ời nói đầu - Trong quyển “Sưu tầm khảo sát văn hóa truyền thống Liễu Đôi” của Bùi văn Cường và Nguyễn Tế Nhị, nhà xuất bản Khoa học Xã hội Hà Nội 1981, có bài vè “Chèo Bẻo đánh Quạ” dài 333 câu. Cụ Đoàn văn Tưởng 85 tuổi, người thôn Đông Sâu, xã Liêm Túc đã kể lại cho các bạn đi sưu tầm ghi câu chuyện thật lý thú và ý nghĩa đã được đời đời truyền lại không biết từ bao giờ. Thường ngày, trong khoảng trời trên cánh đồng, trên sông, đôi khi trông thấy chim chèo bẻo đánh nhau với diều hâu, với quạ. Con chèo bẻo bé nhỏ cứ xông lên, như đeo mình vào chân con diều hâu, con quạ to tướng mà mổ, mà rỉa. Không mảy may sợ hãi. Thế mới lạ lùng, câu chuyện lạ lùng mà có thực. (T.H).

I

Ở các vùng quê xa xôi, có nhiều chim, nhiều lắm. Trên cây ngoài vườn, đầu nhà... Ríu ran tiếng chim chuyện, chim hát, chim gọi nhau. Con chim hét đen sì lừ lừ bay qua bờ đê, kêu: hét... hét... Chim hét báo tin mùa lạnh đã trở về, chim hét xuống đậu lưng trâu bò, nhặt con ve, con ruồi. Nhờ thế, trâu bò đở ghẻ ngứa. Các cô bò, cậu trâu cứ thong thả ve vẩy cái đuôi cảm ơn. Nghe đâu đây tiếng tu hú... tu hú... Thế là mùa nắng đương tới... Quả vải chín đỏ. Con tu hú báo mùa hạ tới, quả vải chín đỏ rực bãi. Lại nghe những đám sáo sậu, sáo đá cãi nhau chí chóe trên cành đa từ tinh mơ. Đến mùa hạ thì con chim dậy sớm hơn cả mặt trời. Đâu đâu cũng vang tiếng chim. Chim với người bè bạn thân nhau. Đến đỗi cái câu mắng chú sáo sậu đoảng tính hay buông quăng bỏ vãi cũng như hệt câu mắng người ăn bơ làm biếng. Con chim sáo sậu

Ăn cơm nhà cậu

Uống nước nhà cô

Đánh vỡ bát ngô

Bà cô phải đền Lặng yên nghe tôi kể chuyện các cụ ở Liễu Đôi làm vè sự tích chim Chèo Bẻo đánh Quạ.

