bằng Nga, nếu làm như Nga cái giá phải trả ở ta không biết sẽ là thế nào?- Chú sợ những gì ạ?- Một kịch bản mới của Thiên An Môn à? Nội chiến à? Chỉ có trời biết! Không thể hình dung được! Không thể chấp nhận được! Chết chóc và tàn phá như thế là đủ lắm rồi cháu ơi! Cho nên đổi mới như nước ta đang làm là chí phải. Đảng của cháu lựa chọn đúng, nhưng trước hết phải nói dân mình giỏi lắm. Câu hỏi hiển nhiên là sẽ tiếp tục như thế nào?!- Chẳng lẽ cháu lại đem nghị quyết về định hướng xã hội chủ nghĩa của Đảng cháu ra nói với chú?- Chú không quan tâm về chủ nghĩa, lại càng không tin những gì cháu nói về chủ nghĩa! Nhất là ở tuổi chú bây giờ. Điều chú băn khoăn là sau những kết quả tuyệt vời này, không biết chế độ ta đã có sự lựa chọn dứt khoát chưa.- Chú lại nói đến hai con đường ạ?- Cháu rất sính chính trị, rất sính ý thức hệ! Hai con đường chú muốn nói ở đây là sự lựa chọn giữa một bên coi đổi mới như một bản năng tự vệ, và một bên coi đổi mới là con đường tất yếu của phát triển. Nghĩa là sự lựa chọn giữa bản năng và tự giác.- Sao chú lo xa như vậy ạ? - Nghĩa cảm thấy phần nào bị châng hẩng.Thế hả? Cháu có nghe kỹ những điều trình bày của bốn anh em Vũ không?- Có ạ.- Cháu có thấy những việc họ làm được, một phần là nhờ nhiều chuyện chưa có luật, cũng có nghĩa là luật rất thoáng hoặc không cấm, song cũng có không ít chuyện của anh em Vũ luật pháp chưa với tới, cháu có thấy như thế không? Vì thế phải hỏi lấy cái gì bảo đảm công ty của bốn anh em Vũ trong tương lai mãi mãi lành mạnh và phát triển phù hợp với quốc kế dân sinh? Tại nhiều quốc gia, quá trình biến tấu thành các đường dây làm ăn phi pháp diễn ra nhanh chóng một cách dễ sợ, rồi có nơi còn đẻ ra các mafia nữa!- Cháu thấy chú phảng phất có ý chống chủ nghĩa tư bản, có phải thế không ạ? - Nghĩa ngạc nhiên.- Hỏi như thế hình như cháu định cho chủ nghĩa tư bản và tự do vào cùng một rọ có phải không? Hiểu thế thì nhầm to đấy.- Nhưng xin chú biết cho là đổi mới ở nước ta mới chỉ bắt đầu thôi ạ. - Nghĩa nhắc lại ý này để trấn an chú mình.- Phải. Chính vì thế chú mới băn khoăn. Không tự giác tiếp tục đổi mới để phát triển thì kiểu gì cũng sẽ đi theo luật rừng.- Thực ra cháu mới chỉ để ý đến chuyện mấy anh em Vũ phàn nàn về cái tội có quá nhiều người vòi phong bì. Hết công an hỏi thăm, lại đến phòng thuế, bảo vệ môi trường, thậm chí cả Ủy ban phường, quận, hộ tịch viên nữa! Đấy là những cái gai nhìn thấy được...- Phải nói đấy mới chỉ là những mụn ghẻ lặt vặt thôi cháu ạ, nhưng lại không thể giải quyết theo cách ngứa đâu gãi đấy! Chú đã làm ăn ở châu Phi, ở Mỹ Latinh... Tại đấy người ta có thể nuốt chửng cả một doanh nghiệp, bỏ túi cả một cái cầu như cầu Chương Dương ngoài Hà Nội, một xa lộ...- Vì đó là những nước đi theo con đường tư bản!- Cháu nghĩ thế à? - ông Học cười to.- Cháu tin là như thế.- Để xem.Ông Học uống hết chén nước rồi ngồi yên. Nghĩa phải giục:- Chú không tin ạ?- Nói với cháu thế nào nhỉ? Chú sợ rằng đồng tiền không có khả năng phân biệt nhà tư bản với người cộng sản, nghĩa là nó chén tất!- Chính vì thế nhà nước phải nắm quyền kiểm soát kinh tế, chú có đồng ý như vậy không ạ? Mặc dù là cần khuyến khích tự do làm ăn.- Nghĩa này, bây giờ ngồi với cháu ở đây mà chú vẫn chưa hết sững sờ trước cái vĩ đại của thuỷ điện sông Đà, của mạng lưới điện cao thế trải khắp nước với đường dây 500 kilô vôn... Một nước nghèo và lạc hậu như nước ta mà có được những công trình ấy là quý lắm! Không thể tưởng tượng nổi. Nhưng sau khi được hỏi chuyện mấy người lãnh đạo ở đấy, chú băn khoăn tại sao chính phủ ta lại nhập cục người sản xuất điện và người bán điện lại làm một. Cả nước cũng chỉ có một người sản xuất và bán điện duy nhất là Tổng cục Điện lực, lại còn trong vòng tay ôm ấp của Nhà nước nữa chứ! Như thế có phải là thực hiện quyền kiểm soát của Nhà nước không? Cá mập tư nhân và cá mập quốc doanh liệu có gì khác nhau không cháu? Tổng cục Bưu chính viễn thông cũng thế, nhà nước vừa quản lý, vừa khai thác!.. Vừa đá bóng vừa thổi còi, như thế là tham nhũng sinh con đẻ cái ngay trong hệ thống rồi, chống làm sao được hả cháu? Bài học của cả thế giới đấy cháu ạ! Chú còn thấy nhiều ví dụ khác nữa...- Thưa chú, ở nước ta ngoài Nhà nước ra, không thành phần kinh tế nào có thể làm nổi điện chú ạ. Ngành bưu chính viễn thông, các ngành khác cũng thế ạ...- Đừng nghĩ vậy! Ai làm cũng được, nhưng không được độc quyền... Không có độc quyền nào là tốt, kể cả độc quyền một đảng lãnh đạo... Nước Mỹ cũng chỉ có một giới thống trị, nhưng cũng phải chia ra con voi và con lừa(1) [(°) Đảng Cộng hoà và đảng Dân chủ.] lúc nào cũng phải cạnh tranh sát phạt nhau!Nghĩa cảm thấy một luồng điện nào đó chạy qua người mình, vì vấn đề quá nhạy cảm. Nghĩa đang lo xem phải đối đáp với chú mình như thế nào, thì ông Học đã nói tiếp:- Điện là đầu vào của cả nền kinh tế, để một người, một đơn vị kinh tế lũng đoạn là tối kỵ. Tại sao không tạo ra hai hay ba công ty quốc doanh về điện độc lập với nhau? Cho cả nước ngoài kinh doanh nữa! Tại sao không tách người sản xuất điện và người bán điện thành các công ty riêng rẽ? Nhiều người bán, nhiều người phân phối, tất cả phải sòng phẳng, người tiêu dùng được nhờ. Đọc báo chú thấy nhiều công ty xuyên quốc gia cỡ hàng đầu thế giới vào ta xin làm điện. Có nhiều cách lắm cháu ạ! Nhiều nước tư bản vẫn còn các công ty kinh tế lớn thuộc sở hữu nhà nước. Song tất cả phải cạnh tranh nhau về hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội. Thiện chí không đáp ứng được những đòi hỏi này đâu, dù là thiện chí của các công ty nhà nước. Chú có thể cam đoan với cháu như thế. Dứt khoát phải trông chờ vào thể chế luật pháp phát triển và chống kinh tế độc quyền. Đấy là cái mà nước ta chưa có.- Cháu thừa nhận cứ coi quốc doanh cái gì cũng tốt thì không ổn. - Nghĩa thở phào trong lòng.- Thế là cháu đang bị chú diễn biến hoà bình đấy. Ông Học cười xoà.- Xin chú cứ nói tiếp đi. - Nghĩa cười. - Dù sao cháu vẫn cảm thấy chú dị ứng với quốc doanh, có phải thế không ạ?- Lễ thường nhận xét với chú là cháu rất bôn-sê-vích. Có lẽ Lễ đúng đấy. Lễ kể cho chú nghe những cuộc tranh luận với cháu, nhất là cuộc tranh luận đêm nào giữa hai anh em. Lễ gọi đấy là cuộc tranh luận huyền thoại.Đến đây cả hai chú cháu cùng cười. Nghĩa pha ấm nước mới và xin phép ông Học được hút thuốc để tiếp tục câu chuyện, Ông Học không hút, nên từ nãy Nghĩa cứ phải nhịn mãi.- Được chú và Lễ thừa nhận cháu là bôn-sê-vích thì chứng tỏ là chú không diễn biến hoà bình được cháu rồi có phải không ạ. - Nghĩa châm thuốc, vừa nói vừa cười.- Đấy là cháu vu oan cho chú thôi. Tôn sùng thị trường một cách thái quá, hay thị trường méo mó đều tai hại. Theo chú nghĩ, chuẩn mực hay thước đo cuối cùng là phát triển.- Dạ, nói như chú thì mỗi thành phần kinh tế trong xã hội đều phải lấy hiệu quả đối với toàn bộ nền kinh tế và xã hội làm tiêu thức chung? Có phải như thế không ạ?- Nhất định là như vậy, được cưỡng chế bằng luật pháp và các thể chế.- Hệ quả cuối cùng ắt hẳn là kinh tế quốc doanh không thể duy trì vị thế hiện tại của nó? Chú có thừa nhận thế không ạ?- Cháu bôn-sê-vích hết chỗ nói! Sao cháu không đặt câu hỏi cháu định lựa chọn cái gì? Tạo sức mạnh cho toàn bộ nền kinh tế, hay là chỉ lo ưu ái một mình kinh tế quốc doanh?- Thưa chú xây dựng kinh tế quốc doanh là đầu tàu, là chủ đạo cho cả nền kinh tế. Đó là sự lựa chọn của Nhà nước ta đối với toàn bộ nền kinh tế chú ạ.- Chú có một thước đo khác. Cọc cạch ưu ái một anh nào đó trong nền kinh tế thì trước sau cũng suy sụp. So với các nước cộng sản Đông Âu và Nga Xô trước đây kinh tế quốc doanh của nước ta hiện nay đã thấm tháp gì hả cháu?.. Đấy là những nước công nghiệp, trình độ phát triển của họ hơn nước ta nhiều bậc, thế mà...Nghĩa lặng thinh hồi lâu, đâu đó nơi chân răng nhói buốt.- Dạ thưa chú... Như thế là dứt khoát phải tư nhân hoá quốc doanh?Ông Học không trả lời ngay được, phải lục lọi trí nhớ của mình:- Chú thật không đủ hiểu biết để đưa ra một lời khuyên nào, đấy cũng không phải là việc của chú. Nhưng chú đã hỏi cháu rồi, câu chuyện là cháu định lựa chọn gì. Lựa chọn phát triển đất nước hay lựa chọn phát triển thành phần kinh tế?- Xin chú nói thật cụ thể xem ạ.- Cháu định làm cho mỗi đồng vốn của toàn xã hội phải sinh lời hay chỉ muốn ưu ái một bộ phận kinh tế nào đó? Thực ra câu hỏi này chỉ đặt ra cho lãnh đạo của cháu thôi, còn dân ta thì đã lựa chọn rồi!- Trời đất, làm sao chú dám nói như đinh đóng cột thế ạ? - Nghĩa không giấu được ngạc nhiên của mình.- Cháu không thấy sự hưởng ứng chủ động của dân với đổi mới à? Đi đến đâu chú cũng thấy điều này, sinh động quá cháu ạ. Các cháu bà Sáu Nhơn thì đã được bà nội của mình chuẩn bị từ nhiều năm trước! Dân mình tài lắm... Là người đứng ngoài cuộc, chú dám nói chính dân mình mới là người đầu tiên thúc đẩy công cuộc đổi mới ra đời.- Chú lý sự như thế thì cháu chịu. - Nghĩa đồng tình với nhận xét của ông Học.- Mà hình như lãnh đạo của cháu cũng đã lựa chọn rồi thì phải. Chú lo rằng đã lựa chọn mà hình như không biết, không muốn, hay là không quyết tâm lựa chọn, nghĩa là chẳng qua chỉ vì tình thế bó buộc... Chú nói như thế không hiểu có quá kiêu ngạo không, cháu đừng cố chấp!- Cháu hiểu sự băn khoăn của chú... - Nghĩa bỏ dở câu nói, đứng lên ngồi xuống, đi đi lại lại trong phòng. Mải nghĩ, ông châm thuốc hút, quên cả xin phép ông Học...Tự giác hay bản năng đối phó đúng là chỗ này đây!..Ông Học cũng dừng lại, vì chỉ sợ mình đã quá lời.- Chú sống xa đất nước như thế, làm sao chú có thể nhận xét là lãnh đạo đã có trong tay sự lựa chọn rồi mà vẫn không quyết chọn ạ?- Chính vì thế chú mới lo là mình quá kiêu ngạo. Thôi thì đã trót buột miệng rồi, phải nói hết vậy. Mấy ngày nay đi thăm các nơi, bên cạnh niềm vui đến sững sờ về nhiều bước phát triển năng động, chú cũng thấy lo lo về cái phập phù, cái không nhất quán của luật pháp, của chính sách, nhất là sau khi trò truyện hồi lâu với đám anh em Vũ. Nếu có những phân tích, đánh giá, kết luận chuẩn xác rút ra từ mười năm đổi mới vừa qua để đi tiếp thì hay lắm...- Ôi chú phạm vào nghề nghiệp tổng kết của cháu!.. - Nghĩa kêu lên, như bị ai giẫm phải chân mình.- Vậy hả? Nếu thế thì hay lắm! Từ cái việc cháu gọi là tổng kết ấy mà tìm ra được những bước đi tiếp, để không quay lùi thì hay quá!.. Ôi nếu được như thế!.. Không phải nước nào cũng làm được đâu cháu ạ.- Cháu nghĩ là nước ta làm được.- Đấy là cháu nghĩ, còn chú thì cầu mong nước ta làm được.- Chú còn hoài nghi ạ?- Cháu phải biết, đối với nước ta kinh nghiệm rút ra từ những năm này có lẽ còn quý hơn cả một kho kim cương. Không một học thuyết hay trường phái kinh tế nào có thể chứa đựng nổi những điều quý báu của kho tàng kinh nghiệm này đâu!- Sao chú có thể đi xa đến thế được ạ? Chú cũng tin vào các bài viết về con rồng Việt Nam ạ?- Việt Nam ta có là con rồng hay không là con rồng thì chú lại hoàn toàn chưa có câu trả lời. Chẳng có gì bảo đảm nó không phải là chuyện hoang đường. Cũng không nên phí phạm thời giờ toạ hưởng trí tưởng tượng của các nhà báo hay các học giả làm gì. Có gì bảo đảm trí tưởng tượng ấy không phải là một thứ nha phiến đối với chúng ta? Có gì bảo đảm không?- Thế thì chú tin vào cái gì ạ?