Con chim họa mi
Ở Trung Quốc, nơi mà Hoàng đế là một người Trung Quốc và
tất cả quần thần cũng là người Trung Quốc, các bạn hẳn cũng biết
điều đó, đã có một câu chuyện.
Câu chuyện này xảy ra lâu lắm rồi, nhưng chính vì thế mà phải
kể lại để người ta khỏi quên đi.
Cung điện của Hoàng đế đẹp nhất trần gian, làm bằng một loại
sứ rất quý, nhưng dễ vỡ, mỗi khi chạm đến phải thật nhẹ tay, nhẹ
chân. Trong vườn Thượng uyển trồng toàn những loại hoa quý, rất
kỳ lạ, những bông hoa đẹp nhất phải đeo lục lạc bằng bạc để cho du
khách khi đến xem phải lưu ý. Khu vườn được chăm sóc kỳ công và
trải rộng, ngay người làm vườn cũng không biết đến đâu là hết. Càng
đi càng gặp nhiều điều kỳ thú, những cây cao bóng cả vươn dài,
những hồ rộng mênh mông sâu thẳm. Rừng thoai thoải xuống biển,
 49

trên làn nước xanh những con thuyền lớn có thể lướt dưới bóng cây.
Nơi đây có con hoạ mi thường cất tiếng hót mê hồn. Một anh thuyền
chài nghèo khổ lòng chứa chất bao nỗi lo toan dăng lưới đi qua, nghe
tiếng chim hót cũng phải dừng lại nghe. Anh reo lên: "Trời ơi, Thánh
thót biết bao".
Nhưng rồi mải mê với công việc, anh ta quên chim ngay. Đêm
sau đi dăng lưới qua đấy, anh lại nghe tiếng chim hót: anh lại đứng
lại nghe và lại reo lên: "Trời ơi, Thánh thót biết bao"
Khách tham quan từ nhiều nước trên thế giới kéo đến hoàng
thành. Họ ca ngợi hoàng cung và vườn thượng uyển; nhưng khi nghe
hoạ mi hót, họ đồng thanh reo lên: Đấy mới là điều kỳ diệu".
Trở về quê hương, họ thuật lại những điều mắt thấy tai nghe. Nhiều
học giả đã viết thành sách ca tụng hoàng thành, hoàng cung và vườn
thượng uyển; nhưng người ta ca tụng hoạ mi nhiều hơn cả, những thi
sĩ nổi tiếng đã làm những bài thơ kiệt tác để ca ngợi con chim hoạ mi
hót hay trong khu rừng bên bờ biển. Sách được truyền đi khắp nơi, có
quyển lọt vào tay Hoàng đế. Người chăm chú đọc, nhiều lúc gật đầu
tán thưởng những đoạn văn hay ca tụng hoàng thành, hoàng cung và
vườn thượng uyển.
Đọc tiếp, người thấy có đoạn viết: "Nhung con chim hoạ mi mới
thật là kỳ diệu!" Hoàng đế ngạc nhiên:
- Gì thế này? Con chim hoạ mi à? Sao ta lại không biết nhỉ? Có
đúng là trong giang sơn ta; hơn nữa lại ngay trong vườn của ta, lại có
một con chim như thế không? Ta chưa hề nghe nói bao giờ, lạ thật!
Hoàng đế truyền gọi quan thị lang là người cầm quyền cao chức
trọng; mỗi khi có kẻ dưới đến trình báo hay thỉnh cầu điều gì, ngài
chỉ trả lời cộc lốc: "Hớ!"
Hoàng đế phán hỏi:
- ở đây chừng như có một con chim người ta gọi là hoạ mi.
Thiên hạ cho rằng con chim này là loại chim quý hiếm. Vậy sao chưa
thấy ai tâu với Trẫm?"
Quan thị lang thưa:
 50