* * * * * Cứ kể muôn loài sinh sống trên mặt đất, chỉ có con chim biết chọn ở những chỗ cao cao đẹp hết ý. Chòm xóm nhà chim nơi nào cũng như thêu hoa từ mặt đất lên. Quanh ao, rệ cỏ tóc tiên xanh đen buông những chùm rễ trắng muốt vào làn nước trong leo lẻo. Chiếc lá trang mở con mắt biếc tròn xoe cạnh đóa hoa như quả bông trắng muốt vừa nứt khỏi mặt nước. Vườn tre là làng xóm chim. Trong bụi tre chi chít nhà cửa của chim. Ở cây tre chết dóc kia một đốt nghiêng như mái hiên. Trong đốt tre thể nào cũng có nhà chích chòe làm tổ. Trẽn các ngọn tre là đà, đấy là sân chơi của đàn cò vừa xuống. Vào hoàng hôn, cò bợ, cò xanh, cò lửa ngoài sông bay về nhún nhảy đứng đánh đu. Chèo Bẻo bay vào vòm tre. Mình nhỏ thon, tấm áo xanh mướt, xanh thẫm. Chèo Bẻo rập rờn trên cây bóng nước xuổng làn cỏ tóc tiên. Những hoa những cỏ, cơn gió thổi và những chiếc lá trang càng mở tròn con mắt ngạc nhiên. Tất cả reo lên: - A Chèo Bẻo! A Chèo Bẻo! Chèo Bẻo đã về. Mùa hạ tới, nhà Chèo Bẻo lại trở về vòm tre. Mỏ Chèo Bẻo ngậm một sợi dây vừa tước ở bẹ cây móc diều ngoài kia. Chèo Bẻo vào bụi tre tìm nơi làm tổ. Chèo Bẻo làm tổ thường bay đôi. Sao Chèo Bẻo này đi một mình? Chèo Bẻo đậu xuống một nhánh tre. Chèo Bẻo nghỉ chân, ngắm nghĩa chỗ cành cây tha rác tới. Ả Chèo Bẻo đi tận đâu mà xa thế, mà đi lâu thế. Anh chàng nghiêng mặt, liếc hai bên mắt. Kia rồi, chị chàng đã về kia. Chèo Bẻo vợ đi kiếm thức ăn xa hơn chồng chị đã cất cánh từ cuối cánh đồng bay vào bờ tre. Mỏ ngậm một sợi tơ trắng như khói vương dưới đôi cánh xoải nhẹ nhàng. Thoạt trông Chèo Bẻo vợ đã ra vẻ đảm đang. Đôi mắt lóng lánh. Vạt áo dài đen mượt chùm xuống đôi chân mảnh dẻ, nhanh thoăn thoắt. Chèo Bẻo vợ đậu xuống cành tre ngoài. Chèo Bẻo chồng bay tới, xòa cánh lượn qua đầu, chao xuống chân, vòng đi vòng lại, cuống quýt cất tiếng: - Sốt ruột quá... Xa thế à, xa thế à... Chèo Bẻo vợ nghiêng mỏ giơ sợi tơ nhện lòng thòng đương bay phất lên. Ả đã tìm đến tận rặng dứa đằng kia mới thấy một ổ nhện bỏ hoang. Giờ đang mùa làm tổ, dây khâu hiếm lắm. Chèo Bẻo vợ hỏi: - Làm nhà mới ở đâu? Chèo Bẻo chồng nói: - Ngay nơi đương đứng đấy. Chỗ này được mắt lắm. Chèo Bẻo vợ ngắm xung quanh. Bên vấu tre trổ ra một cành lá xanh om. Như mái nhà, như đan lót tự nhiên. Khuất mắt mà trông ra được bốn phía khe lá lưa thưa. Ai vào nom cũng thấy được từ đằng xa. Vừa kín đáo, vừa thoáng. - Ừ chỗ này được đấy. Thế là, chồng Chèo Bẻo đặt sợi dây móng xuống. Vợ nhanh nhẹn quệt mỏ dán sợi tơ nhện, đính cái kèo, cái cột, cái phên đầu tiên cho căn nhà xuống mặt lá. Rồi suốt ngày, vợ chồng Chèo Bẻo mê mải làm nhà. Chồng tha thẩn qua các cánh đồng đã gặt, tìm cọng rạ. Những cái rơm trong óng. Những mảnh rác tàu lá móc diều mềm êm. Cũng cái rạ, cái rơm, nhưng mỗi lúc Chèo Bẻo chồng chọn tha về một cái khác nhau. Cái cứng làm vách, cái nõn đan phên... Chèo Bẻo vợ sục sạo vào các búi lá rậm, tim ổ nhện đã bỏ, còn mạng chăng lại. Ả dỡ tơ nhện bay về. Mỏ ngậm sợi tơ lượt thượt. Ổ đã lót xong, đến khâu vách. Những sợi dài khoanh quanh tổ, miết kỹ các khe. Cho kín khỏi mưa hắt, mưa dột, lại ấm. Chèo Bẻo vợ nhả bọt dính, khâu khép, cứ thoăn