- Suy nghĩ của chú đơn giản thôi: tin vào hành động của mình. Chú muốn nói vui thế này: Mười ngày nay, ngó nghiêng nơi này nơi khác, cái mũi của chú cảm thấy đất nước bắt đầu có gì khang khác, là lạ. Chú đã có cảm giác này khi tìm đường đi vào thị trường tiền tệ các nước châu Mỹ La-tinh năm nào... ở đấy lúc đó là một nền kinh tế bắt đầu đi lên... Phải chăng tương lai của nước ta bắt đầu hé mở từ những điều đang cần được rút ra từ cuộc sống này? Hay tất cả chỉ đến rồi lại đi... Chỉ thoảng qua như một làn gió... Cũng giống như một số nước châu Mỹ La-tinh hồi đó...Nghĩa nhăn mặt trong giây lát, rồi chuyển hướng câu chuyện, gần như theo một bản năng:- Cháu hiểu ạ. Cháu rất thích câu nói cửa miệng của chú: Máu tham hễ thấy hơi tiền là đi! Chú nói với cháu không biết bao nhiêu lần câu này. Cháu ước ao có được sự nhạy cảm như của chú! Có lúc cháu hình dung chú là anh chàng cao bồi, không chăn bò nhưng đi tìm vàng như trong các phim đồng quê của Mỹ.- Anh chàng cao bồi già này bây giờ đã xuống đất dắt ngựa rồi, trong tay không còn khẩu col nữa, mà đã phải cầm một khúc côn lò dò từng bước đi... Một viên đạn lạc.., một vách núi lở, hoặc một thân cây nào đó bỗng nhiên đổ ập xuống... thế là người cao-bồi ấy sẽ yên nghỉ mãi mãi dưới lớp cỏ xanh... - giọng ông Học trầm trầm về đường đời của mình.- Ông già cao bồi này bây giờ còn phải đứng trước sự lựa chọn nào không ạ?- Có lẽ cho đến khi nhắm mắt xuôi tay mới thôi cháu ạ!- Cậu mợ cháu vẫn kể cho chúng cháu nghe là chú không bao giờ sống buông thả mình.- Cha mẹ cháu lúc nào cũng nghĩ tốt về chú. Chính cha mẹ cháu nuôi chú thành người... Có một kỷ niệm chú không bao giờ quên về bố cháu. Năm ấy chú đã học xong première année, ông bà nội mất từ lâu rồi. Nhân lúc chú phạm lỗi không biết nhường nhịn bạn bè, bố cháu kể cho chú nghe một lần bố cháu được đi ăn cơm tối với ông nội ở bên nhà ông bà ngoại. Bố cháu thích lắm. Lúc ấy bố cháu mới ở tuổi chuẩn bị vào cour enfantin. Đi ăn cơm xong về đến nhà, ông nội hỏi bố cháu: Ăn cơm tối nay con thích món gì nhất. Bố cháu hồn nhiên trả lời: Con thích nhất món nem cua ạ, nên con ăn không biết chán. Ông nội cháu nghe xong không nói không rằng, bắt bố cháu nằm lên giường rồi lấy roi mây đánh cho ba roi thật đau. Bị đòn xong bố cháu không khóc, mà lại đứng dậy khoanh tay hỏi ông nội: “Thưa bố, tại sao tự nhiên con lại phải đòn ạ?". Ông nội giải thích: "Cả mâm cơm có đĩa nem rán là ngon nhất, con cứ ăn theo sở thích của mình, thế vừa là tham ăn, vừa là không biết cái lễ phép làm người phải kính trên nhường dưới!". Bố cháu nói với chú: "Có lẽ đến lúc chết anh sẽ không bao giờ quên ba roi này!". Câu chuyện ấy của bố cháu là lời răn suốt đời đối với chú...- Có lẽ bố cháu đẻ ra đã là thầy giáo ạ! - Nghĩa nói vui. - Thế nhưng như chú bây giờ chú vẫn còn phải lựa chọn gì nữa ạ?- Có lẽ chú đang đứng trước sự lựa chọn khó khăn nhất trong đời mình...-???Ông già Học hình như vẫn còn đang đánh vật với những ý nghĩ khác nhau, hết ngước nhìn đâu đâu rồi lại nhìn trời. Nghĩa kiên nhẫn chờ đợi.- Nói thế nào cho cháu hiểu nhỉ... - sự lưỡng lự vẫn còn nguyên trên nét mặt ông Học. Ông nhấp nháp thêm mấy ngụm nước nữa rồi mới nói tiếp: - Cháu ạ, gia cảnh nhà ta, đất nước ta... Rồi đến những năm đau khổ, gian truân... Thế là đủ lắm rồi cháu ạ. Cháu hãy nghe chú bộc bạch tâm can mình, chú chỉ nói riêng cho chính mình: Dù ai muốn nghĩ gì nói gì đi nữa, Đảng Cộng sản Việt Nam trên con đường của mình đã dựng được một mốc son là người lãnh đạo sự nghiệp đấu tranh giải phóng và thống nhất đất nước. Đảng này đang đặt được nền móng đầu tiên cho sự nghiệp tiếp theo... Cháu xem, có gì ngăn cấm hay cản trở Đảng này từ đó tiếp tục đi tới mốc son thứ hai cho thời kỳ dựng lên một nước Việt Nam có thể sánh vai với các cường quốc năm châu như Cụ Hồ hằng mong ước? Có gì cản trở việc này không cháu?- Xin chú cứ nói tiếp ạ.- Cháu xem, vua Minh Trị nước Nhật ngày xưa làm gì có những điều kiện thuận lợi bên trong bên ngoài to lớn như Đảng Cộng sản Việt Nam bây giờ! Nếu các con số không đánh lừa chú, thì hình như Việt Nam hiện tại đã vượt xa Hàn Quốc trong thập kỷ đầu tiên của nước này trên trên con đường trở thành con rồng!- Vâng, đất nước đang đứng trước thời vận lớn ạ.- Hay là đang có nguy cơ đánh mất thời vận lớn hả cháu? Cháu phải nhìn xem cả vế trái này nữa chứ!Nghĩa lặng yên chăm chú nhìn ông già Học.- Cháu ạ, chịu mê muội bóc ngắn cắn dài, như đã thường xảy ra ở một số triều đại sau khi đăng quang? Hay là chịu nuôi dưỡng chí khí và sức dân để có trường lực lo kế hưng thịnh lâu bền cho đất nước như Nguyễn Trãi đã từng khuyên bảo các ông vua của mình?.. Chung quy câu chuyện bây giờ vẫn là tuỳ thuộc vào việc Đảng của cháu lựa chọn cái gì mà thôi! Chú thực lòng rất băn khoăn.- Chú lo về đảng cầm quyền là cộng sản, lo về ý thức hệ hay là lo về chế độ xã hội ở nước ta ạ? - nỗi lo lúc nãy của Nghĩa lại trỗi dậy.- Còn hơn tất cả những thứ đó cháu ạ. - giọng ông Học lắng hẳn xuống. - Những gì chú được biết về Nga Xô, về Trung Cộng, về nhiều chuyện khác... khiến chú không thể và không bao giờ chấp nhận được cộng sản cháu ạ. Không bao giờ! Lễ và chú giống nhau chỗ này. Chú thừa nhận Lễ và chú không thay đổi được nữa rồi... Nhưng cả chuyện này nữa chú cũng gạt sang một bên. Cứ cho là những loại vấn đề cháu vừa nói đã được giải quyết một cách mỹ mãn đi. Cứ cho là cuối cùng thì đất nước này cũng sẽ sinh thành ra được và đào tạo được những thế hệ lãnh đạo như thế hệ Hồ Chí Minh đi... Cứ cho là cuối cùng cũng lựa chọn được thể chế chính trị tốt đẹp nhất cho phát triển đất nước đi... Cứ giả thiết là đất nước có được trong tay tất cả những điều đáng mong ước ấy đi, cháu ơi hãy nhìn đi, nhìn cho kỹ cả cái thế giới nước ta đang phải chung sống, đang phải đối mặt! Cháu có thấy gì không?- Chú vừa mới nói về thời vận, thế mà…?- Nghĩa ạ, từ khi biết làm người, lúc nào chú cũng lo mình có thể bị mọi đối tác của mình ăn gỏi bất kỳ lúc nào, trở thành con mồi của bất kỳ ai cháu ạ. Với năm tháng nỗi lo bị ăn thịt ngấm vào máu, gần như trở thành bản năng của chú trong cách nhìn nhận thế giới! Đến mức chú sống không thể thiếu nghi ngờ cháu ạ. Không thể nào bàng quan với nỗi lo như vậy!- Nhưng thế giới ngày nay khác xưa rồi ạ. - Nghĩa chưa hiểu ý chú mình.- Quả là ngày nay hầu hết mọi quốc gia trên thế giới đã giành được độc lập, chế độ thuộc địa hoàn toàn lỗi thời và đã bị xoá bỏ, chú thừa nhận điều này. Ấy thế mà vẫn khối nước bị ăn gỏi một cách khốn khổ đấy cháu ạ, bằng kinh tế, bằng chính trị, bằng quân sự hay là bằng những đòn tổng hợp của tất cả những thứ này… Ai nói trước được hả cháu?...Lúc đầu có thể chỉ là một sản phẩm nào đó của nền kinh tế bị phá sản, bị loại bỏ.., hoặc là những dư chấn của một cuộc khủng hoảng kinh tế ở một nơi xa xôi tít tắp nào đó, những tác động của một cơn sóng thần kinh tế hay chính trị từ một châu lục khác… Làm sao lường hết được cái thế giới hôm nay hả cháu? Một cơn sóng thần tài chính tiền tệ đã làm sụp đổ kinh tế của một loạt nước Đông Nam Á trong một đêm… Đã có một vài quốc gia tự tan rã trong một cơn sóng thần chính trị của chính mình và đương nhiên dễ trở thành miếng ngon cho kẻ chuyên ăn gỏi người khác… Rồi còn thiên tai dịch bệnh, ai dám nói trước được?..- Trời đất, chú nói cho cháu nghe về nhân tình thế thái trong cộng đồng các quốc gia mà cứ như là đang mô tả thế giới động vật hoang dã vùng Amazon vậy!- Cháu phải buộc tội ông Darwin(°) [(°) Charles Robert Darwin (1809 - 1882).]. Đó là cuộc sống thực. Cháu hãy nhìn vào các nước vùng Nam Mỹ, vùng Balcan, hãy xem bản đồ các nước châu Phi, nhìn vào Trung Đông, Trung Á… Cháu hãy nhìn xem tình hình náo động hiện nay của những quốc gia thuộc Liên Xô cũ…- Chú nói thế thì cháu hiểu. Darwin là thần tượng của chú có phải không ạ?- Không! Hình như chú không có thần tượng nào cả, chú chỉ thần phục độc có lẽ phải và đồng tiền chú làm ra... - ông Học ngẫm nghĩ. - Còn về con người, quả thực chú có lẽ thích phong cách Darwin. Ông ta dám sống độc lập, coi tự do của mình là trên hết, tự làm việc cho mình, không chịu đứng dưới trướng một trường nào, không quy phục một trường phái nào! Hình như ông ta chỉ quy phục quy luật!- Chú khác hẳn với cậu cháu về tính mạo hiểm.- Một thời làm nghề quản lý và kinh doanh các nguồn vốn uỷ thác, chú đã phiêu lưu làm ăn ở các nước có thị trường hoang dã, đã đến kinh doanh tại các nước nghèo khổ nhất thế giới, cả những vùng hãy còn bộ lạc và phong tục quần hôn ở châu Phi… Cuộc đời dạy chú nhiều lắm... Chú đã vật lộn trên thị trường của các loại quốc gia khác nhau. Hiện tại chú đang sống trong quốc gia có nền kinh tế và quân sự hùng mạnh nhất thế giới. Hành trình này khiến chú có cảm tưởng mình đã đi dọc chiều dài phát triển bốn năm trăm năm gần đây của nhân loại...- Chú có lý để nhận xét như vậy ạ.- Người ta nói 20 phần trăm nhân loại có mức sống sung túc hiện nay chiếm giữ 80 phần trăm của cải toàn thế giới. Nhưng chú thì lại tự hỏi mình tại sao một nửa thế kỷ nay trong số trên một trăm ba mươi quốc gia giành được độc lập chỉ có dăm ba quốc gia ngoi lên được vị trí nước mới công nghiệp hoá? Đã thế những con rồng, con hổ này toàn là những nước nhỏ, thậm chí có anh chỉ là một thành phố! Câu hỏi day dứt lắm cháu ạ.- Nếu lực lượng lãnh đạo nước ta trở thành con rồng là Đảng Cộng sản Việt Nam thì chú có chấp nhận đảng này không ạ? - Nghĩa vớ được cơ hội bàn luận với chú mình vấn đề tế nhị nhất.- Sao lại không hả cháu? Chính vì thế chú đang đứng trước sự lựa chọn khó nhất trong đời mình!- Nhưng trước sau chú vẫn nói là không thể chấp nhận được cộng sản ạ?- Không chấp nhận, thực lòng chú như vậy. Nhưng vẫn phải lựa chọn. Bởi vì nếu có một Đảng Cộng Sản Việt Nam như thế, thì trước hết đấy sẽ là một Đảng vì lợi ích của dân tộc này.- Nghĩ được đến thế mà chú vẫn còn lưỡng lự ạ?- Cháu hỏi gì mà kỳ cục thế!.. - ông Học bỏ lửng câu trả lời, ngửa mặt lên trần nhà như muốn tìm kiếm cái gì đó trong không trung. Trong tâm trí ông cuồn cuộn những ngày sóng gió của năm tháng đã qua.... Cả một đời người mình đã quay lưng đi!...Cả một đời người mình đã chạy trốn đất nước!..Nghĩa vừa bị bao nhiêu ý nghĩ dồn nén, vừa nóng lòng muốn biết suy nghĩ của chú mình, đánh liều hỏi:- Thưa chú, nếu cháu có nói điều gì không đúng xin chú đừng giận. Cháu xin hỏi thực điều gì còn làm cho chú lưỡng lự như vậy ạ?Ông Học hắng giọng, uống nước, xong vẫn lặng yên.Câu chuyện giữa hai chú cháu ông Nghĩa bỗng dưng tắt ngấm.Nghĩa càng nôn nóng muốn biết tận cốt lõi suy nghĩ của chú mình. Chờ mãi, Nghĩa lại liều mạng:- Hay là tại vấn đề cải tạo tư sản cái nhà in của chú ạ?Nghĩa vừa mới dứt lời ông già Học đã bật đứng dậy, hai mắt quắc lên giận dữ:- Cháu nói cái gì? Cháu đánh giá chú như thế à?Nghĩa bất ngờ đến tột độ, lưỡi cứng lại, không biết nên trả lời ông Học như thế nào, đành chằm chằm ngồi nhìn chú mình, sẵn sàng chịu đựng những phản ứng tiếp theo của ông Học.Chờ một lúc không thấy Nghĩa trả lời, ông già Học hạ giọng:- Sao, cháu vẫn chưa nghe ra câu hỏi của chú?- Cháu xin lỗi chú, cháu thực lòng muốn biết căn nguyên sự lưỡng lự của chú. Cháu không thể dừng lại được...- Ta hiểu... - ông Học đã bình tĩnh trở lại.Càng nghĩ, ông càng cảm thấy cái trần nhà cũng quay cuồng theo. Ông đứng dậy ra đứng trước cửa sổ, bỏ mặc một mình Nghĩa ngồi lại trong phòng. Mãi một lúc sau ông mới quay vào:- Cháu nhất định bắt chú phải trả lời à?- Vâng, cháu xin chú!Ông Học còn đắn đo một lúc nữa. Ông tự tay rót nước cho Nghĩa và cho mình, ngồi xuống ghế uống một ngụm dài rồi mới chậm rãi:- Thôi được, ta nói: Đúng là chú lựa chọn như thế chỉ vì thương dân tộc mình, chứ không phải vì chú chấp nhận chủ nghĩa cộng sản. Chấp nhận miễn cưỡng thì vẫn là chấp nhận, nhưng lo thì vẫn lo.- Chú còn lo gì nữa ạ?- Câu chuyện là thế này, cháu phải đủ bình tĩnh nghe: Chú vẫn còn ngờ vực!- Thưa chú, cháu nghĩ là cháu có thể hiểu được điều này!- Chưa chắc!Câu nói cụt lủn của ông già Học bật Nghĩa đứng dậy khỏi ghế. Hai tay đặt lên bàn, mắt nhìn thẳng vào ông Học, Nghĩa mạnh dạn hỏi:- Thưa chú, cháu mà chú cũng không tin ạ?