Hai ngày sau Hưng tháp tùng đoàn thanh tra đến các đồn điền.Buổi sáng trước khi rời khỏi nhà, Mơ chạy theo tiễn Hưng đưa cho Hưng một bọc nhỏ rồi nói: _Anh đưa gói đồ này đi theo để ăn phòng khi đường xa không tìm được quán ăn. Hưng xua tay bảo: _Thôi Mơ để ở nhà mà ăn tôi đi thanh tra được bao ăn theo đoàn mà! Mơ cố nhét gói đồ vào tay Hưng bảo: _Có gì đâu mà anh ngại! một nắm cơm vắt với tôm rim mặn ăn phòng đường xa chưa kịp tới được đồn điền đúng bửa thì sao? Hưng nhìn Mơ rồi xúc động nói: _Hoá ra cô Mơ dạy sớm hồi sáng để nấu ăn rồi bây giờ cho tôi ăn ké phải không? Mơ cẩn thận quá! Cám ơn Mơ nhiều lắm! Thôi Mơ vào nhà đi tôi có dặn người tới làm cỏ trước sân, Mơ để ý trông chừng dùm kẻo họ lại làm dối, được vài bữa cỏ lại mọc um tùm đấy! Mơ gật đầu nói: _Được rồi anh yên tâm đi! Mơ biết mà! Chúc anh đi vui vẻ! Hưng đáp giọng thật nhỏ và dịu: Cô Mơ ở nhà cũng vui vẻ nhé! Hưng quay gót đi một đoạn xa quay lại vẫn thấy Mơ đứng trông theo, Hưng giơ hai tay lên vẫy trông lòng bỗng rộn lên một niềm vui khó tả và thầm mong sao cho chuyến thanh tra mau chấm dứt để còn về nhà sớm. Hưng ngồi cuối xuồng nhìn con thuyền rẽ sóng kéo lê theo sau những vệt nước tung bọt trắng xoá. Từ biển nhìn vào, các đảo giống như những lùm cây xanh tốt nổi lên giữa trời nước mênh mông. Đảo Santo, Malékula, Vaté, Barko, Torrès, Pentecôtes… Xuồng luồn lách qua những eo biển nhỏ. Những đàn chim trời lướt qua. Cánh chim xoãi dài, vút cao vạch những vệt trắng xoá trên nền trời xanh thẳm, rồi lại bất ngờ lao xuống in bóng lên mặt nước trong veo biêng biếc. Đang mải mê nhìn, bỗng Hưng giật mình vì những tiếng nổ chát chúa liên tục. Đàn chim rã đám, bay tán loạn đập cánh phành phạch phát ra những tiếng thống thiết kéo dài. Trong phút chốc, đàn vịt trời mất tăm. Viên đại lý kêu lên giọng tiếc rẻ. Cái súng ông ta cầm trên tay chưa hạ xuống vẫn còn lăm lăm chĩa thẳng lên trời mặc dù chẳng còn một bóng chim nào. Phải một lúc sau Hưng mới lấy lại nhịp tim bình thường. Cuối cùng xuồng cũng cập đảo. Cả đoàn lên bờ, dùng ngựa tiếp tục cuộc hành trình. Đoàn men theo đường mòn, băng qua rừng. Những vạt cỏ mọc lài lài thoai thoải theo triền dốc tạo ra sự thích thú cho người đi bộ. Cây cối thưa nên những khoảng rừng không um tùm tối tăm, gây cho mọi người cảm giác yên tâm, sẽ không gặp thú dữ. Những cảnh đẹp thơ mộng cứ lần lượt diễn ra trước mắt. Hưng say sưa ngắm nhìn mặc cho mọi người nói cười rôm rả. Khi sắp băng suối, Hưng có dịp thấy một người thổ dân. Toàn thân trần trụi chỉ mặc độc một cái khố. Tóc quăn tít. Màu da đồng, dáng cao dong dỏng, bắp thịt săn chắc. Anh ta cầm thứ vũ khí trông như cái nỏ hay cái cung. Một tay vừa nắm chặt bó tên vừa căng dây. Tay kia đang chỉnh mũi tên đã lắp sẵn, sửa soạn bắn cá dưới nước. Tư thế bất động. Giống như một bức tượng nhưng đẹp hơn bất cứ bức tượng nào