rời vừa rạng đông.Lô Hli, một mình trên con đường núi vắng ngắt, vội vàng đi cho kịp buổi chợ mai...Ánh sáng lộng lẫy soi xuống một cảnh tượng thần tiên. Quanh mình nàng, rừng cây man mác, chỗ nấp trong bóng tối mát dịu màu xanh, chỗ phơi ra ánh nắng rực rỡ vàng hoe. Trên nền trời phơn phớt hồng, những chỏm núi xa in những nét thiên thanh dịu. Giọt sương mai long lanh trên ngọn cỏ như nghìn vạn hạt pha lê. Ẩn hình trong bụi rậm, con hoàng anh chào đón Chiêu Dương...Lô Hli mải miết đi nhanh, con dao ba nằm gọn trong chiếc vỏ tre thắt ở dây lưng, theo dịp chân, rung xóc xách...Lô Hli còn trẻ và đẹp lắm, cái đẹp kín đáo của bông hoa rừng. Hai mắt thơ ngây nhìn như chép lấy bài thơ bằng hình sắc phô bày ra ở quanh mình. Cả tâm hồn nàng thổn thức, rung động lên thành một khúc sơn ca, họa theo tiểng oanh vàng réo rắt:Ta yêu cảnh non cao rừng rậm,

Những chòm cây xanh tốt, những vách đá chênh vênh.

Ta yêu tiếng suối xa thánh thót năm canh,

Tiếng chim mừng hoa sớm, vượn hót trăng thanh,

Ta yêu sắc hoa mận trắng tinh, sắc hoa đào phơn phớt,

Những ruộng lúa mông mênh, những nương ngô bát ngát,

Những trâu bò, dê lợn thả đầy ngàn.

Ta yêu những khúc kèn, điệu hát nồng nàn,

Đêm mùa rét, ngồi nhàn quanh bếp lửa.Thốt nhiên, Lô Hli đứng sững lại, sắc mặt tái xanh...Bên lề đường, một con báo nhơ nhỡ đang nép mình dim mắt, ngoe nguẩy đuôi chờ...Qua cái phút sửng sốt lúc đầu, Lô Hli lại trấn tĩnh như thường: gái sơn lâm chẳng như những hạng yếu bóng vía, trói gà không nổi. Nàng rút phăng dao lưng, quả quyết chờ...Thấy bên địch tỏ ý bất trắc, con báo há miệng nhe nanh, dập đuôi nhảy vọt đến giữa chỗ cô sơn nữ đứng. Lô Hli né mình sang một bên, thuận tay chém mạnh xuống đầu con ác thú, chẳng ngờ lưỡi dao tuột tay văng đi...Nhanh như chớp, Lô Hli ném theo cả cái chuôi gỗ, nhảy cưỡi ngay lên cổ con báo, hai tay nắm chặt lấy hai tai, dúi mõm nó xuống mặt đường. Con báo gầm thét dữ dội, quật đuôi lên lưng Lô Hli đen đét, cố sức hắt nàng rơi xuống. Lô Hli cũng không vừa, nàng nghiến răng, lấy hết sức đè chúi con báo xuống, nó lên nàng cũng lên, nó lùi nàng cũng lùi, đem hết tấm lòng thiết tha sự sống của mười bảy cái xuân xanh cự lại với thần chết.Con báo tức lắm, gặm xuống mặt đường đến nỗi rách cả mép, máu chảy đầm đìa. Nhưng, sức khỏe của nó hình như mỗi lúc một tăng gấp lên, còn Lô Hli thì dần dần mệt mỏi. Bồ hôi lã chã; hơi thở hồng hộc, mắt đã hoa, đầu đã váng. Lô Hli vẫn căng thẳng hai tay, cứng chắc hai chân, cố bám ghì lấy sự sống...Một phút, hai phút... ba, bốn phút... Lô Hli nhìn quanh, cả tạo vật đều hững hờ!... Nàng tuyệt vọng.Con báo vẫn gầm gào, sục sạo, nép mình xuống sát đất rồi thốt nhiên nhảy vọt lên. Lô Hli suýt bị hất ngã... Nàng đuối sức lắm rồi. Cũng đành cam chịu chết. Nhưng hai mắt nàng bỗng sáng quắc lên, mặt lộ vẻ mừng, Lô Hli thu hết hơi tàn hú to một tiếng cấp cứu. Tiếng kêu mới thê thảm làm sao!Đằng xa, dưới lòng thung, một chàng trẻ tuổi vác cày, dắt trâu ra ruộng. Nghe tiếng hú, chàng ngẩng lên nhìn, rồi vội vàng đặt cày, buông trâu, chạy miết lên đường.Thấy có cứu viện, Lô Hli bội phần hăng hái, thì con báo cũng hết sức vẫy vùng.Chàng trẻ tuổi nhảy xổ lại, hoa dao băm vào mặt con báo đến vài mươi nhát cực mạnh. Nó gào lên một tiếng vang động núi non, quật băng Lô Hli xuống đất, chồm lại đánh người con trai nọ. Nhưng, chỉ gắng sức được có thế, nó ngã vựt ra cạnh đường, hộc máu rất nhiều rồi chết.Lô Hli cũng đã nằm lăn trên đám cỏ, không biết gì nữa.- Trời ơi, Lô Hli đây mà!Nói đoạn, chàng trẻ tuổi quỳ xuống, hết sức lay gọi.Dần dần, nàng hồi tỉnh, mở mắt nhìn người đã cứu mình:- Tsi Tô Đay!- Vâng, tôi đây mà! Lô Hli hết sợ chưa?- Cảm ơn Tsi Tô Đay đã cứu tôi!- À, Lô Hli tỉnh rồi! Tôi đưa Lô Hli về nhà nhé?Nàng gật đầu.Chàng thanh niên lập tức bế xốc Lô Hli lên tay, bước rảo về động...