- Nói thế nào cho cháu hiểu đây! - ông Học lục lọi trí nhớ, đứng dậy, đi đi lại lại trong phòng, vừa đi vừa nói: - Cháu có biết không, trong đời làm ăn của mình chú mất lớn cũng nhiều, cái nhà in của chú chẳng thấm tháp gì. Thậm chí đã một lần chú mất trắng tay, đến mức chấp nhận đi đẩy xe bò. Nhưng tự do của chú thì không đời nào! Không bao giờ!Đứng đối diện với chú mình, cách nhau có mỗi cái bàn uống nước mà Nghĩa cảm thấy khoảng cách vời vợi trước mặt không sao san lấp được. Nghĩa rời chỗ ngồi, vừa đi đi lại lại quanh chú mình, vừa nói:- Thế nhưng chú vẫn lựa chọn rồi đấy ạ.- Phải, sự lựa chọn nung nấu đầy day dứt. Cháu biết không, trong khi chuẩn bị chuyến về thăm đất nước lần đầu tiên, tình cờ người thư ký của chú tìm được trong tư liệu lưu trữ trên mạng của Rand Corporation câu nói của ông Lê Duẩn:...Chiến thắng này là chiến thắng của cả dân tộc Việt Nam ta! Cả dân tộc! Không của riêng ai!.. Ông Duẩn nói như thế khi đặt chân tới sân bay Tân Sơn Nhất sau 30 Tháng Tư... Ôi, đọc xong chú lặng người đi vì xúc động, mặc dù câu nói ấy đã được nói ra trước đó cả hàng chục năm trời! Nhưng ngay sau đó chú thấy tim mình thắt lại!.. Bởi vì trong những năm sau đó biết bao nhiêu điều trái ngược đã xảy ra... Bao nhiêu ngày đêm chú đã phân vân tự hỏi mình về sự trái ngược này... Vì sao lại thế hả cháu? Chiến thắng của toàn thể dân tộc ta, không phải của riêng ai cơ mà! Ôi nếu giữ được điều tinh tuý này! Chú không sao cắt nghĩa được, cháu ơi...Ông Nghĩa ngơ ngác nhìn chú mình, trong thâm tâm thừa nhận mình còn quá nông cạn. Ông yên lặng chờ đợi, vì chỉ sợ nói thêm điều gì nữa thất thố.- Trước đây cháu có nghĩ là cuộc sống sau ngày 30 tháng Tư lại diễn ra như đã xảy ra không hả Nghĩa?- Nghĩa yên lặng, trong thâm tâm nhớ lại những buổi tranh luận không dứt với Lê Hải về thời kỳ hậu chiến, lại nhớ đến Lễ...- Cháu vẫn nợ chú câu trả lời! - ông Học giục. - Vì sao ông Duẩn đã nói lên được tâm nguyện mong đợi của từng người dân như thế, mà cuộc sống lại không tiếp diễn ra như thế hả cháu?Nghĩa cảm thấy như có một ngọn mác đâm vào ngực mình, hai tay chống bàn ôm lấy đầu, mắt nhắm nghiền. Biết bao nhiêu cuộc tranh luận nóng bỏng với Lê Hải, trong chi bộ, trong Viện... ầm ầm nổi sóng trong đầu. Những câu hỏi tình hình mới, nhiệm vụ mới, về những tha hoá mới, bất cập mới lại giao chiến với nhau dữ dội... Nhưng Nghĩa vẫn chưa làm sao tìm ra được câu trả lời nào thích hợp để nói với chú mình...- Cháu ạ, chú hiểu tâm trạng của cháu! Ở vào địa vị cháu có lẽ chú cũng phải suy nghĩ lao lung như cháu lúc này...Nghĩa đứng lên, đi đi lại lại, nhưng chẳng đi tới câu trả lời nào cả, trong lòng thốt lên: "Ôi làm sao nói được cho chú hiểu hết sự tình trong nước chú ơi!".- Chẳng ai chuẩn bị được cho mình điều gì đáng kể về những cái mình chưa biết đến, chưa nghĩ đến... Chú bây giờ cũng thế thôi. Vì vậy sự lựa chọn của chú bây giờ đầy day dứt cháu ạ! Day dứt lắm! Sự lựa chọn này hình như là cuộc mạo hiểm lớn nhất. Có lẽ là cuộc mạo hiểm cuối cùng trong đời chú!ÔÂng Nghĩa lặng người ngồi xuống ghế, trong lòng xót xa điều gì đó, hai bàn tay tự nhiên nắm chặt lại.Lâu sau ông Học bước lại, đặt tay lên vai Nghĩa:- Nghĩa ạ, Lễ kể cho chú nghe cuộc tranh luận huyền thoại giữa hai anh em cháu. Lễ đặt cho cuộc tranh luận giữa hai anh em cháu ngày ấy cái tên như thế. Đến bây giờ chú vẫn nghĩ rằng ngay cả cháu có khi cũng chưa hiểu hết những hy vọng gì của cả dân tộc này hồi ấy gởi gắm vào câu nói của ông Lê Duẩn đâu....Chiến thắng của cả dân tộc! Cháu có hiểu nổi không?- Ôi chú Học, bây giờ cháu càng hiểu! - ông Nghĩa cảm thấy chân tay mình bủn rủn, với tay nắm lấy tay ông Học.Chờ cho sự xúc động của Nghĩa qua đi, ông Học mới nói tiếp:- Thôi, chú không muốn hỏi cháu điều cháu chưa nói được. Chú hỏi chuyện khác. Đảng của cháu có thể là Đảng của dân tộc được không hả cháu, đảng hiểu đúng như chú nghĩ?- Cháu muốn chú tự tìm câu trả lời ạ. Vì đấy mới là câu trả lời thuyết phục nhất ạ!- Có lẽ là như vậy... Trước khi lên máy bay về nước lần này, trên bàn làm việc của chú là bản Tuyên ngôn Độc lập mùng Hai tháng Chín. Đọc lại lần này mới càng thấy nhiều ý nghĩa sâu xa cháu ạ! Hay là... - ông Học bỏ dở câu nói vì sợ làm cháu mình phật ý.- Hay là làm sao ạ?- Hay là... bây giờ thắng rồi...Ông Học bỏ lửng câu nóiMột cảm giác choáng váng nữa, nó không bốp chát như khi Nghĩa được nghe câu Năm Thịnh mắng Hai Phong ngày nào, nhưng day dứt gấp bội...Ông Học không nói tiếp. Ông đứng dậy đi đi lại lại trong phòng, mắt ngước lên trần. Chính ông cũng đầy vẻ ưu tư khi nói ra điều này.Nghĩa hiểu tâm trạng của chú mình, lại càng muốn được nghe chú mình nói. Nghĩa cố chờ một lát rời mới hỏi:- Thưa chú, chú tin cậy vào lịch sử, nhưng vẫn còn hoài nghi Đảng trong tương lai ạ?- Chú không hoài nghi Đảng của cháu, nhưng chú biết thế nào là ma lực của quyền lực!- Biết như thế rồi mà chú...- Nếu Đảng của cháu tự coi mình là Đảng của dân tộc thì trước hết phải vì dân tộc, nhưng quan trọng hơn nữa là phải cố trở thành lực lượng tinh tuý của cả dân tộc! Ông Học đắn đo một hồi rồi tiếp - Tai ác một nỗi là tại các nước đang tìm đường đi lên như nước ta bản thân dân chủ và thị trường không tự nhiên mọc lên được, mà phải nhờ vào phát triển, phải có lãnh đạo cháu ạ. Trừ phi ta muốn có cây cỏ hoang dại... Đấy là chỗ khó của bài toán!... Song cũng là đất dụng võ cho sự lãnh đạo sáng suốt, cháu hiểu không? Về nhiều mặt dân chủ cũng là bản thân của sự phát triển. Vì thế làm thế nào để Đảng của cháu được tôi luyện thành lực lượng tinh tuý của cả dân tộc thì mới hy vọng vượt qua được ma lực đầy hiểm nguy này cháu ạ. Một thách thức vô cùng khó, cháu hiểu không? Vì thế chú nghĩ sự lựa chọn của chú đầy rủi ro.- Vâng, cháu thấy chú có lý của chú ạ...- Nhưng sự lựa chọn của chú hình như vẫn thua xa và không mạo hiểm bằng quyết định của bố mẹ cháu khi bỏ cả cơ nghiệp, thậm chí sẵn sàng hy sinh cả hạnh phúc và tính mạng mình đi tham gia kháng chiến, với niềm tin cả quyết chứ không lúc do dự, lúc đầy day rứt như chú!- Vâng, cháu hiểu ạ. Cháu vẫn còn nhớ rõ ngày đầu tiên gia đình cháu rời Hà Nội...- Ngẫm nghĩ cho kỹ, chú phải nói là chính bố mẹ cháu, chính đại gia đình họ Phạm ta cổ vũ chú hôm nay chấp nhận sự mạo hiểm đầy day dứt này!.- Ôi chú!...- Cháu hiểu được sự lựa chọn của bố mẹ cháu chứ?Càng hiểu được chiều sâu những nguyên nhân dẫn đến sự lựa chọn của chú mình, Nghĩa càng bị cuốn hút vào chiều sâu những ưu tư khúc mắc của chú mình về vận mệnh của đất nước... Sau giây lát đắn đo, Nghĩa quyết vượt qua chính mình để lấy can đảm đi đến cùng:- Thưa chú, nếu sự mạo hiểm lần này của chú là thảm bại thì sao ạ?- Không nói như thế được! Không được nói thế! - ông Học xua xua hai tay như thể chối bỏ câu hỏi của Nghĩa. - Đến đây ông già Học đỏ mặt tía tai, ông đứng dậy gần như hét vào mặt Nghĩa: - Cháu có hiểu cháu đang tưởng tượng ra điều gì không? Cháu có biết không?Nói xong, ông như người chết lặng, hai tay bám lấy thành bàn cho khỏi ngã.Nghĩa bấm bụng chịu đựng, nhưng nhất định không buông tha chú mình, giọng nói gần như lạnh lùng:- Cháu biết, người như chú không thể tránh né câu hỏi này ạ!Ông Học thừ người ra, mãi rồi mới nói:- Phải, cháu đã nói trúng ruột gan ta!Nghĩa vẫn khoanh tay ngồi im, chờ đợi.Thời gian bị đứt quãng.Một lúc sau, giọng ông Học trâm trầm:- Chú đã tự hỏi mình đúng câu hỏi ấy nhiều ngày, nhiều đêm.., từ nhiều năm nay cháu ạ... Danh dự của chú, lương tâm của chú! Không phải chỉ hôm nay đâu... Sự lựa chọn này có thể là một thảm bại lắm chứ!.. - ông Học ngửa mặt lên trời, tự nói với mình trong lòng: "Đã đến lúc ta phải quyết định thôi...” - Ông đi đi lại lại một một lúc rồi mới quay ra nói tiếp với Nghĩa: - Chú không nỡ... Nhiều điều khiến chú không nỡ... Chú không thể phản được kinh nghiệm của mình... Thế mà... Cuộc đời có sự lựa chọn biết phải trả giá mà chú vẫn lực chọn...: - Ông Học lại bỏ lửng câu nói.- Chú vẫn còn một chút hy vọng hay một chút ảo tưởng ạ? - Hay là chú chấp nhận hy sinh ạ?Ông Học cố tình im lặng?- Cháu biết chú không tán thành Đảng của cháu. - Nghĩa gặng đến cùng.Ông Học không trả lời thẳng vào câu hỏi của Nghĩa:- Hay cũng là số phận hả Nghĩa? Cho đến nay chưa có một quyết định nào làm chú khổ sở như thế này cháu ạ.., đến nỗi có khi thím cháu nghi là chú mang bịnh. Những lúc phân vân như thế, chú cứ tự hỏi có phải là mình mềm yếu quá không? Gần kề miệng lỗ rồi... Không biết trong sự lựa chọn này cái máu lạnh hơi tiền của mình để đâu mất rồi?!....Thôi đành một lần vậy... Đành một lần để cho con tim chi phối cái đầu... Lần cuối đời và cũng là lần cuối cùng cháu ơi... Có phải tuổi tác đã làm chú mềm yếu không hả Nghĩa? Hay là đau thương của dân tộc ta lớn quá! Nói đi Nghĩa! - Ông Học van lơn.Nghĩa vẫn ráng sức ngồi im.Ông Học rời chỗ ngồi, đi về hướng cửa sổ. Ông không muốn để Nghĩa thấy rõ tâm trạng day dứt đến tột độ của mình lúc này. Lời nói bay khỏi miệng mất rồi mà tâm trí ông vẫn chưa hết bàng hoàng...... Hôm nay ta đã nói ra điều ta cuối cùng phải nói! Ta đã quyết định...... Lúc này trong đầu ông Học nhớ lại những lời mình khấn trưa hôm lên thắp hương trên đền Hùng, tại đền Thượng, giữa lúc trời đang nắng bỗng nhiên mưa ào ào đổ xuống...Hôm ấy mọi người, kể cả bà Học và Nghĩa.., đều chạy dạt vào hiên chùa trú mưa, nhưng một mình ông Học vẫn quỳ giữa sân đền Thượng, đầu gục xuống hai tay chắp vào nhau...Đứng bên bậu cửa sổ, ông Học nhớ lại những lời mình đã khấn hôm ấy. Hôm nay trong lòng ông tự nhủ với mình điều thầm kín nhất.... Xin Người hôm nay hãy nhận lấy quyết định của con như sự tạ tội... Xin hãy nhận ở con quyết định này... Con không cầu xin tha thứ... Vì từ khi sinh ra và cả đời mình, con đã trót là như thế mất rồi... Ôi Tổ quốc... Xin hãy ban cho con ơn huệ là chấp nhận quyết định duy nhất này trong đời con... Xin hãy giúp con vững lòng với điều con đã lựa chọn...Nghĩa hiểu cử chỉ của ông Học, nhưng trong Nghĩa vẫn khăng khăng một sự thôi thúc ghê gớm. Nghĩa tự tha thứ cho mình về những điều làm cho mình áy náy, tự định thần một lúc, Nghĩa hỏi vọng theo:- Như vậy là chú vẫn không né tránh được nỗi lo thảm bại, có phải thế không ạ? - Nghĩa quyết một ly không rời, nhưng trong lòng chua xót thầm trách đã xử tệ với chú mình.Thời gian nặng nề trôi, ông Học lặng lẽ trở về chỗ ngồi của mình, uống xong ngụm chè, ông mới thong thả nói tiếp:- Phải... - Ông Học ôm ngực một lúc rồi mới nói tiếp được: Cháu ơi, nếu xảy ra như thế, thì đấy sẽ là lần đầu tiên chú thực hiện xong được một nghĩa vụ công dân của mình đối với Tổ quốc, và cũng là lần duy nhất... Cháu ơi, trong tim ta vẫn còn một Tổ quốc... và... và...- Xin chú cứ nói ạ.- Và sẽ là lần đầu tiên đồng thời cũng là lần cuối cùng chú có dịp tạ nghĩa được với Đảng của cháu! Nếu được phép, chú còn muốn nói... thảm bại này nếu xảy ra, sẽ là sự tạ từ mãi mãi của dân tộc ta đối với Đảng của cháu!.. - giọng nói của ông Học gần như hụt hơi, người đổ vào tựa ghế.- Ôi chú!- Nghĩa đưa hai tay ôm lấy tay chú mình trên bàn như để níu lấy ông già khỏi ngã.Lần đầu tiên trong đời Nghĩa cảm nhận thêm được những khía cạnh mới sâu sắc về dân tộc mình và về Đảng của mình.Thu thêm can đảm, muốn nghe chú mình khẳng định dứt khoát, Nghĩa lại hỏi:- Thưa chú, rốt cuộc nếu chỉ có một đảng cầm quyền, dù là cộng sản, nhưng làm được sứ mệnh dân tộc trao phó, chú vẫn chấp nhận? Có phải chú nghĩ thế không ạ?- Cháu nhìn lại xem, Hàn Quốc, Singapore và Đài Loan thời kỳ mở đầu sự phát triển thực chất là thời kỳ một đảng cầm quyền, nhưng cả ba nước này đều phải nhăm nhăm vào hai khâu: phát triển thị trường và mở rộng dân chủ. Có lẽ đấy là cái nút, là bước đi ban đầu...- Nhưng ngay từ đầu cả ba nước này đã có kinh tế thị trường chú ạ! Vả lại không có nhiều quốc doanh như mình!