thoắt lên xuống, nghiêng mỏ, gãi móng chân rào rào, quấn tơ, kéo tơ. Những sợi tơ nhện dài. Mỗi hôm, lại kiếm được sợi tơ dài hơn. Vợ chồng cắm cúi đan lát lòng tổ. Chồng đặt mảnh rác vỏ bào giữa ổ. Rồi ra đứng nghiêng trên thành, ngắm nghía. Vợ thả một vòng tròn tơ. Chồng đẩy cọng rơm đính vào rồi bậu xuống theo. Chèo Bẻo chồng bay lượn quanh cành tre, cất tiếng hát huýt huy chiu chiu. Có lúc xô cánh xuống như xòe ô che nắng cho vợ cắm cúi mải khâu. Lát sau, đôi Chèo Bẻo bay ra. Vợ chồng xuống một ruộng khoai sọ. Ở một cây khoai đầu luống nhô lên tàu lá tròn trắng ngần vừa nở. Trong nõn, giọt sương đêm còn long lanh. Sương đọng khe lá và trong canh hoa, nước uống ngon nhất của chim. Chèo Bẻo vợ cúi hút giọt sương mát rượi. Vừa nhả bọt, vừa khâu, ả khát nước, khô cả cổ. Rồi hai vợ chồng lại mỗi ngả kiếm các thứ về làm nhà. Chồng xuống cánh đồng. Vợ kéo mạng nhện trong khe dứa. Từ sáng sớm đến lúc mặt trời le lói, rồi bóng chiều vàng hoe, vẫn đi về mải miết. Cọng rơm, sợi tơ tới tấp. Một ngày kia vợ chồng Chèo Bẻo bay về chợt đậu ngoài cành tre trông vào. Ngày nào cũng xây tổ, mà sao đứng nhìn mải mê thế. Có gì đâu, ngắm công phu sức lực của mình bỏ ra mà, ai chả vậy. Cái tổ đã xinh xinh gọn gàng như cái mai rùa gác ngược. Như chiếc thuyền con có mái gài đu đưa trên cành tre. - Nhà mới của ta đây. Sau lưng, bỗng có những tiếng lao xao. Chèo Bẻo vợ ngạc nhiên quay ngoắt lại. Xung quanh bờ tre vẫn như mọi khi. Hoa bóng nước đỏ hồng mặt nước. Nhưng Chèo Bẻo chồng đã tươi cười vồ cánh, xoay tròn, reo lên: - Kia kìa, cả xóm đương đến xem nhà mới của ta. Đúng đấy. Cả xóm đương đến xem, đến mừng. Nhanh nhảu nhất, là bác Tu Hú. Tu Hú ấy a? Chỗ nào cũng nghe da diết gióng giả tiếng tu hú... tu hú... Có việc gì Tu Hú cũng đến trước ngay. Mà đố ai biết nhà Tu Hú ở đâu. Không ai biết thật. Tu Hú quen tật ăn tạm ở bợ. Cả đến khi vợ sinh nở... mà cũng đi đẻ gửi trứng tổ sáo sậu, tổ dẻ cùi... rồi con nở ra thì đến nuôi chung. Rõ chúa đoảng! Nhưng được cái chàng Tu Hú tốt nết. Việc nhà có nhác, việc chú bác thì siêng. Mới bảnh mắt, Tu Hú đã khua loạn xóm: - Cô chú Chèo Bẻo lợp xong nhà mới rồi. Đứng đây cũng trông thấy. - Ồ thế à... thế mà không biết. Chim Sâu nói ngay. Bởi vì chim Sâu đi kiếm ăn cả ngày, về đến tổ đã tối mịt. Chốc nữa, tảng sáng chim Sâu đã lại ra đồng rồi. Ngày mùa, sâu bọ nhiều, bắt không xuể. Lại đương khi nước lên, cả chim Trả kiếm ăn ngoài sông nước cũng bận. xẩm tối mới thấy chú mò về ngồi nhòm nhõm cửa hang, hai đầu cánh gầy gò nhô lên ngang mặt. Tu Hú lại nói bô bô: - Lên mừng nhà mới. Chèo Bẻo chồng đã ra nóc tổ đứng từ lúc nào. Trông thấy Tu Hú, Chèo Bẻo cất tiếng chào trước. Lại phải kể thêm về cái bác Tu Hú. Tu Hú tinh ăn xổi ở thì thế mà ở đâu ai cũng mến. Bởi vì, khi nghe Tu Hú kêu, như trông thấy mùa màng cày cây, gặt hái. Tu Hú kêu làm cho ai nấy làm ăn bộn rộn. Tháng ba, tháng tư, vào mùa, tiếng Tu Hú kêu gọi ra từng việc. Tu hú... Tu hú... Hái cà... Gieo đỗ... Tu hú... Làm mạ... Tu hú... Vải chín... Vải chín... Đồng áng tấp nập, người người việc việc. Tát nước, làm mạ. Bãi vải ven sông chín đỏ vồng lên như mâm xôi, mâm hoa đầy. Đấy, Tu