- "Muôn tâu bệ hạ, chính hạ thần cũng chưa nghe thấy nói bao
giờ và cũng chưa thấy ai đem đến tiến cử".
- Vậy ngay tối nay phải đem nó đến hót cho Trẫm nghe. Thiên
hạ biết đến vật báu của Trẫm mà riêng Trẫm lại không biết!
Quan Thị Lang tâu:
- Muôn tâu bệ hạ, thực tình hạ thần chưa hề thấy con chim ấy,
nhưng hạ thần xin đi tìm nhất định sẽ tìm được.
Nhưng tìm đâu? Quan Thị Lang đã leo lên khắp lầu son gác tía,
qua khắp các cung điện và đường lối đi lại, gặp ai cũng hỏi, nhưng
chẳng ai biết gì về chim hoạ mi cả.
Quan Thị Lang lại vào chầu hoàng đế:
- Tâu thánh thượng - Ngài nói - Có lẽ sách đã đánh lừa độc giả,
xin bệ hạ đừng tin, đây chỉ là chuyện hoang đường.
Hoàng đế phán:
- Những sách ta xem là những sách của Hoàng đế Nhật Bản gửi
tặng, lẽ nào lại là chuyện bịa đặt? Trẫm muốn được nghe chim hoạ
mi hót ngay tối nay. Trẫm sẽ ban thưởng cho chim nhiều ân huệ.
Nếu không đưa được hoạ mi đến thì cả triều đình sẽ bị phạt giẫm lên
bụng sau khi ăn cơm no.
Quan Thị lang cúi chào Hoàng thượng ra về. Rồi ngài chạy tới
chạy lui, leo lên leo xuống, khắp cả lầu son gác tía, vào khắp các
phòng trong hoàng cung, sục sạo mọi ngõ ngách, một nửa triều thần
cũng làm như thế, vì chẳng ai muốn chịu tội giẫm lên bụng. Rõ là
một cuộc chạy đua loạn xạ để tìm một con chim cả thiên hạ biết tiếng
chỉ trừ Hoàng đế và đình thần.
Cuối cùng họ vớ được một cô bé thị tì.
- Trời ơi! - Cô bé kêu lên - Con chim hoạ mi! cháu biết! Nó hót
hay lắm! Chiều nào mang cơm thừa cho mẹ đang ốm, lúc về mỏi chân
đứng nghỉ trong rừng, cháu cũng được nghe nó hót. Những lúc ấy
cháu thấy sung sướng đến chảy nước mắt như khi được mẹ cháu ôm
hôn vậy.
 51

Quan Thị lang nói như reo:
- Cháu bé ngoan lắm! Cháu hãy đưa ta đến chỗ hoạ mi đậu, ta
sẽ ban cho cháu một chức vị ở trong nhà bếp và cho phép cháu được
vào xem Hoàng đế ngự thiện. Cháu cần đi ngay vì tối nay đã phải
đem chim đến hót cho Hoàng đế nghe.
Cả một nửa triều đình theo con bé thị tì vào rừng nơi có hoạ mi
hót. Dọc đường bỗng nghe tiếng bò rống, một thị đồng reo lên: Hoạ mi
đấy! Chim gì mà lớn tiếng thế! Hình như tôi đã được nghe ở đâu rồi!
Nữ tì nói:
- Không phải đâu! Bò rống đấy! Còn phải đi lâu mới tới!
Lúc sau lại có tiếng ì uôm của một con ễch ương ở trong ao. Pháp
tăng trong triều cũng đi theo đoàn reo lên:
- Hoạ mi đấy! Nghe sao mà thánh thót thế! Chưa bao giờ bần
tăng được nghe một giọng chim hót hay như thế!
Nữ tì nói:
- Không phải đâu! Đấy là ếch ương!
Đi thêm một quãng, thị tì bảo mọi người:
- Hãy im lặng mà nghe! Nó đấy! Hoạ mi đấy - Thị tì nói và chỉ
một con chim nhỏ lông xám đang đậu trên một cành cây.
Quang Thị lang ngạc nhiên:
- Hoạ mi đấy à? Ta cứ tưởng nó đẹp kia chứ? Bộ lông nó trông
tầm thường quá! Hay là trước mặt đông đủ quần thần nó sợ, tái sắc
đi?
Thị tì cất tiếng gọi:
- Hoạ mi ơi! Hoàng đế muốn nghe hoạ mi hót đấy.
- Rất vui lòng! - Hoạ mi trả lời.
Và cất tiếng hót thánh thót mê hồn.
Quan thị lang khen:
 52