- Phải. Mỗi nước đều có đặc thù của riêng mình, nhưng cái chung nhất là phải tạo ra được một thể chế.., chẳng có đạo đức nào thay thế được đâu... Một Đảng không nhất thiết như đinh đóng cột là phải chuyên chế, phải độc quyền. Đương nhiên trong trường hợp này nguy cơ chuyên chế độc quyền lớn lắm, phải thông qua sự nghiệp phát triển toàn diện đất nước để tạo ra tự do và dân chủ...Nghĩa ngắt lời ông Học:- Nhưng thưa chú, Đảng của cháu nhấn mạnh độc lập dân tộc gắn với chủ nghĩa xã hội!- Chú biết! Chú biết! Cương lĩnh của Đảng cháu ghi rành rành như thế!- Thế mà chú vẫn mạo hiểm chọn Đảng của cháu?- Đúng thế. Cái chủ nghĩa xã hội của nhiều nước đã sụp đổ thì tự nó đã chứng minh là không đúng, chú chắc là Đảng cháu không theo đuổi nó nữa. Hy vọng là thế... Cái chủ nghĩa xã hội đang hướng tới thì chưa ai nói rõ được nó là cái gì. May mắn là ở chỗ này Nghĩa ạ!- Trời đất, sao chú lại coi cái gì đó còn chưa rõ ràng lại là điều may mắn ạ? - Nghĩa chưa hiểu ngay ý của ông già Học.- Điều may mắn thật đấy cháu ạ, vì hãy còn đất cho sáng tạo và sự lựa chọn... - ông già Học cười về câu hỏi của Nghĩa. -... Nếu chủ nghĩa xã hội là: Toàn Đảng toàn dân đoàn kết phấn đấu xây dựng một nước Việt Nam hoà bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh... như Chủ tịch Hồ Chí Minh viết trong Di chúc của Người, sao chú lại không chấp nhận? Nếu chủ nghĩa xã hội ở nước ta đúng là nhằm vào dân giàu nước mạnh, xã hội công bằng dân chủ văn minh, thì người Việt Nam nào lại đi phản đối mục tiêu này? - Ông già Học tìm nắm bàn tay Nghĩa trên bàn, bóp chặt. Lát sau ông lại lên tiếng:- Tóm lại, chuyện sống còn của đất nước, chuyện phát triển của đất nước hiện nay là đảng của cháu phải nhằm vào cái đích là có tự do dân chủ để phát triển. Suy cho cùng tự do dân chủ và phát triển mới là lẽ tất yếu.., dù phải trải qua con đường quanh co khúc khuỷu thế nào đi nữa vẫn sẽ là lẽ tất yếu... Đi đến cái tất yếu này bằng con đường phát triển, hay bằng con đường đổ vỡ? Đấy là sự lựa chọn lịch sử mà Đảng của cháu phải lựa chọn.- Sao đấy lại là sự lựa chọn lịch sử của Đảng, chứ?- Vì đó là cơ hội duy nhất chỉ Đảng của cháu mới có mà thôi.- Là duy nhất?- Phải. Lịch sử vẻ vang lãnh đạo dân tộc đấu tranh giải phóng và thống nhất đất nước, mối quan hệ gắn bó chưa thấy ở nước nào giữa nhân dân và Đảng, tất cả quá trình này mang lại cho Đảng của cháu vị thế tốt nhất trong xã hội nước ta ngày nay để trở thành người đi đầu khai phá con đường phát triển Việt Nam hiện đại trên cơ sở tự do dân chủ. Nhưng cũng đừng phí phạm toạ hưởng thành quả của lịch sử!- Chú nói vậy thì cháu xin thưa là... chú còn duy ý chí hơn cả cháu và sự lựa chọn của chú đầy cảm tính đấy ạ! - Nghĩa thấy bụng như mở cờ. Nghĩa định xin chú mình sẽ khép lại cuộc đối thoại nhưng ông Học uống cạn ly nước, lại tiếp tục:- Chính quá trình lịch sử cách mạng của Đảng cháu tạo ra cơ hội này, không phải một chính đảng nào khác cũng có được. Cơ hội lựa chọn con đường trường tồn với dân tộc trong những bước đường phát triển tiếp theo của đất nước. Có phải như vậy không?- Cháu cũng kỳ vọng như vậy!- Nếu thế, để xảy ra sự phí phạm cơ hội này sẽ còn tồi tệ hơn cả tự huỷ diệt! Cháu có thử đặt ra điều này không?- Sự phí phạm, theo chú...- Đừng bắt chú phải nói ra tất cả! Đảng cháu phải xứng đáng với cơ hội do lịch sử tạo ra! Thước đo lòng trung thành với lý tưởng phụng sự dân tộc do chính Đảng cháu tự đề ra cho mình đấy!Nghĩa rót trà mới cho chú mình, kiếm cớ im lặng nghe tiếp.... Theo chú, đổi mới ở nước ta mới chỉ bắt đầu, cháu ạ. Mới chỉ vỡ vạc ra thôi, còn có thể đi nhanh, đi xa rất nhiều. Đơn giản là trong thời đại trí tuệ ngày nay, trong cái thế giới mở này, nhiều điều trước đây là không thể thì bây giờ là có thể cháu ạ. Cái lợi duy nhất của nước đi sau!..- Chú chắc như vậy ạ?- Sao lại không hả cháu? Không một dân tộc nào chịu bó tay chết đứng đâu cháu ạ! Cháu thử nghĩ xem, theo chú chưa bao giờ dân tộc ta cần tự do dân chủ như bây giờ để có thể cọ xát với cả thế giới, rất cần sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng cháu để đạt được mục tiêu trọng đại này. Chính đòi hỏi này của dân tộc, cùng với truyền thống cách mạng đã được tôi luyện của Đảng cháu, hai yếu tố này đang tạo ra cho Đảng cháu cơ hội lớn lao mà trước đây không thể hình dung được.- Chú nhìn cơ hội này như thế nào ạ? - Nghĩa muốn biết chú mình suy nghĩ gì về hướng này.- Nhất là một khi Đảng cháu làm cho từng người dân có khả năng và bản lĩnh làm chủ trí tuệ, làm chủ chính mình! Nếu không đất nước độc lập thống nhất để làm gì? Ý này, Cụ Hồ nói rõ trong Di chúc của mình - Dừng lại một giây, ông Học tiếp:- Nếu được tự do dân chủ như thế, Việt Nam ta sẽ là một quốc gia tuyệt vời cháu ơi!.. - Ông già Học sôi nổi.- Như thế, những gì chú mong muốn là diễn biến hoà bình đích thực đấy ạ!- Nghĩa! Chú không quan tâm đến ngôn từ của Đảng. Nói cho chính xác, vì muốn tiết kiệm xương máu, nguồn lực và thời gian của dân tộc mình, chú lựa chọn Đảng của cháu làm người đi đầu khai phá sự phát triển tất yếu này của đất nước. Chú không có sự lựa chọn nào tốt hơn. Nói đến mức ấy cháu đã hiểu chưa? Hay là chú nhầm?- Cháu hiểu ý chú ạ. Theo con đường này, vai trò lãnh đạo của Đảng phải...Ông Học không chờ nghĩa nói tiếp:- Đảng của cháu phải luôn tự giác vươn lên làm được vai trò lãnh đạo trong mọi bước đi của đất nước trong quá trình phát triển tất yếu. Nếu chúng ta có tầm nhìn và biết lựa chọn!.. Cháu hãy nhìn lại xem: Gần như trong một đêm thoát khỏi nạn đói, lại còn có gạo xuất khẩu, tự tìm ra con đường riêng của mình chống được lạm phát và tạo ra tăng trưởng mà hầu như không nước nào làm được như thế, chấm dứt hẳn được nạn thuyền nhân di tản làm liêu xiêu đất nước, và bây giờ là bộ mặt kinh tế xã hội hoàn toàn khác trước!.. Ôi đoạn đường đổi mới đã đi qua như thế không đáng rút ra kết luận gì hay sao? Trong những thành quả này cháu nhìn thấy những tiềm năng gì cho tương lai?Tai Nghĩa ù lên, mãi mới nói được:- Chú tổng kết những năm đổi mới vừa qua đấy ạ?Ông Học cười, lắc đầu:- Không phải thế đâu cháu ạ. Đấy là các đánh giá của một số học giả ở Mỹ tại Boston về những cái được trong đổi mới của Việt Nam. Chú thấy họ có lý. Một số trong bọn họ đã sang Việt Nam nhiều lần. Chú đã đọc, so sánh các số liệu, và đã kiểm chứng được nhiều điều trong chuyến về thăm lần này. Lúc khác chú sẽ nói cho nghe những cái họ chê.- Cháu cũng nghe, cũng thấy họ chê quá nhiều rồi, chú ạ.- Sự thiếu tự giác, môi trường không công khai minh bạch, sự tha hoá, sự lúng túng, và trên hết cả là những bất cập cháu ạ... Bất chấp tất cả là cuộc sống cứ tự nó vận động với tất cả những yếu tố tiêu cực như vậy, không chờ đợi.., nghĩa là sẽ có nhiều cái tự phát không lường trước được!- Chú cảm thấy như vậy ạ?- Không! Chú đã nhìn thấy, ngửi thấy như vậy, cháu ạ... Từ cái mậu dịch quốc doanh chỉ còn lại cái tên, đến các hợp tác xã vỏ thực ra là các doanh nghiệp tư nhân của các cháu bà Sáu Nhơn, những câu chuyện cướp ngày ông Tư Cương kể về xí nghiệp in quốc doanh Tự Lực, những chuyện chú đọc trên báo ở ngoài Hà Nội, rồi ở trong này... Cuộc sống cứ bước đi với sức sống của chính nó, bất luận hay dở thế nào! Nó không biết chờ đợi, không thèm chờ đợi, cháu nên nhớ điều này... Vì thế phải tự giác cháu ạ... Không tự giác, sự vận động tự nó của cuộc sống sẽ dẫn đến đa nguyên của đổ vỡ... Điều này chú tin. Tự giác mà không đến mức, thì sớm muộn cũng chẳng tốt đẹp gì hơn... Tất cả những chuyện này làm chú nhớ lại những năm tháng sống ở châu Phi, ở châu Mỹ Latinh... Hay là... - đến đây ông Học bỏ dở câu nói vì phải cân nhắc thêm trong đầu.Nghĩa nhìn chú mình một lúc, vẫn quyết hỏi tiếp:- Chú vẫn còn điều gì phân vân ạ?- Chú thừa nhận vẫn còn nhiều khía cạnh phân vân lắm... Hay là phải từ đổ vỡ, mới hình thành ra được một trật tự mới? Cũng có thể như thế lắm chứ!.. Chẳng lẽ nhất thiết cứ phải như thế?.. Hay là... triệt để nhất thì phải như thế hả Nghĩa?..- Chú suy luận hay là chú có kinh nghiệm ạ? - Nghĩa lúng túng hỏi lại.- Chú không biết… Sự vận động của nước Nga bây giờ và công cuộc đổi mới của nước ta theo chú đều mới đang ở giai đoạn khởi đầu... Mọi con đường đang còn để ngỏ cháu ạ... Hay là chú đánh giá quá cao khả năng tự giác của con người?.. Mà như thế cũng có nghĩa là chú quá yêu Đảng của cháu hay sao?.. Chú có thể lẩm cẩm đến như vậy sao?..- Càng nghe, cháu càng thấy chú vẫn đánh giá thấp ma lực của quyền lực...- Có thể cháu có lý... - ông Học cân nhắc. -...Nhưng chú lại có cái đạo lý của chú...- Cháu hiểu, tâm trí chú cố hướng Phật ạ...- Tuỳ cháu phán xét... Theo chú, lịch sử có thể làm tấm gương cho tương lai nhìn vào để tự soi mình. Hoàn toàn có thể như thế lắm chứ! Kinh nghiệm đường đời của chú đấy! Giác ngộ được lẽ tất yếu đi tiên phong mở đường cứu nước, Đảng của cháu đã làm nên lịch sử. Nên chú nghĩ, cũng chỉ giác ngộ được lẽ tất yếu đi tiên phong khai phá con đường phát triển tất yếu của đất nước, Đảng của cháu mới có thể đi vào tương lai... Cái giá phải đi tiên phong lần này đắt lắm cháu ạ... Hay là chú quá yếu đuối và nhầm lẫn?Nghĩa ngồi im trầm ngâm.... Trời ơi, ông già này! Không trách gì thím mình ngồi đâu cũng kêu ca phàn nàn là chú mình hết trăn trở điều này điều khác lại đứng ngồi với sách vở, mà đã phải đi mổ mắt lần thứ hai rồi chứ có ít ỏi gì đâu...Mãi Nghĩa mới nói tiếp:- Cháu vẫn muốn được nghe chú giải thích nữa ạ.- Xem ra, tại các cháu giáo điều, nên ông Các Mác của cháu hình như có công với chủ nghĩa tư bản nhiều hơn là với chủ nghĩa xã hội đấy Nghĩa ạ!- Trời ơi, chú nói cái gì thế ạ? - Nghĩa không tin vào tai mình.- Nghe đây, câu chuyện là thế này: Từ phân tích bản chất của kinh tế tư bản, Mác đi đến nhận định chủ nghĩa tư bản đang tự đào huyệt chôn mình. Nhiều học giả phương Tây(°) [(°) Trong số này có Schumpeter, trong cuốn Capitalism, Socialism and Democracy, Harper & Row, New York 1942, P.A. Samuelson trong cuốn Economics, tái bản tới 19 lần; McGraw Hill, New York 1989, P.R. Drucker, trong cuốn Weltwirtschaftswende, Tendenzen fuer dia Zukunft, Langen - Mueller/Herbig, Gernamy 1984 và D.S. Landes, trong cuốn The Wealth and the Poverty of Nations, Norton & Company, New York 1988 v.v...] bằng cách này hay cách khác đã thừa nhận lời tiên tri này như một sự cảnh báo. Cháu thử nhìn lại xem: Trong cuộc sống thực tế, chủ nghĩa tư bản đã rút ra kết luận gì?- Cháu xin được nghe tiếp ạ.- Chủ nghĩa tư bản coi đấy là lời răn đe, là thanh gươm Damocles thường xuyên lơ lửng trên đầu! Nó đã lấy sự phát triển thường xuyên và năng động để thích ứng, chống lại tha hoá theo cách của nó, để ứng phó với lời răn đe này của Mác. Vì thế trên thực tế nó đang tiếp tục phát triển, nó tìm được một cơ chế luôn luôn tự điều chỉnh, trước hết nhờ tận dụng động lực con người, trong một hệ thống mở... Nói đơn giản là nó tạo ra cái thể chế hàm chứa Bill Gates để tạo ra những Bill Gates, cho nên nó vẫn đang tồn tại và phát triển... Ngày nay khoa học trên phương diện này tiến xa lắm rồi cháu ạ... Đó cũng là cơ may mở ra cho các nước đi sau.- Có phải chú đang ca ngợi chủ nghĩa tư bản không ạ? Cháu hỏi như thế xin chú đừng giận.- Đừng lo, chú muốn tranh luận với cháu đến cùng! Trong khi tiên đoán về con đường dẫn tới sự diệt vong của chủ nghĩa tư bản, đồng thời mặc nhiên Mác đã đặt ra những biển cảnh báo hữu ích đối với nó trên con đường phát triển. Cháu biết không, chủ nghĩa tư bản lấy phát triển để đẩy lùi nguy cơ diệt vong của mình! Nó hiểu Mác như vậy đấy Nghĩa ạ. Đúng ra phải ghi sổ là chủ nghĩa tư bản nợ Mác nhiều lắm! Còn Đảng Cộng sản của cháu, những người đảng viên như cháu? Ngay chính bản thân cháu, cháu đã rút ra kết luận gì cho mình về những nhận định thuộc loại này của Mác? Ai thức, ai ngủ đây hả Nghĩa?