Hưng đã có dịp ngắm. Giữa núi rừng thiên nhiên hoang dã, anh ta là bức tượng sống đẹp nhất trên đời! Hưng quay lại hỏi viên thanh tra: _ Có phải người ca-nác [ 1 ] đó không? Rồi buột miệng khen: “Họ đẹp quá!” Viên đại lý gật gù rồi nói đùa: _ Nếu lai Pháp màu da cà-phê sữa còn đẹp nữa! Ông ta nói tiếp: _ Vũ khí săn bắn của họ chủ yếu là những cây lao vút nhọn hay cung bắn như của anh ta. Băng qua con lạch nhỏ đi chừng một tiếng đồng hồ đoàn người lạc vào một rừng quýt xum xuê đỏ rực cả một vùng. Những quả quýt to bằng cái chén lủng lẳng trên cành như mời gọi. Không ai bảo ai tất cả đều thi nhau vin những cành trĩu nặng, lựa những trái to nhất, bóng nhất bóc vỏ ăn ngon lành chẳng cần biết có lấy trộm của ai không? Nước quýt ngọt lịm thấm nhanh vào cổ họng làm cho những mệt mỏi đường xa tan nhanh. Hưng ngỡ mình đang lạc vào chốn thiên đường. Mình đang mơ hay thực? Hưng hỏi mọi người: _ Đất ở đây tốt quá chắc chủ vườn không cần phải chăm sóc đâu nhỉ? Mọi người cười ồ lên. Một người giải thích: _ Anh mới đi lần đầu nên không biết. Quýt này là quýt mọc hoang chứ có ai trồng đâu! Hột rơi xuống và cứ thế mọc lên. Hưng trố mắt ngạc nhiên. Lúc nãy không tin ở mắt bây giờ lại không tin vào tai mình nữa! Trước khi ra khỏi rừng quýt Hưng cố ngoái lại nhìn lần cuối với bao nuối tiếc. Có lẽ từ đây cho đến chết Hưng sẽ không bao giờ quên rừng quýt này. Phải chi đất nước mình đất đai cũng phì nhiêu như vậy! Rồi cười thầm trong bụng: _ Quýt này mà ở xứ mình thì bị vặt trụi lũi chứ ở đó mà to bóng lên, đu đưa lủng lẳng trêu ngươi, phí phạm như thế này kia chứ? Khoảng ba giờ chiều cả đoàn đi vào địa phận cần thanh tra. Chỉ cần nhìn rừng cà-phê bạt ngàn cùng với đàn chó bẹc-giê chạy tung tăng quanh ngôi nhà chính cũng đủ hiểu tầm cỡ của ông chủ đồn điền. Nhìn vào trong vườn, Hưng nhận ra một người châu á đang cặm cụi làm cỏ ở sân trước. Thoáng thấy đoàn người, anh ta bỏ việc lao nhanh vào nhà. Lát sau, một người đàn ông ngậm píp (pipe), đầu chải láng mượt, bụng phệ, râu quai nón cắt tỉa kỹ càng ì ạch đi về phía cửa cổng. Dường như nhận ra viên thanh tra trưởng đoàn là người quen ông ta giơ tay bắt loạn xạ, miệng cười toe toét, ra chiều thân thiện lắm. Viên thanh tra giới thiệu từng người một.  Ông ta gật đầu chào rất lịch sự. Đến lượt Hưng, ánh mắt ông ta dừng lại lâu hơn vì Hưng là người Việt duy nhất trong đoàn. Viên thanh tra giới thiệu: _ Đây là ông Hưng, thông dịch viên được phái từ Việt Nam qua. Ông ta siết tay Hưng nói: _ Ông là người Việt nam à? Thật hân hạnh! Công nhân của tôi toàn là người Việt Nam. Ông biết đó người Việt cần cù chịu khó, thạo việc lắm! Tôi rất bằng lòng họ. Ông biết không, ông là thông dịch viên Việt Nam đầu tiên tôi gặp đó! Người đàn ông châu á lúc nãy chạy ra nói nhỏ vào tai ông ta điều gì. Họ thì thầm một lúc. Khi anh ta đi rồi Hưng hỏi: _ Anh ta