Hú đấy, Tu Hú đã lên. Xóm làng nghĩ về Tu Hú như một sự mong đợi tốt lành. Chèo Bẻo đon đả: - Được ông anh đến, được cả xóm đến mừng nhà thế là đón ngõ gặp may rồi. Có tiếng líu ríu phía dưới. Cô cậu chim Sâu líu ríu bay lên. Chòm xóm nhà chim Sâu ở trong đám cây ngái cạnh bờ nước. Lá ngái to như lá vả. Chim Sâu cuốn lá khâu tổ. Tổ chim Sâu lác đác, lủng lẳng treo trong cây ngái như những quả vả xanh. Đám chim Sâu bay lơ lửng. - Xuống chơi đã nào. - Thôi thôi, để khi khác. Chúng em còn bận. Rồi cả đàn bay vù đi. Chim Sâu lúc nào cũng vội vã thế. Hết bắt sâu ở ruộng, lại vào vườn. Tên tục chim Sâu là Chích Bông, nhưng ai cũng thường gọi là chim Sâu. Chi vì Chích Bông chăm chỉ bắt sâu. Mùa làm mạ, mùa cấy đương tíu tít. Những ruộng mạ đã bén chân. Thế là lại xô bồ đến bao nhiêu việc. Chim Sâu bắt sâu mạ. Rồi chim Sâu vào vườn rau diếp, từng đàn thoăn thoắt, leo lên leo xuống, mắt đăm đăm chăm chú, mỏ lôi từng con sâu trong khe lá ra. Chim Sâu bay rồi, chú Cun Cút bước ra. Đến gần mới nhận được Cun Cút phờ phạc, đỉnh đầu trắng mờ. Suốt ngày, Cun Cút biền biệt. “Béo như con Cun Cút”, câu ví của thiên hạ độc miệng. Nhưng suốt đời, Cun Cút tìm hạt cỏ ràng ràng, chỉ ăn đạm bạc có thế thôi. Vậy mà vẫn béo thật. Cun Cút chào vợ chồng Chèo Bẻo rồi bay đi. Đến lượt chú chim Trả lên hỏi mừng. Cái chú chim Trả này cũng lặn lội đầu tắt mặt tối lắm. Suốt ngày mò ngoài sông, chập tối mới lần về hang. Chim Trả thích nhà cửa đẹp mắt, cả đêm thu dọn hang ở, đêm nào cũng lục đục đến khuya. Chim Trả nhìn quanh rồi khen: - Nhà này đẹp đấy. Vợ chồng Chèo Bẻo nói: - Nhà vách đất như nhà chú mới đẹp, nhà sàn chẳng ví bằng. Chim Trả cười: - Nhà nào mà biết giữ sạch cũng đẹp như nhau. Thôi, tớ còn vội, lúc khác nhé. Rồi vụt đi. Chèo Bẻo chồng nói: - Hôm nay mình ở nhà, tôi đi kiếm mồi. Chèo Bẻo vợ hiểu ý chồng. Tổ đã làm xong, chị bắt đầu nằm ổ, đợi đẻ trứng. Chèo Bẻo vợ bước vào tổ. Chị doạng ngón chân, dọn lại những cọng rác. Rồi nhẹ nhàng nằm xuống. Hai bên lông bụng xù ra, như trải cái chăn. Chèo Bẻo vợ nằm ổ. Cả xóm biết việc quan trọng, Chèo Bẻo vợ nằm ổ. Cả cái xóm chim trong bờ tre mỗi cánh cánh bay qua đều nhẹ nhẹ, nhìn lên. Giữ yên tĩnh cho Chèo Bẻo sắp tới kỳ sinh nở. Hoa bóng nước ánh xuống đỏ hây cả mặt nước. Giống như cái chiếu hồng trải rực rỡ dưói tổ chim. Những chiếc lá tre xanh xanh đan thành những cái ô nho nhỏ che trên đầu. Ngoài kia, làn sương mỏng mơ màng. Chèo Bẻo vợ nằm ghếch hờ mỏ lên thành cửa nhìn ra. Đôi mắt đăm đắm, hiêng hiếc. Chị đương nghĩ gì. Chị ngắm xuống màu hồng hoa bóng nước. Chị ngước đầu lên. Giọt nắng đậu trên chiếc ô lá tre lung lay. Chị nhìn xa xa, chăm chú. Có lẽ vợ đương ngóng chồng đi cho chóng về. Chẳng biết có phải thế không. Chỉ biết nàng Chèo Bẻo đương vui. Chèo Bẻo chồng lượn vào khoảng không, liệng nghiêng. Đôi cánh chéo xuống. Anh múa. Vừa bay múa vừa hót từng nhịp. Huy... huy... Anh vui vì nhà đã làm xong. Vui vì vợ đương nằm ổ. Anh vui... Giữa trời trong xanh, Chèo Bẻo chao lượn. Dưới kia, cánh đồng mênh mông. Người qua lại tấp nập. Đương ngày mùa. Tiếng giục, tiếng gọi, tiếng người, tiếng trâu, tiếng máy cày... Bao nhiêu chim về làm lụng quanh công việc với mọi người. Chàng Cò Trắng mỏ vàng chạy theo đường cày vừa lật má đất, tìm con giun quằn quại nhô ra. Con trâu cắm cúi kéo cày, trên lưng trâu những chú Sáo Sậu, Sáo Mỏ Ngà chăm chú bắt ve, bắt con mòng cho trâu khỏi ngứa, cày được thong dong. Những con chim choi choi nhảy lăng xăng, nhô nhốp... Đầu bờ, trên chiếc chõng tre, ngổn ngang nồi cơm, chồng bát, chiếc điếu cày. Người ra làm đồng cả buổi sáng rồi lên ngả ra ăn trưa ngay bờ ruộng. Ai cũng đương vội ngày mùa. Mấy chú nghé mải gặm cỏ bỗng nhảy cỡn, nghé ngọ... nghé ngọ... tru tréo lên. Chỉ vì đàn nghé bông nghé hoa ấy vừa trông thấy anh chàng “trâu đỏ” ầm ầm xông tới. Guồng xích sắt quật đất bùn bằn lên như mưa. Bác công nhân máy cày đội mũ lưỡi trai ngồi trong buồn lái chăm chú ngó ra. Mọi việc trong cánh đồng đương vội, đương vui. Chèo Bẻo chồng cũng đương vui. Đôi cánh chấp chới, liệng lên liệng xuống. Hai giẻ lông đuôi tõe nghiêng ngả, đường bay vi vút xuống thấp lên cao. Nhưng không phải Chèo Bẻo múa chơi cho khoái mắt các bạn đâu. Anh đương làm. Anh bắt mồi, bắt muỗi, bắt kiến cánh. Chèo Bẻo vốn có tài bay chộp mồi. Những con kiến cánh nhạy cảm với trời mưa, trời nắng. Đám mây nước xa xa phía chân trời. Chẳng có dấu hiệu gì đưa mưa tới, ma họ hàng nhà mối đã cảm thấy hơi mưa. Thế là, từ những động mối sâu tun hút trong lòng đất, những con mối ngày đêm đùn ổ phá đê, phá bờ lũ lượt ngoi ra. Mụ mối già bay loạn trời. Đàn mối cánh bay lẫn với kiến cánh. Người trong làng trông lên thấy mối cánh, kiến cánh bay, biết sắp mưa bão đến nơi. Đồng đất tấp nập, lại càng làm nhanh trước cơn giông... Lượn quanh mấy vòng. Chèo Bẻo chồng đã quơ được mấy con mối bay hớ hênh. Cái mồi mới đem về đã được bữa sáng. Chèo Bẻo chồng đặt xuống trước cửa. Vợ nằm ổ chỉ việc nghiêng mỏ mổ ăn. Chồng đứng trông vợ chén mối ngon lành, mà cảm thấy mình cũng no bụng rồi. Một ngày kia Chèo Bẻo tha mồi đậu xuống tổ. Chèo Bẻo vợ ngước nhìn chồng, mắt long lanh óng ánh khác thường. Chị nhích cườm ngực. Anh thoáng trông thấy quả trứng màu hồng nhạt lốm đốm nâu dưới ổ. Ngay hôm ấy, Chèo Bẻo vợ đẻ được hai trứng nữa. Chồng vừa tha mồi về, nhưng chị không khoe cho anh thấy quả trứng như lúc nãy. Chị sợ gió lùa. Những cái trứng được mẹ ấp cả đêm cả ngày. Trứng đượm hơi mẹ, trứng chóng nở. Rồi trời mưa ập xuống. Những trận mưa rào đầu mùa hạ. Gió đùng đùng vít ngọn tre xuống. Hạt mưa to thô lố tíu tít tạt vào bốn phía. Chèo Bẻo vợ vẫn nằm yên. Lông cườm, lông bụng xù ra, ủ trứng. Chèo Bẻo chồng đứng chẹn cửa tổ, một bên cánh ướt thẫm. Nhưng không một giọt nước mưa lọt được vào ổ nằm. Chèo Bẻo vợ đẻ ba trứng. Tin vui mới vang động khắp nơi. Chim nào qua đây, lại càng nhẹ nhàng không xô mạnh cánh, bay qua rồi còn ngoảnh lại. Và cổ làng chim trong vùng đều đã biết. Họ bảo nhau: đương ấp, đừng ai thò đến tận tổ xem nhé. Kiêng đấy. Chẳng nhòm ngó thế mà những chuyện rỉ tai mỗi lúc kể càng tỉ mỉ hơn. Nào nhà Chèo Bẻo ở ngáng tre thứ mấy. Nào chỗ ấy cao ráo mát nhất cây tre. Tổ Chèo Bẻo, vách ngoài toàn bằng sợi móc lẫn rạ, chắc lắm, mịn lắm. Hai trận mưa rào đã qua rồi, nhà không dột. Những