- Chú định kết luận là chỉ có người cộng sản ngủ thôi ạ?- Chú muốn nói điều quan trọng hơn nhiều: Cuộc sống là như thế cháu ạ! Mọi chiến thắng vinh quang luôn luôn là con mồi ngon nhất, dễ đánh cắp nhất đối với sự tự mãn và tha hoá! Trong một hệ thống chính trị đóng kín lại càng như thế cháu ạ.- Vâng, cháu hiểu. Nhưng đã mấy lần chú phải thừa nhận với cháu là chú thờ Phật mà vẫn có nhiều điều chú không theo được Phật đấy ạ!- Thật là cháu ngoan cố quá thể! - ông già Học cười to vì rất vui về nhận xét này của Nghĩa. Một lúc sau, giọng ông tự nhiên thấp hẳn xuống: -...Chú muốn trả lời cháu thế này, tự soi mình thì phải vạch trần ra như thế để kiên trì theo Phật hơn nữa. Trong cuộc đời mình chú thấy hình như thách thức và bi kịch luôn luôn đuổi bắt nhau, chinh phục nhau cháu ạ... - ông Học bỏ lửng, không nói tiếp.- Chú không bao giờ vừa lòng với mình, có phải thế không ạ?- Không hẳn như vậy đâu. Cả cuộc đời mình vì khao khát tự do nên chú sẵn sàng mạo hiểm... Từ lúc chưa rời khỏi ghế nhà trường cái tính ấy đã nhiễm vào chú rồi. Dần dần chú nghiệm thấy chỉ trong mạo hiểm mới tìm được chính mình, biết được cái khả năng và cái giới hạn của mình, hiểu thêm được tự do mình đã đạt tới. Song có điều rất lạ là chính nhận thức này đã khiến chú ý thức được rằng tâm có định thì trí mới huệ, mới bồi đắp thêm được chí hướng tự do... Duyên do chú tìm đến Phật là thế. Từ đó chú mới ngộ được Phật là tại tâm...- Nghĩa là chú không cho phép mình ngưng trệ, nhưng vẫn cần phải có một điểm tựa có phải không ạ?- Đúng vậy. Làm người phải như vậy cháu ạ. Cho nên theo Phật, chú chỉ muốn làm một hành giả của đạo, không phải là học giả. Cả đời tâm tâm niệm niệm cố trở thành một phật tử để giữ đạo làm người, nhưng chú quyết giữ cho mình không biến thành tín đồ.Câu nói của ông Học khiến Nghĩa choáng váng. Bất giác Nghĩa ngắm nhìn lại chú mình, cứ như thể vừa mới tìm thấy ở chú mình một con người khác nữa:- Thưa chú giữ mình như thế có khó không ạ?- Chú thừa nhận tín ngưỡng, nhưng giữ mình không trở thành tín đồ khó lắm! Cái yếu bẩm sinh của con người mà. Đảng của cháu cũng thế...- Chú nghĩ Đảng của cháu cũng như một con người thôi... Nếu Đảng của cháu biết khép lại quá khứ với nghĩa là vượt lên chính mình để tỉnh táo hơn nữa, khiêm tốn hơn nữa... Nếu Đảng của cháu cùng với cả nước khép lại được quá khứ trong lòng dân tộc mình để mở ra đại đoàn kết và hoà hợp dân tộc làm nền tảng cho xây dựng hệ thống chính trị của mình... Nếu nước mình khép lại được quá khứ để mở ra trang sử mới với cả thế giới... Không là tín đồ có nghĩa là như thế, cháu ạ...- Chú nói gì mà cháu nghe cứ như là lời cảnh báo không được trở thành nô lệ của chính mình! Có phải chú định nói như thế không ạ?Ông Học thoạt đầu rất ngạc nhiên, song sau đó cũng đồng tình:- Chú không ngờ cháu lại dẫn chú đi xa thêm được một bước nữa!.. Cháu nghĩ đúng đấy: Không được làm nô lệ của chính mình! Đúng như thế Nghĩa ạ... Sống ở bên ngoài nhìn vào, chú thấy được nhiều điều, và cũng tiếc cho đất nước nhiều điều...- Vâng, Lễ đã tranh luận mãi với cháu...- Đảng cháu lẽ ra còn làm được nhiều việc vĩ đại hơn nữa... Cháu hiểu không, là người chiến thắng, nếu như Đảng cháu đau xót được nỗi đau máu chảy ruột mềm, một giọt máu đào hơn ao nước lã, thu được nhân tâm thu về một mối…- Ôi chú!.. Cháu hiểu...- Nếu làm được như vậy, lẽ nào Đảng của cháu lại không thắng nổi mọi cám dỗ, không vượt qua được cái bóng của chính mình hả cháu? Không là tín đồ, không là nô lệ của chính mình có nghĩa là như thế!.. Cả đời người đi khắp thiên hạ, chú đủ tâm trí cầu mong cho đất nước mình đừng rơi vào cái vòng luẩn quẩn giống như một thứ kiếp luân hồi tự mình gây ra...Trong nghề làm ăn của chú, cơ hội và thách thức gắn với nhau làm một, đổi chỗ cho nhau nhanh lắm. Cơ hội Đảng của cháu hiện nay có thể hội tụ được cả hai phẩm chất giai cấp và dân tộc cũng vậy thôi. Không có gì là vĩnh cửu cả! Không nắm được thì cơ hội lại trở thành thách thức mất còn!..- Chú muốn nói là...- Chú muốn nói là vận may của đất nước và cơ hội của Đảng cháu hiện nay không phải là bất biến. Hơn một trăm năm trước đây mất thời cơ đã dẫn đến mất nước.Nghĩa đang ngồi trên ghế mà như có một sức mạnh nào đó đẩy bật ngửa về phía sau: Trong đầu Nghĩa văng vẳng đâu đó câu nói đầy mùi tanh tưởi...theo ta thì sướng, không theo ta thì tan nát!.. Nghĩa không đủ bình tĩnh nhớ lại mình đã được nghe câu này ở đâu trong những buổi thảo luận nát nước với Lê Hải về bàn cờ thế giới....Thì ra ai quan tâm đến vận mệnh đất nước đều không thể có cách nhìn khác được!.. - Nghĩa tự nói với mình như vậy trong lòng.Ông già Học chờ đợi một lúc rồi mới nói tiếp:- Trong cái thế giới đầy sát phạt này, bên ngoài thích nước ta như thế này hay như thế kia là do lợi ích nào quyết định, chứ không phải do yêu ghét, hay thân sơ gì đâu cháu ạ... - ông Học lại dừng lại một lúc: - Trong hai cuộc chiến tranh chống ngoại xâm vừa qua, dân tộc ta cũng có những chuyện phải tự xem lại mình cháu ạ. Có như thế mới sống được trong cái thế giới ngày nay... Trong có ấm thì ngoài mới yên mà... Đừng bao giờ chịu để cho yếu kém của mình giam hãm lẫn nhau suốt đời trong vòng lạc hậu. Khi nghèo khó thường bị thiên hạ chèn ép, lại mãi mãi lẽo đẽo theo sau, mãi mãi phụ thuộc vào thiên hạ... Cái vòng luẩn quẩn lịch sử lớn này thật không dễ gì chặt đứt được đâu. Nếu không có quyết tâm lớn của cả một dân tộc, của mỗi người. Bởi nó hình thành từ cái vòng luẩn quẩn của chính mình... Không được là tín đồ, không được trở thành nô lệ của chính mình trước hết có nghĩa là như thế Nghĩa à! Thú thật phải đến lúc cõi lòng mình tan nát về gia cảnh nhà họ Phạm nhà ta, chú mới ngộ được điều này!..Nghĩa không thốt ra điều gì. Tuy đã biết rõ hướng suy nghĩ của ông già Học, nhưng Nghĩa vẫn ngồi im chờ đợi, vì muốn tự tai mình nghe bằng hết suy nghĩ của chú mình.- Nghĩa ơi, làm sao để Đảng của cháu đừng giống một lực lượng chính trị tầm thường vốn có trong xã hội nhiều nước trên thế giới!Câu nói của ông Học đã chọc thẳng vào nỗi lo thầm kín lâu nay của Nghĩa, nỗi lo vẫn được Lê Hải nung nấu thêm bằng nỗi lo về cái quán tính của lịch sử, bằng lời nhắc nhở của ông già cây đa bảy rễ, những câu hỏi không thể trốn tránh được của ông Tám Việt... Ôi, những người yêu nước đều tỉnh táo và không bao giờ ngủ!?.. Nghĩa đứng dậy châm thuốc rồi bước ra ngoài hành lang, bỏ ông Học ngồi lại một mình trong phòng. Nghĩa rít liền một lúc bốn năm hơi, loáng một cái điếu thuốc đã cháy hết gần một nửa! Những nỗi lo đã từng dấy lên thành bão tố trong lòng trong những đêm ở Thạch Thất, từ biết bao nhiêu điều dằn vặt khác...Khi Nghĩa quay vào, điếu thuốc đã cháy hết.- Chú ạ, câu chuyện hôm nay của chú làm cháu nhớ đến chú Phương. Hồi ấy cách mạng mới thành công chưa được bao lâu mà quân Tưởng đã kéo về đầy Hà Nội, nồi niêu soong chảo gánh vác lủng củng, nhiều đứa quấn xà cạp mà chân đi đất... Cả đội quân thì nhũng nhiễu hết chỗ nói. Hà Nội rối loạn và bẩn hẳn lên nhiều chỗ vì bọn chúng. Trong Nam chiến hạm d’Argenlieu của Pháp đã ngấp nghé Sài Gòn... Đã thế sao lúc ấy ở Hà Nội lắm đảng phái phản động mọc lên thế! Nhưng mạnh nhất vẫn là cánh Vũ Hồng Khanh và Nguyễn Hải Thần, Hoà Hảo, Cao Đài... Chính quyền cách mạng như treo trên sợi tóc chú ạ. Anh Chính và cháu lúc bấy giờ đã tham gia Đội thiếu nhi Cứu Quốc khu phố Hàng Bông, chú Phương tìm đến đội ở khu phố chúng cháu và giao cho việc đi dán la liệt khắp nơi biểu ngữ “Khôn ngoan đối đáp người ngoài, gà cùng một mẹ chớ hoài đá nhau...”. Biểu ngữ thứ hai chúng cháu đi dán là "Nước Việt Nam của người Việt Nam!" Biểu ngữ nào bên dưới cũng ký tên Mặt trận Việt Minh... Chú Phương không còn nữa... Cho đến nay như thế cộng đồng dân tộc ta đã có hơn một nửa thế kỷ đầy xương máu trải nghiệm hai khẩu hiệu mộc mạc nhưng rất có ý nghĩa này! Chú nói rất đúng... Bây giờ cháu thấy lại càng phải ngẫm nghĩ về hai khẩu hiệu này chú ạ...Ông Học lúc này vẫn chưa bước ra khỏi những điều đang chiếm hết tâm tư mình:- Chú hiểu cháu định nói gì. Cháu ạ, chú không chờ đợi những chuyện thần kỳ huyễn hoặc - giọng ông ôn tồn: - Nhưng phải nói những gì đổi mới đã làm được thật là đầy hứa hẹn. Từ khi Nam quốc sơn hà Nam đế cư chưa bao giờ đất nước ta có một tiền đồ xán lạn như bây giờ! Cháu cứ so sánh mà xem, có phải như thế không?.. Cháu có tin là đất nước mình sẽ kiên trì bước tiếp trên con đường do chính tay mình vừa mới khai phá ra không? Cháu có tin như thế không?.. Có lẽ ở vào vị thế của chú, chú cũng chỉ nên nói tới mức vầy...- Nói thế là chú vẫn còn điều gì đó uẩn khúc chưa nói ra được, có phải thế không ạ?- Phải! Ôi, giá lúc này bố cháu, chú Tuấn, chú Phương còn sống! - Ông Học chợt lặng đi.- Thưa chú...- Nghĩa ạ, bố cháu, chú Tuấn, chú Phương và những người đã khuất như thế có đủ tư cách hơn chú để nhắn nhủ Đảng của cháu không có quyền chối bỏ, không có quyền đi ngược lại nghĩa vụ đối với dân tộc cháu ạ. Không có quyền! Đảng của cháu không có quyền, hiểu không? Đấy còn là trách nhiệm không thể thoái thác được của Đảng cháu đấy. Lịch sử đất nước hơn một thế kỷ nay đã định đoạt vận mệnh cho Đảng cháu như vậy! Không đơn thuần chỉ là cơ hội đâu, còn là một món nợ lịch sử nữa đấy, lịch sử đã làm nên Đảng của cháu!.. Chính điều này quyết định sự lựa chọn của chú, cháu ạ. Vì thế chú buồn tủi cho mình là không đủ tư cách để tự mình nói ra điều này với Đảng của cháu! Cả một đời người chú đã quay lưng lại với đất nước mình, chú không đủ tư cách... Hãy thông cảm cho chú...- Ôi chú, bây giờ chú có thể tin được là cháu hiểu sự lựa chọn của chú vừa khó khăn, vừa đau đớn, vừa can trường biết chừng nào!- Cháu ơi, không một ai có quyền gây thêm đau thương cho dân tộc này! - Ông Học đặt cả hai tay lên vai Nghĩa rồi nắm chặt lại, lắc mạnh: - Không một ai! Cháu hiểu không?Nghĩa choáng váng vì lời giục giã của ông Học, bất giác nắm lấy hai tay chú mình hồi lâu. Nghĩa cố thở mạnh, như để lấy lại sức cho chính mình. Trăm ngàn mũi kim châm vào hai bên thái dương Nghĩa, lan toả ra toàn thân Nghĩa, tê dại… Những câu nói sang sảng vang lên …Lời tạ từ cuối cùng… Đấy sẽ là lời tạ từ cuối cùng… Cháu hiểu không?!..Vô tri vô giác, Nghĩa lảo đảo buông thõng hai tay chú mình lúc nào không biết…Thế giới chung quanh Nghĩa tự nó bỗng rơi vào thinh không, tan loãng trong không khí, đầu óc Nghĩa như đang vỡ ra từng mảnh… Nghĩa khó nhọc lết lết cái chân giả của mình để tới gần chỗ ông Học ngồi, nhìn sát vào tận mặt ông, hai tay phải vin cả vào người ông, gắng gượng:- C hú ạ… - từng cơn giật mạnh từ cái chân giả lại xuyên lên thái dương nhức buốt, cắt ngang câu nói của Nghĩa.- Gì thế cháu?- … - những cơn đau nhói làm cho Nghĩa ý thức được bản thân mình, thế mà Nghĩa vẫn chưa hết lưỡng lự.- Cháu định nói gì?Nghĩa hít thật sâu để có thêm can đảm, rồi cả quyết:- Cho cháu hỏi lại một lần nữa ạ…-??? - ông già Học nhìn Nghĩa chằm chằm.- Thưa chú, nếu sự lựa chọn của chú là sai thì sao ạ?Ông già Học đăm chiêu, ông cầm lấy tay Nghĩa, mãi mới nói được lên lời:- Cháu ạ… Nếu sự lựa chọn của chú là sai lầm… Có thể như thế lắm chứ… Hoàn toàn có thể như thế…- Xin chú nói tiếp đi!.. - Nghĩa nắm lấy cả hai tay chú mình, lạy van: - …Cháu xin chú! Cháu xin chú!- Phải… Nếu sự lựa chọn của ta là sai lầm… Ta đã nói cho cháu nghe rồi… Không còn gì để nói nữa!.. Ôi..., nếu sự lựa chọn của ta sai lầm… Sẽ không còn gì để nói… Dứt khoát không còn gì để nói nữa… - mấy câu sau cùng ông Học như nói với chính mình, giọng ông lạc hẳn đi.- …- …Lễ mừng đại đại thọ bà Sáu Nhơn thật ra chỉ là cái cớ để đoàn tụ gia đình và hội tụ bạn bè. Nếu không có hai lý do này, bà Sáu sẽ không cho lễ lạt gì cả.