là người Việt phải không? Ông chủ lắc đầu: _ Không anh ta là người Indonesia. Anh ta chăm sóc vườn rau cho tôi. Bây giờ xin mọi người vào nhà nghỉ ngơi, chờ bữa tối. Quay lại Hưng ông ta nói: _ Nếu anh muốn gặp công nhân mai tôi sẽ đưa anh ra tận nơi họ làm việc. Căn nhà xây hai tầng nhưng lại lợp tôn đỏ. Trang trí nội thất toàn bằng gỗ quý nên trông cái gì cũng bóng loáng sang trọng. Khi mọi người đã yên vị trong phòng khách Hưng chợt nghe chủ đồn điền hứa với viên thanh tra về những cuộc du ngoạn săn bắn rất thú vị. Viên thanh tra bật cười ha hả ngả lưng tựa vào ghế bành, miệng phì phèo điếu xì gà vừa rút ra từ một chiếc hộp xinh xắn để sẵn trên bàn. Trong khi chờ đợi bữa ăn tối Hưng đứng dậy đi ra phía sau. Một căn nhà phụ nằm đối diện cách đó không xa. Căn nhà mái rạ này có vẻ là nhà dành cho bồi bếp giúp việc vặt trong nhà thì phải hoặc có thể là nơi nấu ăn. Đây đó đàn gà đang ăn rong. Một lúc sau khói bốc lên từ mái rạ. Khung cảnh êm đềm gợi nhớ hương sắc quê nhà. Người đàn ông lúc nãy đang chăm sóc ngựa dưới bóng râm của gốc dừa. Hưng bắt gặp anh ta nhìn trộm mình. Khi thấy Hưng nhìn, anh ta vội vã rời khỏi mấy chú ngựa lầm lũi đi về phía vườn rau. Hưng theo sau… Người đàn ông đi nhanh quá, một loáng đã ngồi giữa vườn rau cắm cúi cắt những bó cần tây đã được buộc chặt. Nhìn những vạt rau tươi xanh mơn mởn thẳng tắp, Hưng nhớ lại khung cảnh Đàlạt. Định tiến lại gần hỏi han đôi câu bỗng Hưng nghe một giọng phụ nữ lanh lảnh từ phía sau: _ Chào ông! Ông ra ngắm cảnh đó à? Hưng quay lại. Một người đàn bà ăn mặc tươm tất, tóc búi lèo thật cao, khiến cho chiếc vòng kiềng bằng vàng thêm lấp lánh nổi bật trên cái cổ mập đầy. Hưng chưa kịp nhìn kỹ hơn thì người đàn bà tự giới thiệu: _ Tôi là người giúp việc nhà cho ông chủ. Bà ta hất cằm về phía căn nhà phụ nói: _ Nhà tôi kia kìa! Người đồng hương cả mà! Thật là quý hoá quá! Ông cho tôi mời ông miếng nước nhé! Hưng trả lời: _ Thôi cám ơn bà! Tôi vừa dùng nước ở phòng khách bên kia rồi!  Muốn tìm chút thoáng mát nên ra đây. Vừa nói Hưng vừa đưa mắt tìm người đàn ông. Lạ quá! Mới đó đã biến đi đâu mất! Hưng khen vườn rau xinh rồi hỏi người đàn bà: _ Tại sao phải bó rau cần lại khi trồng vậy bà? Người đàn bà vạch một bó cần tây ra rồi chỉ vào bên trong hỏi: _ Ông thấy gì không? Hưng đáp: _ Hay thật! Trắng bóc chứ không xanh như cần bình thường hay thấy. Trông ngon mắt quá! Người đàn bà giải thích: _ Cái giống này không cho tiếp xúc với nắng cứ là trắng nõn nà mà mềm nữa! Hưng tiếp lời: _ Xào với thịt bò thì phải biết. Người đàn bà ngửa mặt lên trời cười tít cả mắt: _ Ông qua đây lâu chưa? Sao sành ăn quá vậy? Khỏi lo! Chút nữa trong thực đơn có sẵn của buổi tối tôi sẽ thêm món này dành riêng cho ông. Nhìn cách ăn mặc, nói năng trịch thượng của người đàn bà Hưng nghĩ có lẽ ông chủ hẳn là típ dễ dãi hào phóng thì