hứ tư, 6 tháng tưĐàn ngỗng bay dọc theo hòn đảo hẹp, mà từ trên cao nhìn xuống trông thấy toàn cảnh. Chú bé cảm thấy lòng thanh thản. Tối hôm trước chú chán nản và buồn rầu bao nhiêu, trong lúc lang thang trên đảo tìm ngỗng đực, thì bây giờ chú sung sướng bấy nhiêu. Hình như ở giữa đảo là một cao nguyên trơ trụi, bao quanh là một dài đất rộng giàu có và phì nhiêu, dọc các bờ biển. Nils bắt đầu hiểu ý nghĩa của câu chuyện nào đó mà chú đã nghe kể tối hôm trước.
Chú đang nghỉ dưới chân của một trong các nhà xay chạy bằng sức gió, mọc trên cao nguyên, thì hai người chăn cừu tới gần, có những con chó đi theo, và đi trước là một đàn cừu rất đông. Chú bé không phải đứng lên, vì chú ở rất kín dưới những bậc thang của nhà xay.
Nhưng tình cờ thế nào mà hai người chăn cừu lại đến ngồi ngay trên cầu thang ấy, và Nils đã phải ngồi mãi ở đó cho đến lúc họ bỏ đi.
Một trong hai người chăn cừu là một chàng trai trẻ bề ngoài trông chẳng có chút gì đặc biệt cả, người kia là một ông già kỳ quặc. Thân hình ông ta cao và gầy giơ xương, đầu nhỏ, khuôn mặt có những nét dịu dàng và mềm mỏng. Có thể nói là thân hình và cái đầu ông không hài hòa với nhau. Ông ngồi im lặng một lúc, nhìn vào sương mù với cái nhìn mệt mỏi vô cùng. Rồi ông bắt đầu nói chuyện với người bạn trẻ. Anh này đã lấy bánh mì và phó mát từ cái túi ra để ăn tối. Anh chẳng trả lời câu nào, nhưng hình như nghe ông ta nói không sốt ruột chút nào.
"Tôi kể cho anh nghe chuyện này, Erik à," ông già nói. "Tôi đã suy nghĩ và tôi tin rằng, xưa kia trong cái thời mà người và vật đều to lớn hơn ngày nay nhiều, thì loài bướm cũng phải to mênh mông. Có một lần, có con bướm dài mấy dặm; cánh rộng như hai cái hồ màu xanh với những ánh bạc, và đẹp đến độ tất cả những súc vật khác đều đứng lại ngắm con bướm khi nó bay.
"Khốn nỗi là nó to quá. Đôi cánh đỡ thân nó thật khó khăn. Chỉ cần nó khôn ngoan, cứ bay trên mặt đất thôi thì còn may không xảy ra việc gì. Nhưng nó đã liều bay trên biển Baltic. Nó bay chưa được bao xa thì bão đã làm lung lay đôi cánh của nó. Anh cũng hiểu, Erik à, cái gì phải xảy đến khi đôi cánh bướm mong manh phải phơi ra trước bão tố biển Baltic. Đôi cánh, chẳng mấy chốc đã bị những đợt cuồng phong giật tung và cuốn đi, và con bướm đáng thương rơi xuống biển. Ở đó nó bị những đợt sóng đánh đi đánh lại cho đến khi bị giạt vào mấy tảng đá ngầm trước bờ biển tỉnh Smâland. Mắc cạn, nó nằm dài ra đó.
"Tôi cho rằng, Erik ạ, nếu xác bướm mà nằm trên đất liền thì nó đã nhanh chóng thối rữa và tan thành bụi rồi. Nhưng vì nó rơi xuống biển, ở đó nó được chất vôi thấm vào, và đã cứng lại như đá. Anh còn nhớ là chúng ta đã tìm thấy ở trên bờ những hòn là những con giun đã hóa đá. Tôi tin rằng đó là việc đã xảy ra cho thân hình con bướm lớn. Tôi tin là nó đã thành ra một khối đá dài và hẹp nằm giữa biển Baltic. Anh nghĩ thế nào?"
Ông già ngừng lại để chờ một câu trả lời, người trai trẻ lắc đầu.
- Bác kể tiếp đi, và cho cháu biết là bác có ý định gì?
- Này để ý xem, Erik ạ, đất Ưland mà anh với tôi đang sống đây, không phải gì khác cái xác bướm ấy. Chỉ cần suy nghĩ là thấy hòn đảo này đúng là một con bướm. Ở mạn bắc, ta thấy cái ngực thắt lại và cái đầu tròn; ở mạn nam là cái bụng, trước mở rộng ngang ra, rồi thu hẹp, và cuối cùng thì thót lại thành mũi nhọn.*
Ông già ngừng lại một lúc và lo ngại nhìn người bạn trẻ, xem anh ta tiếp nhận lời khẳng định của mình như thế nào. Nhưng anh chàng vẫn tiếp tục ăn một cách thản nhiên và chỉ ra hiệu cho ông kể tiếp câu chuyện.