- Các con các cháu về đông đủ là nội vui rồi, như thế là đại lễ, không phải làm gì thêm nữa!Bà Sáu chỉ nói một câu như vậy, không ai dám trái lời. Không có thắp hương làm lễ cúng bái tổ tiên, không cả áo điều, khăn điều... Cũng không tiệc tùng, tuyên bố lý do...Bà Ngân xin có mục con cháu tụ họp để tặng hoa, chụp ảnh, Bà Sáu cũng gạt đi:- Ô hay! Má có là diễn viên đâu? Nhà mình đâu có phải là sân khấu.Bảo Vân là người hiểu nội mình nhất, dự định sắp xếp lễ thượng thọ theo đúng ý muốn của bà Sáu, nghĩa là không làm gì định trước, chỉ cốt sao nội của mình có niềm vui lớn về con cháu mình. Hai bà cháu vốn hợp nhau nhất, nên có nhiều điều bà Sáu chỉ tâm sự với Bảo Vân:- Nội không thể hình dung nổi bây giờ nội lại có đủ các con cháu trong ngôi nhà này. Bù lại những đêm nội khóc thầm...- Nội ơi, con cảm thấy không gì có thể chia lìa được gia đình nhà ta!- Đấy là cái phúc lớn nhất của nhà mình. Chỉ còn thiếu dì Út Thạnh và em Thơ con... Mà hình như con và Thơ bằng tuổi nhau đấy... - bà Sáu đang nói quay mặt đi, cố giấu giọt nước mắt.- Nội lại buồn?- Cả nhà này có lẽ nội thương nhất dì Út con và em Thơ.- Gần như không một nhà ai tránh được mất mát, nội ạ. Nhưng thật con không dám nghĩ là các chú thím con, các em lại về được đông đủ thế này. Mấy ngày nay nhiều lúc con cứ tưởng rằng nhà ta vừa mới trải qua một trận đất trời đảo lộn quay cuồng, nhưng cuối cùng thì gần như cả nhà vẫn vẹn toàn, đông đủ.- Nội nhớ mãi ngày ấy. Các chú các thím, các em con quỳ xuống tế sống nội để tạ từ. Nội nghĩ thế là hết. Ôi nếu ông nội con được chung niềm vui hôm nay!- Con không biết các chú thím và các em ra đi như thế nào. Nhưng hôm các chú thím và các em vào đến nhà, chú Ba bảo tất cả cùng quỳ xuống lạy nội, con ngỡ ngàng quá, cũng quỳ theo. Con chưa bao giờ thấy nội điềm tĩnh đến như thế. Nội tươi cười đỡ tay các chú thím con đứng dậy. Nếu con là nội, con đã oà lên khóc!- Nội cũng không hiểu tại sao lúc đó nội không khóc được, có lẽ nội mừng quá. Hay là nội tự tin quá? Nội vẫn nghĩ nội không thể mất con cháu mình được. Mà đúng là như thế!- Bây giờ con vẫn không sao tả được nội hôm ấy. Nội khoan thai, cao cả lạ lùng. Lúc ấy bố mẹ con, các chú thím con, các em các cháu.., tất cả chúng con cứ như là đàn gà con chíp chíp, nhảy nhót, rúc rúc vào hai bên cánh gà mẹ là nội...- Hôm ấy nội cảm thấy bình yên, thanh thản Bảo Vân à. Chưa bao giờ nội có được cảm giác nhẹ nhõm như thế. Là con cháu của nội thì phải về với nội, không thể khác được...- Có lẽ nội được bù đắp phần nào cho sự mất mát và phải chịu đựng quá nhiều trong cuộc đời.- Nhưng con không biết chuyện này, đêm hôm đoàn tụ ấy, nội đã về buồng khóc một mình, khóc cho thoả nỗi đau những năm phải chịu đựng cảnh mất con mất cháu. Con nghĩ đúng, Bảo Vân à, gia đình nhà ta tỏ ra xứng đáng trước thử thách này.- Thú thực lúc đầu con cũng lo lo. Nhưng hình như năm tháng làm cho tâm lý bất mãn của các chú các thím đối với chế độ dịu đi. Con thấy không ai nhắc lại chuyện cũ, mà chỉ nói toàn chuyện làm ăn trước mắt.- Sống với quá khứ ích gì hả con?- Con thấy các chú thím con dạy các em con giỏi quá. Không thấy các em chê bai đất nước mình còn nghèo, còn lạc hậu. Chẳng bù cho một số gia đình là khách hàng của bọn con. Họ cũng có người thân ở nước ngoài về thăm. Những người này mở miệng một câu chê đất nước một câu, mở miệng hai câu chê đất nước hai câu...- Nội vẫn lo là sang Mỹ các em con sẽ theo lối sống Mỹ, nhưng xem ra các chú thím con vẫn gìn giữ được nền nếp nhà mình. Để ý kỹ, thấy các em con thưa gửi có trên có dưới rõ ràng, vẫn giữ được gắn bó ruột thịt. Các em con kể nhiều chuyện ngày xưa về nội mà chính nội đã quên. Nội thở phào. Bây giờ thì nội yên tâm. Con cháu của nội có thể bay đi bốn phương trời...Bảo Vân nằm ôm gối đầu tay cho bà mình, hai bà cháu thì thầm nhỏ to với nhau như thế mãi vào trong đêm khuya......Lúc các em các cháu mình chưa về, ông Hai Phong đã trù tính thuê khách sạn cho các gia đình Ba Tước, Tư Quang và Năm Thịnh, nhưng bà Sáu dứt khoát gạt đi: “Chật rộng, tất cả ở trong nhà này. Trải thêm chiếu xuống đất mà ngủ! Nếu con cháu nào chê ỏng chê eo thì đừng về thăm má nữa”.Ông Hai Phong làm theo lời mẹ. Cuối cùng thì cũng thu xếp được chỗ ở gọn gàng, ấm cúng cho tất cả. Ông thấy mẹ mình vui sướng và lanh lẹn hẳn lên, bỏ cả đi bộ thường lệ buổi chiều trong vườn để chuyện trò với người này người khác. Bà hỏi han rất kỹ từng đứa con, đứa cháu mình. Ông Hai Phong tràn ngập cảm nghĩ gia đình mình hình như chưa có một lần nào bị chia lìa.Tuy chẳng có tiệc tùng gì, song những ngày rày nhà má Sáu Nhơn như là có hội, còn vui hơn hội. Tiếng cười nói, niềm vui đoàn tụ, họ hàng khách khứa đến thăm, những câu chuyện không dứt. Thường thường vào buổi tối là cả nhà đông đủ nhất....Một lần, dưới gốc cây soài tượng trong vườn, Năm Thịnh ngồi nói chuyện riêng với Hai Phong:- Hết giận em chưa anh Hai?- Giận làm gì, lúc đó buồn nhiều hơn.- Lúc bấy giờ giận mất khôn, thành ra em vô lễ với anh. Tha lỗi cho em, được không anh Hai?- Chuyện gần hai mươi năm rồi, anh đâu để bụng làm gì.- Anh Hai nè, bây giờ em thấy trong nước, có quá trời chuyện chẳng biết ra sao là ra sao...- Mới về mấy ngày mà tư tưởng đã linh tinh rồi hả?- Em là phần tử lạc hậu mà, anh chẳng quy kết em như thế là gì? Chuyện kỳ cục lớn nhất là nếu bây giờ còn cải tạo thì các con anh phải cải tạo gấp bọn em hàng chục lần. Nhưng các con anh lại được mời phát biểu trên tivi, được đăng báo. Như thế có phải là chuyện luẩn quẩn không?- Thôi đừng nói những chuyện anh không thể giải thích.- Anh sắp làm em nổi nóng rồi đấy! Vẫn chứng nào tật ấy! Nếu hồi ấy không có cải tạo thì chắc gì tụi em đã bỏ đi... Hay là sẽ bỏ đi muộn hơn?..- Chưa bỏ được cái thói Năm Lửa, phải không?- Bản tính của em như vậy mà.- Sao không mắng anh một lần nữa đi?- Anh lại xui em vô lễ với anh?.. - Năm Thịnh cười. -...Em khác anh. Em không bao giờ chịu dại một cái dại nào đến hai lần đâu anh Hai! Nói về kinh tế đất nước, em tóm gọn trong một câu thế này: Vừa qua là phá rồi lại xây. Anh Hai nè, đầu bài mới em đặt ra cho anh là thế này: Sắp tới thì đến bao giờ sẽ lại phá? Trả lời em đi anh Hai.- Em hoài nghi bậy bạ quá. Chết cái nết cũng không chừa.- Đã có lần anh còn mắng em là đồ phản động, hoài nghi bậy bạ ăn thua gì!- Thôi đi, ông Năm Lửa ơi! - Hai Phong hết kiên nhẫn.- Đi xem các cơ ngơi, rồi nói chuyện với các con anh, em thừa nhận bây giờ thông thoáng quá trời so với trước. Phải thừa nhận các cháu giỏi quá anh à. Đúng là: "Con hơn cha là nhà có phúc".- Không phải. Chúng đang đi quá đà. Đám trẻ bây giờ là như thế tuốt...- Hèn gì, cứ vào bữa cơm, em lại thấy anh nói một đằng, các cháu nghĩ một nẻo. Các cháu biết phận mình là con nên không dám bắt bẻ lại anh đó thôi.- Anh không muốn để xảy ra việc gì có thể tổn hại đến thanh danh là gia đình cơ sở cách mạng của nhà ta. Có đến nỗi chết đói đâu mà phải ôm đồm tham lam đến thế!- Nói thế thì em cũng phải cãi lại anh, chứ đừng nói các con anh. Chí ít bảy cơ sở kinh doanh của các cháu tạo công ăn việc làm cho hơn một nghìn người. Thế là công hay là tội?- Em chẳng hiểu gì cả. Chuyện này còn liên quan đến bóc lột lao động! - ông Hai Phong không giữ được điềm tĩnh.- Thôi, em nói chuyện khác. Có điều là khi hỏi các cháu đến chuyện đất đai nhà cửa, chuyện thuế má, chuyện bảo hộ sở hữu, bảo hộ kinh doanh, hoạt động của ngân hàng.., thì em hãi quá. Đại hổ lốn như món lẩu má đôi khi vẫn đãi chúng ta vậy. Ví dụ như cái xưởng chế tạo cơ khí của các cháu, đất đai thuộc quyền sở hữu của Nhà nước, lại do một xí nghiệp quốc doanh đứng ra cho thuê quyền sử dụng. Về lý mà nói, cái gọi là hợp đồng thuê đất chỉ là mảnh giấy viết tay, không qua một cơ quan pháp luật nào cả. Xí nghiệp quốc doanh làm gì có quyền đem đất mình đang sử dụng đi cho thuê? Thế là bất hợp pháp. Nhà nước giở lý ra đòi lại lúc nào cũng được, bấp bênh lắm. Làm sao tính chuyện lâu dài?- Khổ lắm, anh đã khuyên các cháu là đừng tham lam ôm đồm... - lo lắng hiện rõ trên mặt ông Hai Phong.- Anh đừng sợ, em đang nói chuyện khác. - Năm Thịnh thông cảm với anh mình. - Đã vậy mọi chuyện làm ăn đều dùng tiền mặt hết, thế mới chết chứ, không qua ngân hàng. Tha hồ mà gian lận, tha hồ mà nhũng nhiễu.Anh vẫn khuyên bảo các cháu phải làm ăn thật thà, chứ có nhắm mắt cho qua mọi việc đâu.- Không phải thế, anh chẳng hiểu mô tê gì hết! Nói chuyện với anh khó quá. - Năm Thịnh cười gằn, đến lượt mình phải cố kiên nhẫn. - Trên thương trường người ta làm ăn theo lệ nhiều hơn theo luật, theo tính toán được thua, mọi lời khuyên chỉ là kinh thánh để cầu nguyện thôi. Mà gian lận và nhũng nhiễu thường sinh con đẻ cái với nhau, mọi hậu quả bệnh hoạn thì cả nền kinh tế gánh chịu, tức là dân gánh chịu.- Như thế là chính em cũng phải thừa nhận cái mặt ghê tởm của thị trường!- Anh Hai ơi, thị trường không quan tâm đến việc nó ghê tởm hay không ghê tởm. Làm ăn kiểu thế này ở nước ta đến khi nào chịu không nổi thì Nhà nước lại ra lệnh cấm, ra lệnh xoá chắc? Hay là cái hệ quả lô-gích này sẽ tiêu ma Nhà nước ta trước khi Nhà nước ta kịp ra tay trị nó?- Em vẫn còn gọi là Nhà nước ta?- Thôi thì em cứ nói như thế cho thuận miệng. Nhưng anh chưa trả lời em.Hai Phong ngẫm nghĩ. Chính ông đã nhiều lần tự hỏi mình là mọi chuyện sẽ đi tới đâu. Ông đủ từng trải để hiểu rằng mọi chuyện đã có gì là chắc chắn nếu như không dám tách bạch cái gì đúng, cái gì sai, cái gì phải làm... - Các cháu nghi ngờ sẽ có cải tạo xã hội chủ nghĩa lần nữa à? -... Theo chúng cháu cái chưa được duy nhất trong đổi mới là cái được cũng chỉ là miễn cưỡng thôi ạ!... Bà Sáu đã kể lại cho Hai Phong nghe rành rọt câu chuyện giữa ông Tám Việt và các con ông hôm đám cưới Võ Sang...- Anh Hai, tay đôi với em, anh luôn thua. Có phải thế không? - Năm Thịnh hỏi dồn.- Chuyện nghiêm túc mà em cứ nói như đùa.- Không phải, em trêu anh cho anh tỉnh ngộ ra thôi. Từ khi biết nước ta bắt đầu đổi mới, em ngó tới ngó lui. Dù sao, em vẫn thừa nhận là nước ta làm giỏi đấy, không bù cho mấy anh chàng cộng sản Nga Xô - Đông Âu...- Vẫn còn dành cho đất nước một lời khen nhỉ!..- Nhưng về lâu dài có một điều làm em lo nhất. Gần hai tuần nay thăm thú các nơi trong Thành phố em càng nghĩ như vậy. Gốc gác mọi điều tốt xấu sau này sẽ bắt đầu từ đây...- Chuyện gì mà hệ trọng vậy?- Chưa có sự rành rọt, chắc chắn nào trong vấn đề sở hữu, dù là sở hữu công hay sở hữu tư cũng vậy. Sự bát nháo như vầy đáng sợ lắm!- Thế mà anh cứ tưởng là em sẽ nêu lên một vấn đề chính trị nghiêm trọng... - Hai Phong cảm thấy như vừa thoát hiểm.- Trời ơi anh Hai, vấn đề sở hữu còn nhạy cảm hơn cả chuyện chính trị anh à. Nó là thứ chính trị cao nhất đấy.- Em nói gì mà lạ thế? Chính quyền Nhà nước nắm chắc trong tay!- Hỏi vậy, rõ ràng là anh đang sống trên cung trăng. - Năm Thịnh thất vọng ra mặt, cố tìm cách nói cho anh mình hiểu. - Anh có muốn biết cánh làm ăn người Việt ở bên ấy nghĩ gì không?- Em nói đi.- Họ nói bây giờ thể chế kinh tế của ta nước trong nước đục như thế này trở về kiếm ăn mới dễ. Nếu chưa có gì lâu dài, thì tính chuyện chụp giựt, giựt cho đổ thì càng hay! Vỏ quýt dày móng tay nhọn, lo gì! Cò con, cò mồi, đều có đủ mặt. Em tin chắc là đã có nhiều kẻ làm được những quả lừa ngoạn mục.- Đấy là đồn đại hay sự thật?- Bang em ở có thằng cha Tuyến cò, chuyên nghề môi giới và ăn bẩn. Nó về đây mở cái công ty Transpacific, lải nhải mấy thứ nào là công nghệ sinh học, nào là công nghệ thông tin, đưa về nước vài công thức vi sinh cũ rích cho biogas, vài cái máy điện toán do mấy công ty bên kia thải ra... Từ tay trắng bây giờ nó có hai cơ ngơi đàng hoàng. Văn phòng của nó ở quận Cam em biết, là một phòng đi thuê bé teo ở lầu 8 của một chung cư. Văn phòng của nó ở đây hôm qua em vừa mò đến xem tận nơi, rất đàng hoàng. Nghe đâu nó còn được Thành phố tin dùng nữa.