 

Hai tháng sau.Cũng một buổi sáng lộng lẫy.Bên sườn đồi hẻo lánh, Tsi Tô Đay, ngồi trên đống thân cây vừa ngả, đang ngắm nghía những bắp tay sắt của mình. Chàng mỉm cười vớ cái rìu gác cạnh đấy vung múa một hồi như chớp nhoáng.Chàng đắc chí. Ngót ba chục gốc cây bị chém ngã rồi mà cái rìu vẫn nhẹ như chiếc lông chim.Trên cành cây, con họa mi cất tiếng hót vang.Tsi Tô Đay lắng tai nghe, mắt nhìn vẩn vơ những màu hoa sắc lá thắm tươi................Bông hoa phô nhị giữa rừng,

Thấy hoa mà chẳng thấy đường tìm hoa,

Một bầu xuân khí bao la,

Bụi trần vắng ngắt đây là cõi tiên...Một tiếng hát tự bên kia sườn núi đưa lại, lanh lảnh như tiếng chuông vàng...Tsi Tô Đay đứng phắt dậy. Chàng ngừng hơi thở, lắng tai nghe. Quanh mình im lặng cả, chỉ nghe tiếng trái tim đập thình thịch................Bụi trần vắng ngát đây là cõi tiên...Có lẽ nàng tiên nào hiện ra thực chăng? Ừ, nàng tiên? Ngày nay không ai nói gặp tiên, nhưng ông nội chàng khi xưa chẳng thường vẫn quả quyết thấy tiên đó ru!...............Thấy hoa mà chằng thấy đường tìm hoa...Tiếng hát gần mãi lại...Tsi Tô Đay giật mình. Chàng nghe rõ ràng tiếng Lô Hli. Phải, chỉ Lô Hli mới có cái giọng êm đềm ấy.Lô Hli! Từ hôm cứu nàng thoát khỏi nạn, Tsi Tô Đay không lúc nào quên được người thiếu nữ mỹ miều ấy. Cái hình ảnh Lô Hli thường thường hiện rõ trong tưởng tượng chàng như một cánh hoa nở giữa cõi đìu hiu. Mà, lần ấy là lần thứ nhất, trái tim chàng thổn thức về tình. Nhưng than ôi! Cái tình yêu ấy, ngay tự lúc đầu, đã bao hàm một điều thất vọng; những cái mơ mộng nên thơ của chàng trẻ tuổi nọ chẳng lần nào dám kết thành một điều mong ước.Lô Hli là một người con gái đẹp, dòng dõi nhà đàn anh, lại giàu có. Còn Tsi Tô Đay? Chàng chỉ là một kẻ cùng đinh nghèo kiết! Chàng là một người biết an phận, hiểu lẽ phải. Nhưng, tấm lòng người ta còn có những lẽ phải, chính lẽ phải không thể sao hiểu được. Vì vậy linh hôn chàng trẻ tuổi tối tăm kia vẫn phải âm thầm đau khổ.Một cái bóng hiện ra... Một cái bóng thướt tha giữa muôn hồng nghìn tía...Phải, chính Lô Hli rồi!Trái tim Tô Đay đập như gần vỡ tung ra.Lô Hli đứng trên đỉnh đồi, che một tay lên trên mắt nhìn chàng hồi lâu, bỗng gọi:- Tsi Tô Đay!- Lô Hli à?Nàng hớn hở chạy lại gần, nắm lấy tay chàng một cách thân ái:- Ồ! Tsi Tô Đay! Anh làm gì ở đây? Sao từ bữa ấy, không thấy anh lại chơi?Giọng nói trách móc mà yêu đương.- Em chờ mãi... mong ngóng mãi... em tìm kiếm anh mãi, chẳng gặp lần nào! Anh cho lòng em mang một cái ơn nặng rồi chẳng để em được nói một lời nào!- Lô Hli tìm tôi à?... Tôi cũng... mong Lô Hli lắm!...Nàng tươi cười nói:- Hôm nay chẳng ngờ được gặp nhau!...- Mà gặp nhau giữa cảnh đẹp này! Lô Hli thực hệt như một nàng tiên. Tiếng Lô Hli hát, con họa mi nghe phải thẹn!Trên cành cây, con họa mi quả nhiên lặng tiếng.- Tô Đay! Anh chỉ nói...