- Nghe trong như những tiếng nhạc bằng pha lê. Cái cổ họng nó
xinh xắn cứ phập phồng. Thế mà chưa bao giờ được nghe hoạ mi hót
cũng tiếc thật. Vào hoàng cung chắc nó sẽ được triều đình và hoàng
gia nhiệt liệt hoan nghênh.
Tưởng hoàng đế có mặt ở đấy, hoạ mi hỏi:
- Tôi có phải hót lần nữa cho thánh thượng nghe không?
Quan thị lang nói:
- Hoạ mi ơi! Người hãy theo chúng ta về cung hót cho Hoàng đế
mê say.
- Giọng hót của tôi ở chốn rừng này, dưới vòm cây này, mới là
hay nhất.
Hoạ mi nói thế, nhưng khi biết Hoàng đế muốn nó đến hót tại
hoàng cung, nó cũng vui lòng đi theo.
Ở hoàng cung người ta đã chuẩn bị tiếp thật long trọng.
Hàng ngàn cây đèn bằng vàng sáng chói trên sân rồng và trên các bệ
bằng sứ. Hàng hiên rực rỡ những chậu hoa hiếm thấy, chuông bạc
ngân vang mỗi khi gió thoảng nhẹ.
Chính giữa đại diện, nơi Hoàng đế ngự có để sẵn một cành cây
bằng vàng cho chim đến đậu. Văn võ bá quan tề tựu đông đủ; cả cô
thị tì mới được phong chức đầu bếp, cũng được phép đến nấp nghe
sau cánh cửa. Các quan đều mặc phẩm phục, chăm chú chiêm
ngưỡng con chim màu xám đang líu lo trên cành vàng.
Hoạ mi hót hay đến nỗi Hoàng đế xúc động, sụt sùi, nước mắt giàn
giụa. Người rất hài lòng, truyền đeo chiếc thẻ bà bằng vàng vào cổ
chim để thưởng công. Nhưng hoạ mi khước từ nói:
- Như thế này là vinh dự cho tôi lắm rồi! Được thấy những giọt
nước mắt của Hoàng đế nhỏ khi nghe tôi hót là một ân huệ lớn đối
với tôi.
Hoạ mi lại cất tiếng hót êm đềm thấm thía như để tạ ơn.
Các bà phu nhân thì thào với nhau:
- Không còn gì tuyệt bằng.
 53

Có bà còn ngậm tí nước vào miệng, khẽ lấy giọng ro ro trong cổ
bắt chước tiếng chim. Trong bụng nghĩ cứ làm như thế giọng các bà
sẽ biến thành giọng hoạ mi.
Ngay cả các nữ tì, thị vị, những người khách khó tính nhất
cũng nhiệt liệt ca ngợi giọng hót của hoạ mi.
Như vậy hoạ mi được cả triều đình và hoàng gia ca ngợi.
Hoàng đế truyền ban cho hoạ mi một chiếc lồng sơn son treo trong
cung, chim được phép ra ngoài mỗi ngày hai lần mỗi đêm một lần.
Mỗi khi ra ngoài chim được mười hai quan hầu đi theo, mỗi người
nâng một sợi tơ buộc vào chân chim. Kiểu du ngoạn như vậy, hoạ mi
chẳng thích thú gì.
Cả kinh thành náo nức về con chim. Ai đẻ con cũng muốn đặt
tên là hoạ mi, kể cả những đứa có giọng khàn khàn.
Một hôm Hoàng đế nhận được một gói gửi đến bên ngài đề hai
chữ "Hoạ mi".
Hoàng đế mở gói, bụng nghĩ chắc lại là một quyển sách nói về
chim Hoạ mi.
Nhưng không phải. Trong gói lại là một con hoạ mi nhân tạo,
giống hệt con hoạ mi thật, mình, dát đầy kim cương, ngọc xanh ngọc
đỏ. Hễ vặn máy chim lại hót lên như hoạ mi thật, cái đuôi vẫy vẫy
óng ánh sợi vàng sợi bạc. Cổ chim hoạ mi đeo một cái vòng, trên khắc
dòng chữ:
"Tôi là hoạ mi của Hoàng đế Nhật Bản, tôi chưa sánh được với
Hoạ mi của hoàng đế Trung Hoa".
Cả triều đình reo lên:
- Tuyệt quá!
Hoàng đế phong cho người mang hoạ mi giả một chức vị cao và
ban thưởng.
Triều thần có người bàn cho hai con chim cùng hót, để được
nghe một bản song ca của hai con chim hoạ mi tuyệt diệu.
Người ta đã thử nhưng không được, vì con chim hoạ mi thật hót một
 54