quả trứng vẫn ấm yên dưới cườm bụng mẹ. Vài hôm nữa, trứng nở. Trời nắng, trứng sẽ nở nhanh. Hoa bóng nước lung lay, mặt nước hồng lên, những chiếc lá trang tròn xoe, những cánh hoa trang trắng muốt, cả làn gió cũng đưa tin Chèo Bẻo nằm ấp trứng. Cả đất trời đương đợi những con chim non ra đời. Một ngày kia, thoạt đầu tưởng tiếng đụng đậy ở đâu rồi mới nhận ra tiếng ró ráy ấy ở trong tổ. Những chiếc trứng ngọ ngoạy dưới bụng mẹ. Mẹ nghe, mẹ nghe. Mỏ Chèo Bẻo niẹ nghiêng xuống, hong hóng. Mẹ hóng cho biết thật đích con đương đạp vỏ chỗ nào Tiếng mỏ cựa, tiếng chân nhúc nhích. Mặt vỏ trứng anh ánh. Mẹ đợi. Tiếng lung lay mơ hồ chỉ có mẹ lo lắng mới nghe mới biết được. Đấy, đấy... Mẹ cất mỏ, bập xuống một nhát. Cái vỏ trứng tách gọn một miếng. Chiếc mỏ Chèo Bẻo con con trắng hau như cái núm măng nứa vừa nhú, nhô bật lên. Thế rồi, trong khi đầu mỏ con chim non nhoai khỏi vỏ, hai chân như cái tăm tập tững đạp tuông ra. Chiếc vỏ xẹp lại, dẹp sang một bên. Con đạp ra. Mẹ mổ trứng giúp con đạp, con nhoi. Chèo Bẻo con vừa lọt trứng, mình trần trùng trục dưới bụng mẹ, đã ngóc cổ ngoác mỏ đòi ăn. Mẹ cúi, mớm hơi mẹ vào miệng con. Hơi mẹ mớm cho con, hơi mẹ cho con. Đứa con vừa ra đời được hơi của mẹ đẻ. Mẹ đã cho con sự sống như thế. Một nhóc là anh cả, một nhóc là chị hai, mẹ đã cho ra đời. Ồ, chiếc trứng thứ ba bắt đầu đụng đậy. Mẹ đương mớm hơi cho hai con, mẹ lại lặng yên. Mẹ chăm chú nhìn quả trứng chuyển động. Mẹ lại nghe. Đích xem đứa con út muốn ra khỏi vỏ chỗ nào, phía mỏ hay phía chân. Để mẹ mổ vỏ đỡ cho con ra. Mẹ nghe... Chèo Bẻo, Chèo Bẻo chồng kìa. Anh chàng nhớn nhác nhìn vào cửa tổ. Nghiêng mắt, nghe nghe nhìn. Đây, đấy, con nó sắp đạp chỗ ấy, chỗ kia, chỗ kia... Chèo Bẻo mẹ lại mổ một nhát. Cái vỏ trứng toác một khía. Chân con thập thò. Rồi chân đạp toác mảnh vỏ. Thoắt một cái, Chèo Bẻo con chui trong trứng ra. Mình trần trụi, nhầy nhụa, đôi mắt mở to, ngơ ngác. Con mắt nhìn ánh sáng, run rẩy. Nhưng cả cườm bụng mẹ đã như cái chăn ấm trùm lên. Mẹ cúi xuống, mớm hơi nóng hổi vào mỏ đứa con út vừa há. Chèo Bẻo bố trố mắt nhìn. Bố cứ cuống quýt, quanh quanh. Rồi bay bổng ra ngoài trời. Chim Trả đứng cửa hang bờ ao nhìn lên. - Gì mà vui thế? - Huýt huy, huýt huy... - Thằng út, đến thằng út rồi. Chim Trả quát: - Thế thì đi kiếm mồi ngay đi. Nhà nó mệt lắm, đói lắm đấy. Chèo Bẻo chồng bay đi, múa cánh lên bắt mồi. Chốc lát, đã cặp được một nạm ruồi và cả con chuồn chuồn tương bốn cánh. Cặp mỏ nặng trĩu mồi ngon, tha về tổ. Thế là cái xóm hoa bóng nước bên bờ tre từ nay được vào sổ khai sinh thêm ba khẩu. Nỗi vui mừng lại sôi nổi khắp nơi. Chim Cút, chim Trả gặp ai cũng báo tin mới. Tu Hú, tận trên vách núi cũng nghe được. Đàn chim Sâu len lỏi đem chuyện đi khắp nơi. Chèo Bẻo sinh nở được mẹ tròn con vuông. Ri Đá, Ri Cam, Ri Sừng về thăm hỏi, bay hàng đàn trăm con, như cơn gió vụt qua cánh đồng. Mà chim Ri cũng biết những láng giếng vất vả. Ri nào cũng bé quắt, thế mà lòng tốt thì lo lớn, chắt chiu được mấy hạt gạo cũng đem đến. Nghèo khó mà bụng dạ thơm thảo. Như câu hát trong bài vè ở Liễu Đôi đã khen nhà Ri từ xưa rằng: Vợ chồng nhà Ri đến chơi.