- Thực đấy! Lô Hli à!Lô Hli sắc mặt hồng hồng, lảng sang chuyện khác:- Một mình anh ngả những ngần này cây à?Nói đoạn nàng nhìn lên hai cánh tay và bộ ngực Tô Đay:- Anh khỏe quá!- Lô Hli đẹp quá!Hai người nhìn nhau cười nụ.- Lô Hli à, nếu tôi biết làm “phong thư [1]” tôi sẽ làm một bài nói về Lô Hli, một bài chép đầy tờ giấy lệnh, một bài hay lắm kia... Mà nếu lúc này tôi sẵn cái kèn lau, tôi thổi ngay một khúc cho Lô Hli nghe...- Những lời Tô Đay nói, há chẳng là một “phong thư” hay, một khúc kèn êm ái? Anh nói nữa đi. Em không có sự vui vẻ nào bằng được nghe giọng nói của Tô Đay!- Bôn Đin ọ! Lô Hli thực có lòng...-... yêu anh lắm!Nàng nói đoạn, rút chiếc khăn thêu bịt tóc đưa cho Tô Đay:- Anh nhận lấy cái này...Cặp mắt Tô Đay lóng lánh.- Lô Hli à!... Nghĩ cho kỹ đã nè!... Tôi nghèo... nghèo lắm!- Phấy! Tô Đay đừng nói thế!...Tô Đay nhìn nàng một cách biết ơn.- Thôi anh làm nhé, em về, em đem thuốc về cho phá em dùng.- Ông Chánh mệt à?- Phá em bị sốt... qua loa thôi...Ông Chánh mất; và việc tang ma vừa xong thì trời đổ trận mưa to. Lô Hli và người dì ghẻ nàng ra sân tắm, đoạn cất bỏ hết đồ tang, vì theo tục lệ, hễ người chết đã táng rồi mà trời mưa là thân quyến hết trở.Mấy hôm sau, cũng trong nhà ấy, có đám vui rất lớn: Lô Hli lấy chồng?Lấy ai?Lấy Tsi Nèng, con trai ông Khán Động, một chàng trẻ tuổi đã có đủ tiền làm ma cho ông Chánh theo như cổ lệ. Xem vậy đủ biết Tô Đay chằng phải là chàng rể sung sướng trong cái đám cưới to ấy. Mà, dù chỗ thâm sơn cùng cốc, kim tiền cũng vẫn chiếm được phần hơn.Trên nhà gái hai họ ăn uống linh đình, cỗ bày lên hai dãy bàn gỗ thấp trải lá chuối tươi và gồm có mấy món: thịt lợn luộc, thịt gà luộc, muối, ớt, canh gà nấu bí, cháo ngô và rượu ngô. Trông thì không ngon lành lắm, nhưng bà con đường rừng có cái quai hàm sắt, cái dạ dày chun, có thể lấy cái lượng bù cái phẩm được. Họ ăn uống ồ ạt, liên miên suốt ngày. Rượu say, họ đốt pháo hoặc bắn súng làm vui.Xong bữa rượu chiều, chú rể vào làm lễ bàn thờ nhà gái và nghe ông thầy cúng đọc những điều khuyên răn về đạo làm chồng, làm dâu trong hàng động. Hai họ, mỗi người mừng cô dâu chú rể ít nhiều tiền bạc, gói trong những mẩu giấy hồng. Trước mặt mọi người, ông thầy cúng giở những nữ trang của cô dâu ra đếm. Nào áo xiêm thêu sặc sỡ, khăn bịt đầu đính hoa bạc, thắt lưng ngũ sắc, kha cặt, vòng cổ, vòng tay, xà tích, nụ tai v.v... Ai nấy chuyền nhau sờ, nắn, mở ra, gấp vào, ngắm nghía, khen ngợi cái tài khâu vá của cô dâu và mừng cho chú rể đã khéo kén được người bạn trăm năm tài sắc vẹn toàn.Trong lúc ấy thì cô dâu ngồi khóc ở xó buồng. Trái với mọi cô thiếu nữ khác, Lô Hli khóc thực, khóc cái tình của Tsi Tô Đay, khóc vì thấy đống tiền đã đắc thắng một cách hỗn hào, khóc vì sự sẽ phải ăn chung ở lộn với kẻ mình không yêu mến. Chị em xúm lại khuyên giải, an ủi hết điều. Đáp lại những lời bạn gái, Lô Hli cất tiếng hát bài “Than vãn của cô dâu” nghe rất thảm thiết:Thoạt khi mới bắt đầu ra khỏi tố,