người làm như bà ta mới có vẻ hớn hở hạnh phúc như vậy! Người đàn bà đon đả mời tiếp: _ Ông không uống nước thì vào nhà tôi xơi trái cây vậy! Mới có táo, mận ở bên Úc sang. Hưng thoái thác: _ Để bụng ăn tối thôi! Tôi ăn quýt trên đường đi nên không thể ăn tiếp nữa đâu! Cám ơn bà! Hưng nhìn quanh, thấy xa xa bên kia đồi là những dãy nhà lợp thiếc sáng lấp lánh dưới nắng chiều. Từ bên này nhìn qua Hưng không hề thấy có bóng người. Hưng hỏi: _ Có phải lán trại của công nhân đó không thưa bà? _ Đúng đấy! Nhưng giờ này chưa có ai về hết. Nếu anh muốn hỏi gì thì chờ ông quản đốc về rồi hỏi. Nhà ông ta ở đó đó! Đấy ở đấy đấy. Hưng nhìn theo hướng ngón tay của bà ta. _ Nằm tách riêng dãy nhà, lợp ngói đỏ phải không bà? _ Đúng đấy! Người đàn bà giục: _ Mà thôi, chuyện đâu còn đó, mai hãy hay, giờ ông sửa soạn vào dùng bữa tối kẻo người ta chờ. Hưng đáp: _ Cám ơn bà! Tôi vào ngay đây! Khi ngồi vào bàn Hưng nhận thấy rằng quanh bàn ăn toàn đàn ông. Hưng thắc mắc, một người trong đoàn cho biết bà chủ và các con đi nghỉ bên Úc chưa về. Món ăn khai vị được đưa lên. Những ly rượu cụng vào nhau… Mọi người cười cười nói nói… Nhìn không khí nơi đây Hưng có cảm tưởng đây không phải là đoàn người đi thanh tra. Chủ nhà có vẻ quá thoải mái như thể đang thết tiệc đón người thân từ xa trở về. Những món súp thịt, bít tếch, rau trộn lần lượt bày ra trước mắt, ăn vài miếng Hưng đã thấy lưng lửng không muốn ăn tiếp mặc dù đồ ăn rất ngon. Nãy giờ thái độ của mọi người nơi đây có gì khác không bình thường thì phải. Người đàn bà trang sức đầy mình trông rất uy quyền. Ánh nhìn lấm lét của người làm vườn… Lời hứa về một buổi đi săn thú vị của ông chủ. Tất cả đã làm cho sự nghi ngờ trong lòng Hưng mỗi lúc một định hướng hơn. Hưng xin lỗi rời bữa ăn sớm, bước ra ngoài hàng hiên đợi lúc mọi người say sưa không chú ý đi vội về phía đồi nơi có các lán trại. Lờ mờ trong đêm tối Hưng nhận ra căn nhà ngói đỏ nằm tách riêng, nép mình bên sườn đồi. Hưng hăm hở đi thẳng về hướng đó. Khi vừa bước chân lên bậc thềm bỗng Hưng khựng lại vì nghe một giọng rất quen phát ra từ bên trong. Hưng lùi lại nép mình sau cánh cửa khép hờ. Đúng là giọng của người đàn bà lúc chiều: “Thằng thông dịch viên này nguy hiểm đấy! Nó là người Việt anh hiểu chưa? Ông chủ dặn phải theo sát nó không được rời ra. Tìm cách không cho nó tiếp xúc riêng với công nhân. Tối nay cảnh cáo cho bọn công nhân biết, thằng nào con nào bép xép thì không xong với bà đâu! Thanh tra nhiệt tình lắm thì cũng ở chung với chúng nó nửa tiếng đồng hồ là cùng, còn chúng phải làm cho ông chủ những năm năm. Đừng có mà ăn cháo đá bát. Sổ sách khôn hồn thì dẹp bớt đi! Nghe nói đây là lần đầu nó tháp tùng đoàn thanh tra. Chắc không sao đâu! Nó chưa có kinh nghiệm. Ngựa non háu đá ấy mà!” Hưng đứng yên trong bóng tối, lạnh lùng bình tĩnh nghe cuộc đối thoại. Người