Có một thúng gạo vơi vơi đặt vào [1]. Nhưng nhà Ri cũng chẳng la cà hỏi han trò chuyện được lâu. Lại nhảo đi kiếm ăn ngay. Suốt năm, chim Ri đói móp bụng, đến mùa gặt mới kiếm được hạt thóc rơi vãi. Vị khách vừa đến ấy là chú Chào Mào. Chào Mào, dáng ăn chơi bạt mạng thế mà lại tử tế. Mới biết chẳng nên chỉ trông bề ngoài mà đặt tính nết. Chào Mào đỏm dáng và có phần lố lăng đấy. Hai má phấn đỏ hắt. Lại đính một túm lông điều sau đít (người hay chế giễu đặt tên là Chào Mào đỏ đít). Mắt mỏ lúc nào cũng phởn phơ. Đứng đầu cũng nhún nhảy làm điệu. Đã thế, đỉnh đầu lại đội lệch cái mũ nhung đen nháy - cũng vì chiếc mũ làm đỏm lạ kiểu ấy mà Chào Mào lại được bè bạn cho cái tên chế giểu: Công tử Chào Mào. Chào Mào ở vườn ổi ra, mép còn dính mấy hạt ổi. Nhưng Chào Mào chợt nhớ nhà Chèo Bẻo không thích ăn quả chín. Chào Mào lập tức ghé xuống bờ cỏ, quơ mỏ túm được một con Bọ Muỗm. Chèo Bẻo xách ngược cả bốn cánh xanh cánh trắng của Bọ Muỗm, bay re re vào bờ tre. Như người trong làng ỏm con gà trống thiến đi mừng Tết. Chào Mào đậu vắt vẻo ngoài đẩu cành tre: - Chích chi, chích chi... Hoan hô... Hoan hô... Chèo Bẻo chồng đứng trên nóc tổ - như đợi đón khách, hân hoan nói to: - Mời chú lên chơi. Gớm, sáng sớm đã bẫy đâu được con mồi to thế. - Mừng vợ chồng anh đây. Một con sâu cấn lúa này bằng một thang thuốc bổ đấy. Suốt ngày, dập dìu khách. Nhưng hôm nay cũng chẳng cần đi kiếm mồi. Ai cũng đem theo đến các thức. Vừa cùng chén, lại vừa biếu. Mặt trời đã gác núi bên kia. Trông ra, vẫn còn bóng chim bay vào vườn thăm hỏi qua ánh mặt trời hắt nghiêng lên ngọn tre. Chèo Bẻo vợ trông ra: - Anh Hét đây! Anh Hét! Anh bây giờ mới về. Quả thật, Hét vừa tận cánh đồng trên xuống. Đồng gần đã ngập nước cày mùa. Các loài chim kiếm ăn theo đường cày phải đi tìm những ruộng còn xếp ải, còn cày vỡ. Nhưng được con ve, con ruồi, con bọ mạt trên lưng bò cũng thật là khó. Hết buổi cày, trâu bò về trong xóm. Chẳng phải mùa nhàn hạ, trâu bò lang thang gặm cỏ ngoài đồng. Không kiếm được con mòng, con nhặng trên lưng trâu, chim Hét cũng vơi bụng cả ngày. Chiều muộn rồi mà Hét vẫn nhớ thăm Chèo Bẻo. Lại còn quắp theo quà biếu: con châu chấu ma đen xỉn như cục đất. Quý quá! Quý hóa quá! Chim Hét đặt miếng mồi xuống, rướn cổ thở khượt một cái. Lát sau, Hét mới lại hơi, nói luôn: - Để khi khác ở chơi lâu. Khi khác nhé. Rồi cái bóng đen sì bay đi. Thế mà cũng chưa phải là khách sau cùng trong ngày. Thấp thoáng ai múa lượn đến ngoài kia. Chèo Bẻo chổng reo: - A cậu Đuôi Cờ! Đúng, Chèo Bẻo Đuôi Cờ - một chi họ nhà Chèo Bẻo. Hai chiếc lông đuôi Chèo Bẻo Đuôi Cờ dài lê thê, dáng bay yểu điệu, vừa bay vừa tung cờ. Chèo Bẻo Đuôi Cờ lịch sự hào nhoáng, thế mà nhà nghèo. Đã bao đời đi làm ăn tận trên vách núi đá. Quê rừng xuống quê đồng, phất phới đuôi cờ nhịp nhàng qua bao nhiêu đồng đất. Cũng phải dứt việc mà đi. Ánh trăng lung linh bóng lá tre. Câu chuyện nhà Chèo Bẻo râm ran đến tận gà gáy. Trong lòng tổ, ba Chèo Bẻo con, lúc lúc lại kêu ngoe ngoe - không biết chúng nó hờn hay chúng nó đương đùa rúc rích quanh bụng mẹ. Chẳng mấy lâu, ba Chèo Bẻo con đã biết mon men ngấp nghé cửa tổ. Trên lưng lơ thơ mấy sợi lông tơ. Thật chưa nghĩ ra được câu gì hay hơn những câu vè Liễu Đôi nói về mấy chú chim non lần đầu tiên ra đứng cửa tổ. Lũ con bé bỏng nớt non