- Nếu được việc thì cứ dùng chứ sao? - Hai Phong ướm hỏi.- Vậy mới thành chuyện. Bữa gặp em ở Los Angeles nó lôi thư của quỹ tín thác Người đi săn ra khoe, có địa chỉ, có đóng dấu hẳn hoi, chào mời cho vay tiền. Nhưng ai mà không biết ở Mỹ chỉ mất vài trăm Mỹ kim phí tổn đăng ký và in ấn là lập được một quỹ như vậy. Rồi thư uỷ nhiệm của một cơ quan nào đó trong nước, có tên gọi là Cục Dự trữ III. Em chẳng hiểu đó là cục dự trữ gì. Lương thực hay tiền tệ, phân bón hay sắt thép? Dự thảo thư cử nó thay mặt phía Việt Nam thương lượng việc đi vay. Số tiền đàm phán là sáu trăm triệu Mỹ kim chứ không phải tiền tiêu vặt.- Lớn dữ vậy! Chính phủ vay chính phủ có vài chục triệu đô còn phải đàm phán lên đàm phán xuống vỡ mật nữa là...- Anh thấy chưa! Nó rủ em chung tiền chạy áp-phe (affair) này. Em nghi lắm, nên không chơi. Nó cũng mắng em là đồ ngu, cơm bưng đến miệng mà không biết ăn! Nó còn nói chờ chủ tịch Quỹ trao thư chào hàng chính thức thì sẽ xin được thư của Thủ tướng Việt Nam uỷ nhiệm cho nó đứng ra thương lượng việc này. Thế là xong, hoa hồng 1,5% coi như nằm trong túi. 1,5% của sáu trăm triệu Mỹ kim, anh có hiểu không?- Chẳng lẽ tiền là vỏ hến? - ông Hai Phong lắc đầu, vì ngạc nhiên hơn là vì hoài nghi.- Em vẫn không bập vào, nó gạ chung vốn mở nhà máy làm kem, lúc đầu bán ở Sài Gòn, đắt khách sẽ mở rộng ra cả nước. Em cũng “say: No!” Nó giải thích, dân mình ở xứ nóng thích ăn kem lắm, kinh doanh sản phẩm này sẽ trúng đậm, một vốn bốn lời!- Làm dịch vụ cho ta vay tiền, sao nó lại phải gạ em chung vốn?- Chung vốn trong trường hợp này là góp cho nó một cục tiền để lo các thủ tục, mướn các luật sư và các người làm lobby, nói nôm na là mua các quan hệ, lo các phí tổn giao dịch khác... Công việc mỹ mãn thì có hoa hồng để chia.- Nó gạ em góp bao nhiêu?- Một trăm ngàn Mỹ kim anh ạ. Nếu mỹ mãn, phần được chia của em là một triệu Mỹ kim. Nó còn nói sẽ coi em là khách hàng đặc biệt, nếu công việc không mỹ mãn nó sẽ hoàn trả vốn trong vòng hai mươi bốn tuần lễ, sẽ thuê luật sư làm chứng bảo đảm cam kết này.- Chắc như cua gạch vậy mà em từ chối?- Em đã tính rồi, cứ cho cái ap-phe này là thực đi, khả năng tốt nhất em có thể đạt được là đòi lại được vốn cho Tuyến cò vay một trăm ngàn Mỹ kim sáu tháng ròng không lãi, không kể những phí tổn tiền bạc, thời gian và hao mòn tâm trí đi kiện cáo đòi lại số tiền đã bỏ ra. Còn cái ap-phe này là giả thì chẳng có gì phải nghi ngờ. Nhưng bây giờ em vẫn băn khoăn là không biết phía ta đã làm gì với thằng Tuyến cò.- Thế là em hãy còn tâm địa lo cho phía ta?- Sao lại không?- Ngồi trong nước làm sao biết được thực giả nhỉ?- Trong trường hợp này thực cũng chết chứ đừng nói là giả. Trong làm ăn em học được ở má một điều quan trọng anh ạ. Má vẫn bảo tụi em: Ta không tự lừa mình thì đỡ bị lừa!- Nói như thế, trong nhà này chỉ có anh là ngốc, có phải thế không, Năm Thịnh?- Ai bảo anh đi vào con đường chính trị! Nhưng lập trường kiên định như anh thì cũng chỉ là thứ chính trị nửa vời thôi!..- Lại bắt đầu gây sự hả?- Em nói thật đó. Nếu là nhà chính trị thì từ điều em vừa nói anh phải rút ra kết luận: Tự lừa mình thì khôn ngoan đến đâu cũng sẽ bị lừa!- Thà chú mày lại mắng anh như hồi nào còn hơn là giở cái thói vô lễ một cách lịch sự như vầy! - Mặt Hai Phong đỏ rần.- Hồi nãy anh vẫn nợ em một câu trả lời. Thực tình em thấy anh ngày càng không bắt nhịp được với cuộc sống sau chiến tranh. Em thương anh chứ không trách anh đâu. Anh vốn dĩ được nhào nặn như vậy mà. Chỉ vì anh là người quá tốt, làm theo đúng những điều anh được tôi rèn... Hơn nữa, lại vào tuổi anh...- Tầm bậy! Thế mà chú còn bảo tôi là người tốt!- Đúng vậy anh ạ. Đừng nổi nóng với em. Không tham quyền cố vị như anh là quá tốt rồi còn gì nữa. Cán bộ nào cũng thế cả thì đất nước này được nhờ dữ lắm, lên chủ nghĩa xã hội từ lâu rồi!- Bỏ cái lối nói xọc óc người ta đi! Bộ chú coi tôi là đồ bỏ có phải không?- Con người ta chưa đến thất thập đâu được gọi là già! Nhưng tuýp người như anh thì không thay đổi được nữa...- Chẳng lẽ tôi vô tích sự rồi sao?- Anh Hai ạ, anh xứng đáng được nghỉ ngơi. Nợ đời, nợ nước trả xong rồi, lại bệnh tật nữa. Không ai có quyền đòi hỏi anh phải làm thêm việc gì. Anh ráng sức chăm lo sự gắn bó trong đại gia đình họ Huỳnh chúng ta và đừng cản trở con cháu mình. Thế là quý lắm lắm rồi. Càng động não can thiệp vào công việc của con cháu thì chỉ tổ làm khổ chúng nó thôi...- Nhưng bắt tôi sống và nghĩ như chú nói thì tôi không là tôi nữa!..- Anh cố tự giúp mình đi... - Năm Thịnh cầm tay Hai Phong lên, năn nỉ.- Anh không thể! - Hai Phong rút tay ra khỏi tay em mình.Năm Thịnh lặng đi hồi lâu, mãi mới nói được:- Em rất sợ phải nặng lời với anh. Trời ơi, anh Hai, anh có biết, lúc dắt díu nhau đi, bọn em cầm chắc cái chết trong tay mà vẫn phải quyết ra đi! Anh có biết vì sao không? Đến ngày hôm nay anh vẫn chưa thấm thía sao?.. Cái lối suy nghĩ không trắng ắt phải đen của anh bịt mất mắt anh rồi...- Chú thừa biết là tôi không thể nào chấp nhận việc đi di tản như vậy rồi mà, chừng nào tôi còn sống!..- Đến hôm nay nhớ lại vẫn còn rùng mình anh ạ... Phước may là bọn em nhiều tiền! Anh có biết bao nhiêu người chết giữa biển, đi không đến nơi không?.. - Năm Thịnh lặng đi hồi lâu rồi mới nói tiếp - Trời đất ơi hồi đó trong này cái cột đèn mà chạy được nó cũng đi! Em đã phải kêu lên với má như vậy... Anh có biết tình cảnh trong này hồi ấy không anh Hai? Cả nhiều người sống trên đất Bắc cũng bỏ ra đi. Vậy mà cho đến hôm nay anh vẫn giữ khăng khăng cái nhìn đó!Thấy anh mình ngồi im, một lúc sau Năm Thịnh đứng lên:- Em biết em không thể, làm thay đổi cách nhìn của anh. Em xin lỗi anh, em sẽ không bao giờ dám hỗn với anh nữa.Đừng lỗi phải gì! Tôi vẫn là tôi. Tôi không thể nào chấp nhận được suy nghĩ của chú... Chú càng nói, tôi càng thấy tôi và chú như nước với lửa...- Trời đất ơi, anh Hai!.. Anh có biết không, khi đặt chân được lên đất Mỹ, tụi em lớn bé không ai bảo ai đầu tiên là cùng nhau nhảy tưng tưng kêu lên "Sống rồi! Sống rồi!.." Cả ngày hôm ấy không ai thiết gì đến ăn uống, vì mừng quá... Thế mà là người tự do bồng bế dắt nhau đi trên đất nước tự do tìm công ăn việc làm lại cảm thấy nhục nhã ê chề! Anh có hiểu được điều này không?.. Chỉ vì đang đi trên mảnh đất không phải là tổ quốc mình... Mấy hôm nay chân bước đi trên quê cha đất tổ, nhưng lại không được coi đây là của mình! Là người tự do nhưng tha hương ngay trên đất nước mình... Lại thêm một nỗi nhục nữa!.. Cả điều này nữa, anh có thể hiểu được không anh Hai?- Nhưng... chú cũng phải thấy lỗi tại mình nữa chứ!- Anh Hai à… - Năm Thịnh ngập ngừng mất một lúc. - …Em hỏi thực, chẳng lẽ con người cộng sản trong anh chẳng có một chút ý niệm gì về máu chảy ruột mềm! - nói đến đây Năm Thịnh gần như mếu.Hai Phong bặm môi lại một lúc, nhưng rồi vẫn cả quyết:- Đành là có chuyện máu mủ ruột thịt!.. Nhưng đúng là đúng, sai là sai. Không thể khác được. Dứt khoát không thể khác được!- Anh Hai! - Năm Thịnh tuyệt vọng nhìn Hai Phong. - Hôm qua thì anh bảo tại chúng em rủ nhau đi di tản. Hôm nay chắc anh lại định nói tại tụi em từ chối đất nước mình chắc? Có phải trong đầu anh đang nghĩ như vậy không?- Tôi không nói thế. Đất nước không từ chối ai cả! Chính chú đã có lúc thừa nhận là lần này trở về lại có giá hơn lúc ra đi đấy thôi!.Hai Phong chưa kịp dứt lời, hai tay Năm Thịnh đã nắm lấy hai tay ông, đổ lửa:- Ông nội ơi, không còn lời thú tội nào tệ hơn điều anh vừa nói ra nữa! Lần này chính tự anh nói ra!.. - Năm Thịnh buông Hai Phong ra, ngồi vật xuống gốc cây ngay cạnh nơi anh mình đứng, một lúc sau rền rĩ: -...Phải... Đúng là có giá hơn lúc ra đi! Nghĩa là cái giá mới cao hơn cái giá cũ! Trời ơi là trời!.. Tụi em bây giờ có cái gì mà đáng giá hơn cái giá cũ hả anh Hai? Anh nói đi! Cái gì?.. Anh nói thật lòng đi!... - mặt Năm Thịnh nhăn nhó, đỏ tía.Hai Phong mím môi ngồi im, vừa quá bất ngờ về phản ứng gay gắt của Năm Thịnh, vừa lúng túng không biết trả lời thế nào.- Cái giá mới hơn cái giá cũ ở chỗ nào?!. Vì mấy đồng đô-la tụi em gửi về sao?.. Chỉ có thế thôi hả anh Hai? Không hơn không kém?!..-...- Trời đất!.. Như thế này thì làm sao nói đến hoà hợp dân tộc! Như thế này thì hiểu gì về hoà hợp dân tộc!.. Tại làm sao những người chiến thắng như các anh, những người thất trận như đám ông Thiệu không hiểu nổi những nỗi đau của người dân nước mình! Tại sao lại vô tâm hay mê muội đến thế?!.Hai Phong kinh ngạc nhìn em mình chằm chằm nhưng vẫn không nói được gì.Tay vân vê mấy hòn sỏi trước mặt, mãi Năm Thịnh mới nói tiếp:- Em không hiểu đám người thất trận như ông Thiệu nghĩ gì, nhưng em hỏi thẳng anh: Chẳng lẽ trong đầu người chiến thắng các anh chỉ có trắng và đen, vô sản và tư sản, cách mạng và phản động. Ngoài cái đạo lý sơ cứng chết tiệt này ra các anh ra không có cái gì thuộc về con người?- Đừng nói linh tinh thế em! - Hai Phong gần như van xin.- Trời đất ơi, thế nào là linh tinh? - Năm Thịnh vừa kêu vừa giãy lên. - Hay là người cộng sản các anh không đau nỗi đau của dân tộc? Không khát vọng những khát vọng của dân tộc?!. Chỉ vì các anh là người chiến thắng! Có phải vậy không?!. Có phải vậy không?!..- Chú bình tĩnh lại đi...- Em đang rất bình tĩnh mà anh Hai. Thế còn cuộc sống này? Số phận con người trong một đất nước đã bị chiến tranh băm vằm mấy chục năm như thế này? Những người đã chết, những người còn sống!.. Tất cả chẳng có ý nghĩa gì sao?. Mà thế nào là trắng, là đen? Thế nào là cách mạng, là phản động?. Rồi cả cái thế giới chung quanh lăm le đang nhằm vào đất nước này nữa!. Không có cái gì thoát ra khỏi cái thước đo này của anh sao anh Hai?.. Mà thước đo này, cách nhìn này ai dám đặt ra như thế? Trả lời em đi anh Hai! Ai được phép định ra nó như vậy?.. Trả lời em đi!. - Năm Thịnh lắc mạnh tay Hai Phong, giục giã.- Anh... anh chỉ có thể thông cảm với chú!.- Không! Không! Em không cần anh thông cảm gì cả! Nói đi! Nói đi chứ anh Hai!Hai Phong đờ đẫn, với lấy tay em mình, im lặng.- Em hỏi lại anh một lần nữa: Có phải là nhà này nuôi cách mạng không?- Sao chú lại hỏi lẩn thẩn thế?- Để nhắc nhở anh thôi.- Tôi có làm gì sai trái đâu mà chú phải nhắc? - Hai Phong bực bội.- Xưa nay em cứ đinh ninh là trách nhiệm của người chiến thắng nặng nề lắm... Cuộc chiến càng khốc liệt, trách nhiệm càng nặng nề. Nào ngờ...- Chú ngờ cái gì nữa? Ngỡ như thế chưa đủ sao?Năm Thịnh lần chần mãi không nói, rồi bất giác rên lên:- Anh Hai ơi... Thì ra suy cho cùng người cộng sản các anh cũng chẳng thoát được cái quy luật được làm vua thua làm giặc của con người!- Trời ơi Năm Thịnh! Không được nói thế...Năm Thịnh dường như không nghe thấy Hai Phong nói.- Nhưng tôi hiểu... Tôi hiểu chú...- Anh hiểu cái gì?- Tôi hiểu và thông cảm được với chú!.. Cả đời chú lớn lên trong vùng địch... Dù sao chú cũng khó có thể nhìn khác hơn và hành động khác hơn!- Chết thật rồi! - Năm Thịnh kêu to lên, vừa ngơ ngác, vừa thất vọng. -...Anh nói thế có nghĩa là chiến tranh vẫn chưa kết thúc ngay trong cái nhà này!.. Trời đất ơi!.. Hết đường!.. Hết đường!.. - loáng thoáng nghe thấy tiếng má Sáu Nhơn vui đùa với mấy đứa trẻ đâu đây, Năm Thịnh vội dừng lại, hạ giọng: - Thôi, em không muốn lại hỗn với anh một lần nữa! Em có việc em phải đi đây... Không thể nói chuyện với anh được... - Năm Thịnh buông tay Hai Phong ra, đứng dậy sửa lại quần áo.- Đi đâu? - Hai Phong như choàng tỉnh ra khỏi cơn mê.- Ủy ban Mặt trận Thành phố mời em lên họp mặt... Như anh đã nói lúc nãy ấy mà: Bỏ nước đi di tản bây giờ hoá ra lại có giá!..Hai Phong chới với.