đàn ông càm ràm: _ Biết rồi! Khổ quá! Làm như tôi ngu lắm vậy! Chị thấy không? Hôm nay khi nghe báo có thanh tra tới tôi cho công nhân về sớm hơn mọi khi đó! Người đàn bà nói: _Thôi tôi về đây! Tối rồi! Cánh cửa bật tung, người đàn bà lao nhanh ra ngoài biến mất trong bóng tối. Không chờ đợi ngần ngừ Hưng bước nhanh vào. Người đàn ông đang ngồi tựa vào ghế, tay cầm một ly rượu, trên bàn còn ngổn ngang giấy tờ. Sự xuất hiện quá đột ngột của Hưng khiến hắn ta ngồi chết trân, trố mắt nhìn trong vài giây rồi mới lắp bắp hỏi: _ Ông là ai? Muốn gì? Vào sao không gõ cửa? Vừa hỏi hắn ta vừa vội vã thu dọn sổ sách định lùa vào ngăn bàn. Hưng gạt tay hắn ta ra lấy tay chặn đống sổ sách lại, gằn giọng nói: _ Tôi là thông dịch viên được cử về đây thanh tra. Người đàn ông lúng túng một hồi rồi cười giả lả: _ À! Hoá ra ông là người của đoàn thanh tra. Hắn ta chỉ cái ghế trước mặt nói: _ Mời ông ngồi! Thú thật thấy ông là người Việt tôi mừng lắm! Ông mới ở Việt Nam qua phải không? Tình hình quê nhà ra sao? Tôi nhớ nhà lắm ông à! Mong có ngày về thăm. Ông uống chút uýt-ki với tôi nhé. Hồi chiều tôi có nghe là đoàn thanh tra tới, trong đó có một người Việt. Tôi định ăn uống xong thì qua bên ấy ngay. Ông ăn tối chưa? Anh em cùng ăn một bữa với nhau ông nhé! Hưng nói: _ Cám ơn nhiều! Tôi ăn rồi mới qua đây đó chứ! Tôi muốn hỏi thăm sức khoẻ tình hình lao động của anh em. Người đàn ông rót rượu mời Hưng rồi nói: _ Vậy thì sáng mai ông theo tôi lên tận chỗ làm việc có hay hơn không? Hưng đáp: _ Tôi muốn gặp họ tối nay. Muốn biết họ cần gì? Họ có khiếu nại gì không? Họ có bằng lòng tình trạng làm việc ở đây không? Người đàn ông đáp: _ Như ông biết đó! Đồn điền này là một nơi xa xôi so với những nơi như Vaté, công bằng mà nói làm sao bằng được? Cái gì cũng phải từ từ chứ! Đừng làm khó chủ quá! Thật ra ở đây tiếp đón nhiều đoàn thanh tra lắm rồi! Chúng ta còn có cả ngày mai để làm việc. Bây giờ uống rượu và kể chuyện quê hương cho tôi nghe với! Chút nữa tôi đưa ông sang giới thiệu với họ trước được chưa? Hưng nhìn thẳng vào mặt anh ta nói: _ Tôi muốn coi sổ sách giấy tờ. Số giờ lao động của anh em. Mức khoán tiền lương tiền phạt. Áo quần lương thực cấp phát ra sao? Anh có biết tại sao từ một thông dịch viên thuần tuý làm việc tại văn phòng ở Vila tôi lại phải lặn lội tới đây? Tôi mong anh giúp tôi. Người đàn ông thở dài liếc nhanh về phía giấy tờ vẻ mặt ỉu xìu. Hưng nhớ lại những gì mình đã đọc trong hồ sơ khi mới bắt đầu làm việc. Giọng Hưng cứng rắn gần như đe doạ: _ Tôi báo cho anh biết, cái đồn điền này đã nằm trong sổ đen rồi đó! Nếu khám phá ra điều gì tôi về báo cáo cho cấp trên, người ta sẽ có lệnh rút công nhân về ngay lập tức! Nếu anh còn nghĩ đến ông chủ thì nên làm việc với tôi. Nếu không muốn đồn điền đang mùa vụ lại thiếu người thu hoạch thì hãy để tôi xem xét sổ sách. Người đàn ông nhìn ra ngoài cửa với vẻ lo lắng. Hưng hỏi: _ Anh ngại bà ta phải không? Người đàn ông gật đầu nói: _ Bà ta là con hầu được ông chủ đặc biệt ưu ái. Bà ta làm mưa làm gió ở cái đồn điền này đã lâu! Ông biết đó tôi không muốn mất việc. Hưng quả quyết: _ Anh sẽ không mất việc. Anh giúp tôi làm việc tôi sẽ có cách điều đình với ông chủ châm chước cho. Còn bà ta, tôi về báo cáo lại, yêu cầu cho bà ấy về nước trong chuyến tàu sớm nhất. Người đàn ông ngồi thừ ra một lúc rồi đành để cho Hưng lục soát giấy tờ. Khi đã thu thập đủ những điều cần thiết Hưng nói: _ Ngày mai khi đứng trước mọi người tôi sẽ trưng đống giấy tờ này kết hợp với lời khai của công nhân. Mong rằng ông chủ và anh không gặp khó khăn gì. Người đàn ông e dè hỏi: _ Bây giờ ông về hay qua bên láng trại? _ Tôi chẳng làm gì buổi tối cả. Họ còn tiệc tùng qua đêm. Tôi sẽ qua gặp công nhân. Anh không cần đưa tôi qua đâu, ở nhà cơm nước rồi đi nghỉ mai còn việc phải làm. Tôi sẽ tự gặp họ. Hưng dò dẫm lần theo đường mòn, men con dốc quanh đồi. Vừa đi vừa quan sát. Đó là những dãy nhà được cất sơ sài và chia ra nhiều căn. Ánh lửa bếp lập loè hắt ra từ bên trong qua các khe ván hở.  Hưng gõ cửa căn đầu tiên. Một giọng nói vọng ra: _ Ai đấy? Hưng không trả lời gõ tiếp. Có tiếng mở then cửa, một người thò mặt ra. Hưng tự giới thiệu: _ Chào cô! Tôi là người trong đoàn thanh tra. Tôi muốn đến thăm sức khoẻ tình hình làm việc của anh em. Nét mặt lờ đờ của người phụ nữ bỗng trở nên hốt hoảng. Cô ta lắc đầu ú ớ rồi nói với vào trong: _ Anh ơi! Có ai hỏi? Một người đàn ông lực lưỡng ở trần mặc độc một cái quần cụt, nét mặt chai lì lừ lừ đi ra miệng còn ngồm ngoàm, tay cầm tô cơm. Khi thấy Hưng anh ta vội vào trong khoắc cái áo rồi chạy ra bắt tay Hưng. Sau khi nghe Hưng trình bày một lúc hai vợ chồng có vẻ lấy lại bình tĩnh. Người vợ đi vào lát sau mang ra một khay nước mời Hưng rồi lui vào trong. Hưng nói với theo: _ Xin cô đừng đi! Cô cứ ngồi đây. Người phụ nữ đáp: _ Dạ vâng! Hưng đọc cho họ nghe một số điều khoản và mục đích của đoàn thanh tra. Lúc này xung quanh căn phòng nhỏ của hai vợ chồng một số người tò mò đã vây quanh đứng chắn cả cửa ra vào. Hưng nói: _ Tôi có mặt ở đây để điều tra tình cảnh anh em sống ra sao? Có yêu cầu hay khiếu nại gì không? Tôi nghĩ anh em nên nói thật vì đây là quyền lợi anh em được hưởng. Mức khoán, lương thực được cấp phát số lượng bao nhiêu để tôi còn đối chiếu lại sau đó báo cáo cho cấp trên hầu giúp anh em đỡ thiệt thòi có đời sống dễ chịu hơn. Tôi được cử đến đây chỉ vì vậy. Tôi được biết trước đây có hai người Pháp đã phải học tiếng Việt để tiếp xúc thẳng với công nhân không qua ai cả để lấy lại lòng tin với công nhân vì họ không còn tin vào các viên thanh tra nữa! Hai người này đã về Pháp. Đây là sự mất mát lớn. Là người Việt nay tôi thay họ nối tiếp công