Cái mồm vừa đỏ, vừa tròn há ra

Cái đầu vừa bằng quả cà

Cái cổ lẳng ngẳng kéo da tận đầu

Cái ngực thoi thóp lộ hầu

Cái cánh cun cún, cái mỏ ngang đầu rộng đến mang tai. Suốt ngày, Chèo Bẻo mẹ quấn quýt với các con. Suốt ngày, Chèo Bẻo bố đi tha mồi, rạc cả người. Trai nuôi vợ đẻ gầy mòn... Hơi mẹ bổ như sữa. Ba nhách con lớn phổng. Nhưng bụng chưa vỡ bọng, con nào cũng béo phình như ba củ khoai lang. Được hơi chóng lớn, nhưng phải ăn mồi mới mau cứng khoeo, cứng cánh được. Ba con cứ dóng cổ lên đòi ăn suốt ngày. Hai cánh nhô ra. Cái đầu thô lô to bằng hòn bi, nghển lên nghe ngóng. Một tiếng ró ráy ở đâu. Cơn gió động đậy chiếc lá. Cả ba chiếc loa miệng đỏ chót há ra một lượt. Mẹ ơi, ăn... mẹ ơi! Cho con miếng... mẹ ơi! Cho con miếng... mẹ ơi! Từ hôm chim nở, hôm nay mẹ mới đi kiếm mồi. Xung quanh tổ, lặng im. Những cái cổ run rẩy vêu vao lại rụt xuống. Ba cái đầu lắc lư dựa vào nhau, ngủ gà... Chốc lại ú ớ lảm nhảm nói mê. Nhưng mẹ chưa về. Chẳng ngửi thấy mùi thơm mồi ở đâu. Một lúc, cô lại nghển, lắc lắc nuốt giả vờ, hai mắt nhắm nghiền. Thèm ăn quá, đói quá. Một bọn Ruồi bay qua. Những cái đầu ngóc lên, ngoác mỏ kêu: Mẹ ơi! Mẹ ơi! Con miếng... con miếng... Ruồi bay qua. Bỗng đánh hơi thấy mùi trong tổ chim, nồng nồng ấm ấm. Ruồi lượn vòng quanh lại. Những cái đầu Chèo Bẻo con lại ngóc lên, ngước quanh theo tiếng động cánh. Ruồi đậu xuống lưng con chim non trần trụi. Rồi thò vòi nhâm nhấm. Ruồi táo tợn thế. Nếu có mẹ chúng nó ở nhà, hẳn Ruồi đã thành miếng mồi ngon của Chèo Bẻo. Nhưng những con chim con không biết Ruồi đậu đấy. Cứ tưởng cái cọng rơm gãi vào lưng. Cả bọn Ruồi đến vo ve trên lưng những con Chèo Bẻo cởi trần. Nhưng những Chèo Bẻo con mỗi hôm mỗi nhón nhao. Bây giờ tai nghe được cánh Ruồi bay, lại trông thấy bóng Ruồi lượn qua rồi đậu xuống. Ruồi đậu xuống, leo ra mỏm cánh một chú Chèo Bẻo. Chèo Bẻo chị bên cạnh dật dờ nghiêng mỏ sang. Tình cờ, bập một cái. Lần đầu tiên, cặp mỏ bấy biết bắt Ruồi. Chốc lại chộp được một thằng Ruồi. Đàn Ruồi sợ, bay tan tác. Riêng Chèo Bẻo út chậm chạp, chẳng vớ được mồi nào. Ngoài kia, nắng hoe vàng. Những Ruồi Muỗi chốc lại vù vù tới. Có cả bọn Kiến lang thang vơ vẩn. Đám này tưởng những Chèo Bẻo con như cái bị thịt, chẳng biết gì, bò vào kiếm chác. Nhưng... Bập, bập... Những con mồi cứ dẫn xác đến cho anh em nhà Chèo Bẻo chén. Mẹ và bố đã tha mồi về, đông thức ăn bề bộn trước cửa tổ. Vợ chồng Chèo Bẻo cong đuôi, nhún chân, huy, huy... giục giã các con ra ăn. Lũ con xô quanh chân mẹ. Nhưng lạ không, chưa con nào nhảy vào đám mồi xốc lấy xốc để như mọi khi. Bố mẹ ngạc nhiên. Mẹ nhìn các con, hỏi: - Sao có cánh con ruồi dính mép thế kia? Bố nói: - Các con biết bắt Ruồi rồi à? Cả ba Chèo Bẻo cùng đáp: - Vâng ạ. Bố nói: - Thế là các con đã ra giàng. Hôm nào bố mẹ cho các con theo. Rồi cả nhà ta cùng đi kiếm mồi. Chẳng mấy lúc, những cái mình gồ ghề đã trổ lông. Ngộ nghĩnh như trẻ con mới được mặc tấm áo có khuy bấm. Ống lông cánh, ống lông đuôi nhu nhú trắng mỡ, rồi lốm đốm đen tuyền. Ba anh em đã leo lên, nóc tổ chim bằng phẳng thành cái sân chơi. Suốt ngày ba đứa trẻ chơi nhởi trên ấy. Tha hồ mà ngắm ra xung quanh. Xa xa, những ruộng lúa không còn lốm đốm vàng úa như mọi hôm. Lúa đã bén chân liền màu xanh rờn. Bên bờ, hàng cây bóng nước mới nở thêm lớp hoa đỏ hây. - Bao giờ biết lượn ra ngoài trời xanh kia thì thích quá! - Mặt nước sao đỏ thế? Hay trong nước cũng có hoa? - Bóng hoa trong ao. Có cá quẫy mà. - Không, hoa, có hoa. - Không... - Đừng cãi nhau nữa. Lúc nào được xuống đấy chơi thì biết. - Hôm nào cứng cánh, ta bay theo bố mẹ. - Cánh đồng ngoài kia còn nhiều nơi đẹp nữa. Một chú nghển cổ, nói: - Có mùi hoa thơm thơm. - Mùi hoa bóng nước. - Không phải. Hoa bóng nước mọi khi vẫn thấy mà không có mùi. Bây giờ mới ngửi được mùi hoa mà. - Ừ, có khi mùi hoa khác. - Chốc nữa hỏi mẹ xem. - Phải đây. - A, a, bố mẹ đã về. Lũ trẻ con vươn cổ reo lên. Đằng xa, Chèo Bẻo bố, Chèo Bẻo mẹ đương mải miết bay qua cánh đồng. Trên trời những đám mây trắng thong thả trôi. Những đứa con háu đói đã trông thấy trên vành mỏ bố mẹ ngậm một xâu con mồi - những mẩu cánh kiến, cánh mồi thò nhấp nhánh. Vợ chồng Chèo Bẻo vừa chớm vào vòm tre, đã nghe tiếng lao xao trên nóc tổ. - Chào bố! Chào mẹ! Cả nhà quây quần. Bây giờ, cái sân nóc tổ chim lại thành nhà ăn. Nhà ăn giữa trời thật hay. Trên đầu, những chiếc ô lá tre xanh mát điểm những chấm nắng vàng. Dưới chân, hoa bóng nước rợp xuống mặt nước. Tâm chiếu hồng trải rộng hơn mọi khi. Những con chim chưa ra giàng vục đầu xuống, vổng cái đuôi cun cún lên tranh nhau giằng mồi. Mẹ không phải mớm, cả chú út nữa. Út ta đã bập được mồi, bập khỏe. Vợ chồng Chèo Bẻo đứng im nhìn các con ăn. Con ăn cũng như mình được ăn, không nhớ bụng đương đói. Nuôi con khó nhọc, ai chẳng thế. Chèo Bẻo tay bế tay bồng

Lũ con thơ dại vợ chồng rén chân

Mai ba buổi, tối vài lần

Tìm mồi rồi lại chuyên cần mớm con Loáng một cái, những cái điều con đã lặc lè phồng lên bằng quả cau. No kềnh rồi. Ba anh em nghiêng ngả gối lên nhau há mỏ thở dốc, no quá. Hai mắt hiu hiu nhắm. Ăn nhanh, ngon miệng mà chưa biết đã no, no rồi buồn ngủ. Chú Chèo Bẻo út chợt nhớ câu chuyện lúc nãy. Chú mở mắt, hỏi mẹ: - Mẹ ơi mẹ, mùi hoa gì thơm thế? Mẹ nhìn quanh, rồi nói: - Hoa mộc, con ạ. - Hoa mộc có phải hoa bóng nước không? - Không, hoa mộc tận trong đầu làng, chỗ vườn cây cửa đình ấy. Hoa mộc bé tí tẹo bằng hạt gạo nếp, thế mà hoa mộc thơm xa lắm. - Mẹ ơi! Mẹ cho con đi xem hoa mộc. - Hôm nào mát trời, bố mẹ đưa các con đi xem cây hoa mộc. Chèo Bẻo bố nói tiếp, như kể chuyện: - Rồi mai kia các con sẽ bay đi khắp nơi. Ở đâu cũng có vườn, có cánh đồng, có dòng sông. có đền chùa. Đâu cung nhiều cây, nhiều hoa, tha hồ xem phong cảnh đẹp.