Đúng ngày bà Sáu Nhơn thượng thượng thọ 85 tuổi, mọi người ở nhà không thiếu một ai. Không biết có bảo nhau trước hay không, ai cũng ăn mặc chỉnh tề hơn lúc bình thường. Bà Sáu mặc bộ quần áo dài màu ngà, hàng tơ tằm, tuy giản dị nhưng trang trọng. Tóc má trắng xoá càng hợp với màu quần áo này. Từ sáng sớm tiếng cười nói trong nhà ngoài sân như không dứt. Mấy cái máy ảnh và video kỹ thuật số của các cháu nội má Sáu quay chụp lia lịa, nhưng là gặp đâu quay chụp đấy, hoàn toàn tự nhiên, không bài trí... Bảo Vân có một tín nhiệm kỳ lạ với má Sáu, dắt được nội của mình đi hết chỗ này chỗ khác trong đám con cháu, mỗi nơi dừng lại một tí cho các nghệ sĩ nghiệp dư làm việc theo ngẫu hứng...- Con đảm bảo với nội là sẽ có một album và một băng video độc đáo về sinh nhật của nội, không giống bất kỳ ở nhà nào! - Bảo Vân hứng chí nói với nội của mình.- Các con thấy chưa, ở nhà với nhau thế này có sướng không! Quần tụ với nhau cả một ngày cho chán thì thôi. Ngày mai lại tha hồ ai đi việc nấy, đi đâu thì đi... Vợ chồng Hải đi đâu rồi? Vợ chồng Võ Sang hứa đến mà giờ này chưa thấy. - Bà Sáu nói giữa nhà.- Cô chú Hải từ sáng sớm phải đi Cần Giờ để dự lễ kỷ niệm ngày Nam Bộ kháng chiến ạ. Chú Sang và cô Trang hôm nay cũng đang ở đấy. Con chắc chậm lắm đến trưa các cô các chú sẽ về đông đủ. - ông Hai Phong thưa với mẹ.Khi cả nhà ngồi cùng với nhau trong bữa ăn sáng muộn hơn mọi ngày, Vũ đứng dậy, trịnh trọng:- Thưa nội, con xin phép thay mặt thế hệ thứ ba của nhà họ Huỳnh ta kính mời nội đi gắn tên cho xí nghiệp cơ khí của chúng con. Con kính mời bố mẹ, các chú thím cùng đi với nội.- Xí nghiệp đã khai trương lâu rồi còn gì? - Bà Sáu hỏi lại.- Thưa nội, xí nghiệp hết thời gian chạy thử ạ, hôm nay đi vào sản xuất lô máy xay xát và động cơ đầu tiên ạ.- Thưa má, con được các anh các chị và các cháu giao nhiệm vụ xin phép má cho tất cả chúng con rước má đến xí nghiệp của thế hệ thứ ba nhà họ Huỳnh ta ạ! - ông Năm Thịnh đứng kề bên Vũ, hai bàn tay chắp lại trong khi nói.- À ra vậy, một âm mưu được bày đặt sẵn... - bà Sáu cười.Bà chưa dứt lời, tiếng vỗ tay đã ran lên khắp nhà cùng với tiếng cười hoan hỉû...Một nửa tiếng sau, đúng 9 giờ sáng, các xe ô-tô đưa cả nhà họ Huỳnh đến cổng xí nghiệp. Giờ nào việc nấy đúng từng phút.Người thay mặt xí nghiệp đứng ra tặng hoa bà Sáu lại là ông bà Tư Cương:- Kính chúc bà sức khoẻ dồi dào... - ông Tư Cương không nói được hết câu, vì quá cảm động, hai tay run lên. Bà Tư Cương phải nắm lấy cánh tay chồng.- Ôi, thật không ngờ!.. - má Sáu cũng cảm động không kém. Má quay ra nói với Vũ và Bảo Vân đang đỡ hoa cho má: - Các con giữ bí mật với nội đến phút cuối cùng hả?!..Khi công nhân và mọi người nhà họ Huỳnh tề tựu đông đủ, má Sáu được mời ấn nút điện trên bục hoa. Những quả bóng đủ các mầu sắc bay cao, kéo theo tấm vải điều lên không trung, để lộ rõ tấm biển đồng:

Công ty TNHH Ngọc Vân

Xí nghiệp cơ khí23 Tháng ChínBà Sáu được mời lên phát biểu.Bà phải hai tay ôm ngực trong giây lát. Cả cuộc đời bà từ những ngày thơ ấu còn lưu giữ được trong trí nhớ rộn lên trong tâm khảm. Các buổi lễ sinh nhật trên những chặng đường đời khác nhau, từ khi cùng với người yêu đọc chung truyện Tố Tâm. Đến cái ngày một nách năm con đứng trước mộ chồng. Đêm hôm bão tố ầm ầm giục Hai Phong vào bưng biền... Cái tin sét đánh về Út Thạnh và bé Thơ bị giết. Những đêm khóc thầm vì gia cảnh con cháu ly tán...Sau khi trấn tĩnh lại, bà Sáu tự sửa lấy micrô, thong thả nói:- Xin cho phép tôi, với tư cách là người cao tuổi nhất ở đây hôm nay, chúc mọi thành viên trong nhà máy chúng ta mạnh khoẻ, hạnh phúc. Mong mỗi người trong nhà máy giữ chữ tín với nhau làm đầu, để nhà máy chúng ta giành được lòng tin của khách hàng, và để chúng ta được ấm no! Xin đa tạ nhiệt tình đón tiếp giành cho tôi!Chờ cho tiếng vỗ tay dứt hẳn, bà Sáu chắp tay cúi chào mọi người rồi bảo các cháu đưa mình về nhà. Sự khoan thai, đĩnh đạc của bà thu hút tâm trí mọi người, tạo nên sự im lặng đầy kính cẩn. Lễ gắn tên xí nghiệp kết thúc. Từ đầu đến cuối tất cả vẻn vẹn trong mấy phút, không các thủ tục lễ nghi giới thiệu lê thê, không diễn văn, không đáp từ, không nhà báo, không phóng viên nhiếp ảnh...Buổi tối hôm ấy, sau bữa cơm, trong lúc cả nhà ngồi quây quần ngoài vườn, ông Lê Hải xem đồng hồ rồi đứng dậy xin có lời:- Thưa má, tối nay chúng con sẽ có món quà lớn để chúc mừng má. Chúng con đoán chắc má sẽ không từ chối. Chúng con tin rằng má sẽ bị bất ngờ...- Các con các cháu nghe này, - bà Sáu gọi mọi người - Chú Hải đã thưa trước với nội, thế mà vẫn còn tin là nội sẽ bị bất ngờ. Nội đoán, nếu vậy món quà này chắc sẽ phải to bằng dinh Thống Nhất!Cả nhà cười vang.Mọi người còn đang bàn tán xem bà Sáu sẽ thắng hay sẽ thua trong đố vui này thì có tiếng bấm chuông, một xe bus đã đỗ xịch trước cửa nhà. Một đoàn khách bước xuống xe. Các khách trân trọng mời ông bà Học dẫn đầu đoàn bước vào nhà.Má Sáu không tin vào mắt mình:- Trời ơi, anh chị Năm? - bà Sáu giơ cao hai tay lên trời, rồi mộât tay vịn vào vai ông Học, một tay vịn vào vai bà Học để kiềm chế nỗi xúc động của mình.- Thưa vâng. Vợ chồng Năm Học tôi xin kính chào chị Hai Liên. Kính chúc chị sống lâu, mạnh khoẻ, làm chỗ dựa cho con cháu mình...Bà Sáu Nhơn nhận từ tay bà Học một bó hoa tuyệt đẹp. Đấy là bó hoa thứ hai bà được trao ngày hôm nay.Bà Sáu và ông bà Học đứng trò chuyện với nhau biết bao điều.Cánh ông Học còn thêm vợ chồng Nghĩa, vợ chồng Lễ, ông bà Tư Cương. Trong đoàn khách vừa đi xe bus tới còn có gia đình Võ Sang, vợ chồng ông Ba Khang, vợ chồng Bảy Dự và cả gia đình Tôn Thất Loan. Tất cả do ông Lê Hải sắp xếp. Ngay từ khi gặp nhau trên xe bus, Võ Sang, Lễ và Tôn Thất Loan trò chuyện với nhau về kỷ niệm cũ tại trại cải tạo Bảo Lộc.- Sự đời quả bất ngờ phải không anh Sang? Cuối cùng thì người làm công việc cải tạo và người bị cải tạo cùng là khách ngồi chung nhau trên một chuyến xe bus đến chúc thọ bà Sáu Nhơn. Có phải vậy không, anh Võ Sang?... - giọng nói Tôn Thất Loan đầy hân hoan.- Sự chuyển hoá khó hình dung nổi của thời gian các anh ạ. - Lễ nói chen vào.- Thật là con tạo xoay vần. Các anh ạ, dù ai trong chúng ta giàu trí tưởng tượng đến mấy cũng khó nghĩ tới cuộc gặp mặt như hôm nay... - Võ Sang chia sẻ ý kiến của Tôn Thất Loan và Lễ.Thú thực với các anh, hôm ấy khi bước chân qua khỏi cổng trại, câu nói đầu tiên là câu tôi tự nói với mình: Adieu Vietnam! Adieu!(°) [(°) Vĩnh biệt Việt Nam! Xin vĩnh biệt!] - Tôn Thất Loan kể lại.Chờ niềm xúc động lắng dần, ông Lê Hải mới đứng ra giới thiệu gia đình Nghĩa, gia đình Lễ và gia đình Tôn Thất Loan với bà Sáu và mọi người.Chủ và khách ngồi trên các ghế xếp thành một vòng tròn trên sân vườn. Sau những lời chúc tụng bà Sáu, câu chuyện trên sân lúc đầu xoay quanh niềm hân hoan và sự hài lòng về những đổi thay của đất nước trong những năm gần đây, không ít lời khen ngợi dành cho bốn anh em Vũ.Giữa chừng, ông Học đứng lên:- Tôi xin nói vài lời với các cháu của nội Sáu Nhơn. Các cháu được thừa hưởng rất nhiều sự can đảm và tài kinh doanh của nội các cháu. Còn điều này các cháu có thể chưa biết: Ngày xưa, nội các cháu được những người cùng hội cùng thuyền tặng cho biệt danh chị Hai Nhà Bè, vì uy tín của nội cháu, vì sự kính trọng của những người làm ăn buôn bán với nội cháu hồi bấy giờ, từ lúc chưa có các cháu trên đời này...- Anh Năm... Thôi đã thế tôi phải kêu là chú Năm. Sao chú lại lôi cả tên huý của tôi ra mà gọi thế này! - bà Sáu cười, tay khua khua lên trời.- Chị Hai, xin chị cứ gọi tôi là chú Năm như ngày xưa! Để cho tôi được ôn lại những ngày tháng long đong... Xin lạy chị một lạy chúc mừng chị thượng thọ. - ông Học quỳ thụp vái một vái dài, úp mặt xuống đất hồi lâu.Mọi người ngây ra, trời đất như tụt lắng xuống. Mãi ông Học mới đứng lên nói tiếp:-...Năm xin đến gặp chị là năm tôi bị lừa mất sạch... Vỡ nợ, tôi đã phải trốn ra Hội An, đã có lúc phải đi kéo xe bò mấy tuần vì không còn một xu dính túi... Con người ta lên voi xuống chó đến thế là cùng!.. Mãi cho đến khi chị cho người ra kiếm tôi trở lại Gia Định...- Đòn đau nhớ đời, có phải không?- Nếu không nhờ được chị đền giúp cho mấy bát họ(°) thì có lẽ Năm Học này đi tù mọt gông rồi. Hôm đến chị cầu cứu, lửa như thiêu đốt ruột gan. Thà chịu đi đẩy xe bò chứ không chịu về làm thuê cho chủ nợ. Còn đang phải lo chạy nợ thấy bà, thế mà đến nhà ta anh Sáu Nhơn cứ ấn xuống ghế bắt ngồi nghe cái đĩa cải lương Phùng Há và Năm Phỉ ảnh vừa tậu được. Bây giờ tôi vẫn còn nhớ cái cảnh ổng vừa nghe vừa phơi bụng đứng quạt cho cái máy hát, vì chỉ sợ cái nóng làm cho đĩa hát méo tiếng!- Hồi đó cứ Phùng Há hay Năm Phỉ diễn ở đâu là ổng bỏ mọi việc, đi xem bằng được.- Ổng còn khoe đi khoe lại đấy là cái đĩa hát đầu tiên từ Paris gởi về... Mấy năm sau tôi mới biết, chị đã mất cửa hàng vải vì mấy bát họ thế nợ cho tôi. Cho đến ngày hôm nay chị vẫn chưa nói ra chuyện này, tôi thầm mang ơn chị cứu sống suốt đời. - giọng ông Học đầy xúc động.Cả sân bây giờ mới nhao nhao lên, đòi bà Sáu Nhơn và ông Học kể chuyện ngày xưa. Bà Sáu Nhơn chỉ khua tay:- Chú Năm, ai bảo chú khui ra, thì bây giờ chú phải kể đi. Có cô Năm đây, chú phải kể cả chuyện cái vòng kiềng đi mượn của tôi làm lễ cưới đến bây giờ vẫn chưa trả lại. - bà Sáu nói vui, rồi bỗng nhiên giọng bà tụt hẳn xuống. - Ôi nhà ta được đất mến khách, các cháu ạ. Những chuyện ngày xửa ngày xưa mà ông Năm hãy còn nhớ... Tiếc quá, hôm nay nếu có ông Tám Việt.., cậu Hai Hân nữa, thì vui biết chừng nào!Tạm biệt má Sáu Nhơn, cánh ông Học và cả gia đình Tôn Thất Loan kéo nhau đi ăn tối ở nhà hàng REX.Đang ngồi ăn, Lễ bỗng nhiên nhăn nhó như bị ai giội nước lạnh vào đầu, miệng thở dốc. Thảo ngồi bên phải phải buông bát đũa xuống ôm lấy chồng. Lý Lam như từ trên trời rơi xuống đứng trước mặt:- Ôi quả đất tròn. Xin kính chào các quý vị!- Chào!- Chào!-!!!Thấy mọi người vẫn ngồi yên, Lý Lam nói luôn:- Các vị về dự 20 năm ngày 30 tháng Tư sao về nước muộn thế! Chắc còn phải đợi tổng thống Clinton tuyên bố bình thường hoá quan hệ, các vị mới dám bước chân về, có phải vậy không?Mọi người chưa ai bắt lời.- Tôi ở Sài Gòn được cả tháng nay rồi. Visa được gia hạn thêm tám tuần nữa. - Lý Lam nói liền một mạch, cố ra vẻ tự nhiên.- Ông Lý về kiểm tra trận địa có phải không? Ông có đi được nhiều nơi không? - Tôn Thất Loan đá lại câu nói móc của Lý.- Thoải mái, các vị ạ. - Lý Lam bị chạm nọc nhưng tỉnh bơ. -...Đi đến đâu cũng được. Đi xa tôi gọi taxi, trong thành phố tôi dùng xích-lô để tìm hiểu phố xá, thuận tiện vô cùng.-???Những người ngồi bàn ăn không ai muốn nhắc đến trước mặt Lý Lam sự việc một sĩ quan nguỵ lái máy bay thể thao thuê của Thái Lan đột nhập bầu trời Thành phố để rải truyền đơn trước ngày 30 tháng Tư vừa qua... Câu chuyện trên bàn ăn tẻ nhạt gần như độc thoại.Không tìm đâu ra những câu hỏi thăm xã giao nữa để nói tiếp, Tôn Thất Loan ngồi chờ một lúc rồi nói với Lý Lam:- Ông Lý còn nhớ ông trung tá Phạm Trung Nghĩa chứ, bây giờ là đại tá, nhưng đã về hưu rồi. Cái nhà ông Nghĩa đến nói chuyện với chúng ta ở trại Bảo Lộc ấy mà?.. Ông Nghĩa là anh ông Lễ ngồi đây này! Nhớ chứ? - Tôn Thất Loan chỉ vào người cấm khẩu ngồi đối diện là Lễ.- Nhớ! Ông Nghĩa ấy làm sao quên được. - Lý Lam nói ngay.- Vợ chồng cụ Phạm Trung Học và vợ chồng ông bà Phạm Trung Nghĩa cũng có mặt tại đây đấy, ngồi ăn ở phòng trong. Chúng tôi đến muộn nên không đặt được một phòng riêng. Ông Lý vào chào một câu chứ?- Dạ. Cảm ơn ông Loan. Xin chào tất cả các vị. - Lý Lam đứng dậy bắt tay mọi người.Mọi người chăm chú nhìn Lý Lam lần theo lối đi giữa các bàn ăn và ngạc nhiên: Lý Lam không ngoặt vào phòng trong mà lại hướng ra phía đại sảnh rồi đi thẳng...