việc. Đám đông lao xao chộn rộn hẳn lên. Người đàn ông chủ căn hộ kêu lên: _ Yêu cầu các bác yên lặng để ông đây trình bày. Hưng nói tiếp:  _ Tôi thiết nghĩ tôi được quyền tiếp xúc thẳng với anh em ngoài sự hiện diện của chủ, cai và viên chức địa phương. Căn phòng bây giờ đã chật cứng người. Hưng nhận thấy sự thống khổ lo lắng mệt mỏi nhẫn nhục trong nhiều ánh mắt nơi đây. Họ bắt đầu nói ngập ngừng rồi sôi nổi. Đôi khi chuyển thành lời tâm sự tỉ tê. Sự thật bắt đầu lộ dần. Công nhân bị đánh đập những vết thương bầm tím được trưng ra. Bệnh sốt rét khiến công nhân không làm đủ khoán bị phạt vạ. Đi làm xa quá một tiếng đồng hồ mà không được trừ vào giờ làm việc. Công nhân phải dậy từ sớm lúc bốn giờ chuẩn bị ăn uống để đi cho kịp giờ. Buổi chiều làm xong, cân đong đo đếm đến tám giờ tối mới về tới nhà. Hàng bán cho công nhân tính giá rất cao. Áo quần lương thực cấp phát không đầy đủ, sự cay nghiệt của người hầu gái… Tất cả được Hưng mau chóng ghi lại thành bản báo cáo. Sau cùng phải cố gắng lắm Hưng mới lách qua khỏi đám đông, thoái thác lời mời ngủ lại để đứng dậy ra về. Trời đã về khuya. Có mấy anh em mạnh dạn đưa chân Hưng đến tận nhà chủ rồi mới quay về. Hưng hứa sẽ có mặt ngày mai tại đồn điền nơi họ làm việc. Sáng hôm sau Hưng đụng đầu với viên thanh tra trước tiên khi ông ta ngồi nhâm nhi ly cà-phê sữa. Tay cầm lát bánh mì nướng phết bơ to tướng. Ông ra dấu mời Hưng ngồi. Người đàn bà chiều qua đưa lại cho Hưng ly cà-phê sữa. Hưng không nhìn bà ta cũng không cám ơn. Bà ta cứ lởn vởn quét hành lang phía ngoài chứ không chịu đi. Hưng hỏi viên thanh tra: _ Mấy giờ ra chỗ làm việc thưa ông? Viên thanh tra đáp: _ Chín giờ! Trưa về nghỉ rồi chiều đi săn. Ở đây có heo rừng. Cái giống này nó dữ lắm đây có vậy khi săn mới hứng thú! Hưng hỏi: _ Chủ đâu rồi? Viên thanh tra đáp: _ Tôi không thấy chắc còn ngủ. Chỗ quen biết mình cứ làm việc thôi! Hưng nghĩ đây là lúc tốt nhất để trình bày riêng với ông ta. Hưng vào phòng lấy sổ sách giấy tờ và bắt đầu trình bày phân tích những sai sót Hưng đã thu thập được qua đống giấy tờ này. Viên thanh tra đang ngoạm miếng bánh bơ vội để bánh xuống dĩa, hai quai hàm đang nhai bỗng hoạt động chậm lại. Ông ta nuốt miếng bánh thật khó khăn, uống miếng sữa cho trôi tuột thức ăn rồi lặng lẽ nghe Hưng nói, đôi mắt ông ta không giấu được sự ngỡ ngàng ngạc nhiên… Ông ta đứng bật dậy, đề nghị gặp các công nhân ngay lập tức. Cuộc thanh tra tiến hành nhanh chóng không ngờ. Viên thanh tra gặp ông chủ vào buổi trưa. Trước bàn ăn Hưng thay mặt viên thanh tra buộc người chủ triệu tên cai và người hầu gái ra để Hưng đối chất. Hưng nói bằng tiếng Pháp và họ cũng phải trả lời bằng tiếng Pháp trước mặt mọi người. Hưng tìm câu ngắn gọn để họ có thể hiểu và trả lời. Người chủ cố tìm cách tranh cãi che chắn mọi điều cũng như có ý bao che cho người hầu