Chim non kia lòng lo sợ biết bao!

Run cánh chuyền từ cành thấp đến cành cao,

Thêm nhớ mẹ, kêu gào thảm thiết!...

Gà con quá trớn đi xa,

Bị chim cắt cướp tha vào núi,

Chim cắt nọ hung tàn xiết nói,

Để mẹ già chua xót nỗi thương con... Ngựa non, dê tháu suốt ngày nô giỡn,

Trên bãi cỏ xanh mơn mởn,

Nhưng một ngày kia, chúng hồ khôn lớn,

Tham đồng tiền người ta vội bán

Cho bọn lái buôn xua đuổi chúng đi xa.

Khiến cho chúng lìa mẹ, lìa cha,

Lìa đồng cỏ bao la, lìa núi cao chót vót.

Quá tin con chim mồi ngon ngọt

Sẻ rừng kia chui tọt vào lòng,

Mắc lưới rồi, lòng những hãi hùng

Nhìn đồng bạn vẫy vùng ngoài nội cỏ...

Số phận kẻ làm dâu như thế đó,

Chim vào lồng biết thuở nào ra?...

Ngày mai, khi các chị lại nhà,

Tôi có nhớ cũng chỉ nhìn qua khe vách nứa.

Ôi! Lại còn nỗi mẹ già tôi nữa,

Từ đây, ai nhóm lửa, thổi cơm, canh!

Ai chăn nuôi gà, lợn, ngỗng, ngan,

Ai xuống khe vác nước, ai lên ngàn hái củi,

Ai tước gai dệt vải,

May áo xiêm, thay đổi, mẹ tôi dùng!...Hát thì hát, khóc than mặc khóc than, cái ý muốn của một cô con gái không thể đối đầu với tục lệ nghìn đời. Ngoài sân, chiêng đồng gióng inh ỏi, súng nổ đì đùng, những kèn lau của bọn phù rể bắt đầu cử bài xuất hành. Lô Hli gạt nước mắt bước ra, bước từ chỗ tự do vào nơi áp chế.Khi qua ngọn đồi, chỗ nàng gặp Tô Đay trước. Lô Hli lòng như dao cắt, gạt lệ nhìn quanh thì hoa cỏ vẫn tươi cười mà sự gặp gỡ vừa hôm nào đã thành một giấc mộng...

 

Trong dinh châu Bắc Quang.Ngồi trước bàn giấy, thầy lục sự hỏi cung:- Thế nào, vợ anh nó theo trai à?Tsi Nèng khúm núm:- Bẩm thầy, vâng ạ. Theo tục lệ dân con, khi cha mẹ người con gái mất, nếu trai hàng động, ai có tiền đứng ra lo liệu việc ma chay thì người con gái kia tức là vợ mình. Con làm ma cho bố đẻ Lô Hli, con lại có lễ cưới xin nó tử tế. Nhưng, mới về với con được chừng nửa tháng, nó đã trốn nhà để theo Tô Đay.- Tô Đay là ai?- Là một tên dân trong động, nghèo kiết khốn nạn, nhưng vì đã cứu được Lô Hli khỏi nạn báo tha.- À, câu chuyện đánh báo cách đây mấy tháng trước phải không?- Bẩm phải... Rồi từ đấy chúng nó phải lòng phải bề nhau, bây giờ Tô Đay lại dám quyến rũ vợ con vào ở với hắn trong rừng.- Anh có chắc chúng nó ở với nhau không?- Chắc lắm ạ. Vì con theo dấu chân đi tìm thì thấy hai đứa làm chòi trên cây ở với nhau.- Vậy thì được. Ta sẽ bẩm quan cho lính đi bắt chúng nó về đây.- Dạ, trăm sự nhờ thầy...Vừa nói, y vừa móc túi lấy mấy đồng bạc khúm núm đưa lên.- Cái gì đấy?... Ai thèm ăn lễ của anh?...- Lạy thầy, làm ơn...Thầy lục sự trông trước trông sau, thủ tiền bỏ túi rồi dõng dạc nói:- Ừ, thôi được. Hãy cho ra ngoài.