"Con bướm vừa thành ra một khối đá vôi thì rất nhiều hạt giống cỏ cây bị gió thổi đến, đã thử bắt rễ xuống đấy. Các hạt giống ấy khó lắm mới bám được vào khối đá trơ trụi và trơn trượt. Một thời gian dài chỉ có cỏ lách là có thể mọc nổi ở đây thôi. Rồi đến một loài hoa thảo và loài hướng dương. Nhưng mãi đến nay nữa, ở đây, trên cao nguyên này, vẫn không đủ cây cối để phủ kín hết được khối đá, vì đá lộ ra khắp nơi. Mà cũng chẳng ai nghĩ đến việc cày bừa cũng như gieo hạt ở đây, bởi vì lớp đất mỏng đến thế.
"Nhưng nếu anh công nhận rằng cao nguyên và các núi đồi là do xác con bưám tạo nên, thì anh có quyền hỏi rằng chỗ đất trải ra bên dưới kia, chung quanh đảo, là ở đâu mà ra."
- Cháu định hỏi bác điều ấy đấy.
- Thế này! Anh nhớ rằng hòn đảo đã lưu lại dưới biển rất nhiều năm, và trong khoảng thời gian ấy, tất cả các thứ mà biển đẩy đi; rong biển, cát, vỏ sò, và vỏ ốc đều chất lại thành đống ở đó. Rồi, từ hai bên sườn cao nguyên, có những phiến đá và đất đổ lở xuống. Như thế đảo có những bờ rộng để cho lúa mì, và các loài hoa, các loài cây có thể mọc lên được.
Ở đây, chỗ cao, trên lưng bướm, chỉ thấy có những cừu cái, những bò cái và những con ngựa bé tí. Ở đây chỉ có những con chim te te và những con chim óc cau, không có công trình xây dựng nào ngoài những nhà xay gió và những túp lều tồi tàn bằng đá mà chúng ta, những dân chăn cừu trú ẩn. Nhưng, trên các bờ biển có những nhà nông dân lớn, có những nhà thờ và những nhà mục sư, những xóm chài và cả một thành phố ".
Ông già ngừng lời và nhìn người kia. Anh này đã ăn xong và đang lúi húi buộc chặt túi lương thực của mình.
- Cháu muốn biết là, bác có mục đích gì? Cuối cùng anh ta nói.
- À, đây này, ông già hạ thấp giọng, gần như thì thầm và đôi mắt nhỏ, mệt mỏi vì đã cố tìm ra tất cả những gì thực sự không có, nhìn dõi vào trong sương mù. Đây là điều mà tôi muốn biết. Những nông dân ở trong những sân vây kín đàng kia dưới chân cao nguyên, những dân chài đánh cá mòi ngoài biển và những người buôn bán ở Borgholm, những người đi tắm mùa hè nào cũng tới đây, và những du khách đi dạo trong các phế tích của lâu đài Borgholm, những người đi săn cứ mùa thu thì đến đây bắn chim đa đa, và những họa sĩ leo lên ngồi trên đỉnh núi này để vẽ những con cừu và những cối xay gió, tôi muốn biết có bao giờ một kẻ nào trong số đó hiểu rằng hòn đảo này nguyên là một con bướm đã từng bay trên không với những cánh rộng lớn, rực rỡ không?
- Ồ, có chứ, anh chàng chăn cừu nói, một người nào đó trong bọn họ sẽ ngồi trên bờ biển đá vào một buổi chiều, sẽ nghe tiếng họa mi hót trong những rừng cây nhỏ dưới chân mình, và sẽ ngắm eo biển Kalmar,* sẽ phải hiểu hòn đảo này không thể được tạo ra như tất cả các đảo khác được.
- Tôi muốn biết, ông già nói tiếp, có một người nào trong bọn họ có ý muốn đem cho các cối xay này những chiếc cánh to đến mức có thể bay lên trời, to đến mức đủ sức nhấc bổng cả hòn đảo ra khỏi biển cả và làm cho nó bay như một con bướm giữa các con bướm không?
- Trong điều bác nói có cái đúng, chàng trai đáp lại, vì trong những đêm hè, lúc bầu trời như một cái vòm xanh bao la trùm lên đảo, đôi khi cháu thấy đúng là hòn đảo đang muốn cất mình khỏi mặt biển và bay lên.
Nhưng ông già, cuối cùng đã kéo được chàng trai vào câu chuyện, rồi ông lại không nghe anh ta nói nữa. Ông lại tiếp tục, giọng còn hạ xuống thấp hơn: "Tôi muốn biết rằng có người nào đó có thể giải thích được cho tôi tại sao ở đây, trên cao nguyên, người ta cảm thấy nhớ quê hương như thế này. Tôi cảm thấy thế tất cả mọi ngày, trong suốt cả cuộc đời, và tôi tin rằng cái tình quê hương ấy len vào lồng ngực của tất cả những ai sống ở đây. Tôi muốn biết rằng, có người nào đó lại không hiểu là có tâm trạng mòn mỏi đó, vì chưng toàn thể hòn đảo này là một con bướm đang khát khao được một đôi cánh". **
Chú thích :* Xem bản đồ Thụy Điển để thấy rõ hình dáng của đảo Ưland.
** Eo biển Kalmar ở giữa đất Thụy Điển trên lục địa với đảo Ưland.