gái. Hưng đọc bản báo cáo và lời khai của công nhân chỉ cho họ thấy sự sơ sót hớ hênh trong các loại giấy tờ. Họ câm lặng một lúc. Cuối cùng ông chủ đành thú nhận tất cả. Ông ta hứa sẽ theo dõi sổ sách sát sao hơn và đành chấp nhận cho hồi hương người hầu gái với sự tiếc rẻ miễn cưỡng. Hưng nói với ông ta: _ Tôi là người Việt nam, ông thấy đó! Chúng tôi nghèo nên phải xa quê đi làm ăn xa. Thế nhưng sức lao động đổ ra không được trả sòng phẳng lại còn bị khấu trừ phạt vạ thì chẳng còn ai muốn làm nữa! Ông chủ phân trần: _ Tôi biết chứ! Tôi sẽ cố gắng để ý những trường hợp ông báo cáo hồi nãy. Nhưng ông phải hiểu nếu ai cũng không làm đủ khoán trong một ngày thì sẽ gây khó khăn cho tôi, nhất là đe dạo đến trật tự của lán trại từ đó có nguy cơ biến thành cái lệ. _ Ngày hôm nay làm không đủ khoán vì họ ốm, họ sẽ phải làm bù ngày khác, không được phạt vạ. Còn hơn phải bỏ tiền ra mua vé tàu cho những công nhân mới. Mà cũng chưa chắc ông được quyền thuê mướn đâu! Không ít đồn điền ở đây thiếu công nhân nếu chúng tôi rút ở đây về đưa tới những nơi đó thì ông còn thiệt hơn. Hôm nay tôi không làm khó ông. Đây chỉ là cảnh báo. Ông phải công nhận đã sai phạm và sửa chữa lỗi lầm bằng cách bồi thường thiệt hại cho công nhân. Cái đồn điền này tương lai sẽ là nơi kiểm tra thường xuyên đột xuất. Ông chủ gật gật đầu nói: _ Cám ơn ông đã nói cho biết.Tôi sẽ thực hiện những điều đoàn thanh tra đòi hỏi. Cuộc đi săn bị bỏ lỡ. Đoàn thanh tra ra về sớm trước giờ ấn định. Khi đoàn người ra khỏi ngôi nhà chừng vài chục thước Hưng nghe có người gọi tên mình, Hưng quay đầu lại, thật bất ngờ người đàn ông Indonésia chạy theo tay cầm một gói gì nhỏ. Anh ta nói thật gấp bằng tiếng Việt sành sỏi: _ Cái này công nhân nhờ tôi chuyển cho ông như là món quà kỷ niệm mong ông nhận cho. Hưng đẩy nhẹ gói nhỏ ra và nói: _ Anh trả lại họ đi! Tôi sẽ trở lại nay mai để coi bồi thường có được thực hiện hay không, đó là nhiệm vụ của tôi. Xin đừng làm vậy! Người thanh niên năn nỉ: _ Có gì đâu! Cái răng heo. Vật tiêu biểu của xứ này. Cái này linh lắm, có thể trừ tà ma bùa ngãi. Ông nhận dùm cho như là tấm lòng của anh em vậy mà! Anh em không được phép ra tiễn ông nên nhờ tôi. Hưng nhận món quà, rồi chợt nhớ ra Hưng hỏi: _ Anh là người Indonesia sao nói sỏi tiếng Việt vậy! Giọng bắc chuẩn quá! Người đàn ông bẽn lẽn nói: _ Tôi là Việt Nam mà! Bọn họ không muốn anh tiếp xúc thẳng với tôi nên bắt tôi không được lên tiếng để anh tưởng tôi là người Java. Hưng buột miệng kêu: _ Trời đất quá thể! Anh nói với anh em là tôi sẽ quay lại thường xuyên để xem tình hình có được cải thiện không, các yêu sách có được thực thi không? Anh ta gật đầu vẫy tay chào, thái độ cởi mở không còn lầm lì như ngày hôm qua nữa! Chú thích:  [ 1 ]Canaques: Danh từ gọi người bản xứ gốc mélanésie ở Nouvelles Hébrides và Nouvelle Calédonie.