 

Giữa rừng.Trên một cây to, cành lá rườm rà, có túp chòi lá mới dựng, treo lơ lửng như cái tổ chim. Lô Hli lúc ấy đang thổi cơm trên chòi, chờ Tô Đay vác nước về thì ăn bữa sáng.Bỗng Lô Hli giật mình lắng tai nghe. Tô Đay trong bụi rậm chạy ra, có dáng hốt hoảng.- Cái gì thế?- Nó đem lính vào bắt ta.- Ai? Tsi Nèng à?- Ừ.- Hừ!- Nhưng bây giờ Lô Hli tính sao?- Ừ, tính sao? Nàng lặng yên nghĩ ngợi.- Tsi Nèng nhất định rẽ duyên ta... Nó có nhiều tiền... ai chẳng nể! Lô Hli chắc sẽ lại về với nó, còn ta...- Còn anh thế nào?- Ở tù!- Ở tù à? Tô Đay có tội gì?- Tội dỗ vợ người.- Nhưng tôi không phải là vợ Tsi Nèng.- Sao lại không? Nó làm ma cho ông Chánh... nó đã cưới Lô Hli...- Ai khiến nó làm ma cho phá tôi? Hừ! Làm ma!... Chẳng phải nó tử tế gì đâu! Nó chỉ cốt đem tiền mua tôi như mua một con lợn...- Lô Hli nói phải, nhưng quan người ta chẳng nghe thế đâu?- Chẳng nghe à? Nếu quan là tôi xem!Tô Đay bật cười.- Này, Tô Đay yêu em thật chứ?- Ồ, Lô Hli chưa tin?- Không, là tôi hỏi thế... Nếu Tô Đay phải lìa tôi?- Thì Tô Đay chết mất!Lô Hli bỗng quả quyết một cách thảm đạm:- Vậy hai ta cùng chết với nhau chẳng hơn ư?- Lô Hli!- Tô Đay sợ chết à?- Không, ta không sợ chết, nhưng ta không nỡ...- Nếu thế thì hai ta phải xa nhau... xa nhau... sầu khổ cũng đến chết mà thôi!... Chi bằng chết cùng nhau ngay lúc này!Thầy lục sự, Tsi Nèng và bọn lính cơ lúc ấy đã kéo đến vây quanh lấy cái chòi. Thầy lục sự quát:- Hai đứa kia, muốn tốt xuống ngay đây!Lô Hli đỏ mặt, trợn tròn hai mắt nói rằng:- Các người định bắt ta?... Bắt sao được? Mà ta có tội gì? Ta yêu Tô Đay vì Tô Đay đã cứu ta khỏi chết. Tsi Nèng là đứa nào dám đem đồng tiền đến chia rẽ nhân duyên của ta? Hắn bỏ tiền ra làm ma cho phá ta thật, nhưng thử hỏi hắn vì lòng tử tế hay vì muốn chiếm lấy ta về làm tôi tớ? Tuy vậy, ta cũng đã ở với hắn nửa tháng trời rồi. Đồng tiền bỏ ra như thế đã có lợi, hắn còn muốn gì nữa? Tsi Nèng cậy ở thần thế đồng tiền, nhưng lần này thì tiền quyết phải thua...Tsi Nèng và mấy tên lính định xông lên chòi, Tô Đay giơ súng nói:- Đứng yên!... Đứa nào lại gần sẽ toi mạng ngay!... Cứ yên mà xem đây này!Dứt lời... “Đoàng!”... Lô Hli ngã vựt xuống.Dưới chòi, một tiếng kêu kinh hoảng....“Đoàng!”... Tiếng súng thứ nhì tiếp liền ngay...Trên vũng máu đào, đôi tình nhân cố trao đổi một nụ cười trước khi nhắm mắt...Chú thích:[1] Trai gái làm bài hát tặng nhau gọi là làm “phong thư”.