kiểu riêng của nó, còn hoạ mi giả cứ hót theo nhịp ba.
Quan chưởng nhạc đã biện hộ cho hoạ mi máy nói rằng nó hót không
sai đâu, rất đúng nhịp, tôi cũng thường dạy trên lớp như thế.
Nghe quan chưởng nhạc nói vậy, người ta bèn cho chim giả hót một
mình. Nó hót rất hay, chẳng kém gì chim thật, lại đẹp nữa, lúc nó hót
cứ lóng lánh như nạm kim cương.
Nó có thể hót thông luôn một lúc ba mươi lần mà vẫn hay,
người nghe không thấy chán, vẫn cứ muốn nghe nữa. Nhưng Hoàng
đế truyền để chim thật hót một lúc.
Nhưng nhìn trước nhìn sau chẳng thấy chim thật. Thì ra trong
lúc mọi người mải mê nghe chim giả hót thì chim thật đã bay về chốn
rừng xanh.
Hoàng đế sửng sốt:
- Thế là thế nào?
Quần thần tỏ vẻ tức giận, kết tội chim vong ân bội nghĩa. Cũng
có người an ủi như vậy còn là may vì còn giữ được con hay nhất.
Thế là chim giả lại phải hót, có một bài mà nó cứ hót đi hót lại đến
mấy chục lần.
Quan chưởng nhạc hết lời ca tụng chim máy, quan quả quyết
nó hơn hẳn chim thật, không chỉ vì nó có bộ lông đẹp mà chính vì tài
nghệ của nó.
- Muôn tâu bệ hạ - quan chưởng nhạc trình lên Hoàng đế - với
con chim thật, chẳng ai biết được nó sẽ hót bài gì; nhưng với con
chim máy thì các bài hót được sắp xếp theo một trật tự nhất định, cứ
mở máy các bài sẽ lần lượt hót lên. Cứ việc tháo máy ra, xem các
bánh xe sắp đặt thế nào thì hiểu được cách chuyển động của máy và
cách phát ra tiếng hót.
Mọi người tán thành ý kiến của quan chưởng nhạc.
Hoàng đế phán rằng phải để dân chúng được nghe chim máy hót,
nên chủ nhật quan Chưởng nhạc đem chim máy cho dân chúng nghe.
Dân chúng được nghe hoạ mi hót, ai cũng tấm tắc khen, sau mỗi bài
mọi người lại chỉ tay lên trời, lắc đầu kêu "ồ"!
 55

Nhưng có một anh thuyền chài nghèo, đã nhiều lần được nghe
hoạ mi hót, lại nói như thế này.
- Khá hay đấy! Khá giống hoạ mi thật đấy! Nhưng nghe như
còn thiếu một cái gì ấy.
Vậy là chim thật đã ra khỏi hoàng cung; chim máy được đưa
lên địa vị độc tôn.
Người ta đặt nó trên một đệm gấm, bên cạnh giường ngự, xung
quanh xếp đầy những bội tinh, châu báu, vàng ngọc là những thứ
chim được ban thưởng. Nó được hoàng đế phong cho chức tước cao
quý. Về ngôi thứ lâm triều, chim được xếp hàng đầu, bên trái, là thứ
bậc cao nhất triều đình.
Quang chưởng nhạc viết một pho sách mười lăm chương ca
tụng chim hoạ mi máy, lời lẽ uyên bác, cao siêu. Ai đọc bộ sách ấy
cũng gật gù tỏ ra thông hiểu, để khỏi mang tiếng dốt nát.
Sau một năm, Hoàng đế ,triều thần, và cả nước đều thuộc lòng
những bài do chim máy hót. Người ta có thể đồng ca với chim. Từ
Hoàng đế đến chú bé ngoài phố cũng biết hót.
Rõ thật là hay!
Nhưng một hôm, chim máy đang hót cho Hoàng đế nghe thì
bỗng có tiêng kêu đánh sạch trong nụng chim. Dường như có cái gì bị
gẫy, các bánh xe quay loạn xạ nghe xoàn xoạt, rồi chim ngừng hót.
Hoàng đế truyền gọi quan ngự y đến bắt mạch chữa cho chim. Nhưng
quan ngự y từ chối vì không thuộc chuyên môn của người. Triều đình
phải cho gọi một thợ chữa đồng hồ đến. Anh thợ đồng hồ tháo tung cỗ
máy xem xét nói rằng các bánh xe mòn nhiều, không có đồ thay; chỉ
có thể lắp lại dùng tạm, mỗi năm chỉ được cho chim hót một lần.
Nghe tin thần dân cả nước bàng hoàng. Tiếng chim máy hót bây giờ
nghe rèn rẹt, nhưng quan chưởng nhạc vẫn khăng khăng rằng tiếng
chim máy hót vẫn du dương như trước.
Năm năm sau, nhân dân trong nước nghe một tin dữ. Hoàng đế
muôn vàn kính yêu của họ lâm bệnh nặng, không cứu chữa được.
Đình thần đã chọn người kế vị. Dân chúng nhớn nhác đến dinh quan
thị lang hỏi thăm tin tức.
 56

Hoàng đế tái ngắt, giá lạnh trong long sàng. Văn võ bá quan
tưởng người đã băng hà rối rít, xun xoe quanh vị vua mới. Tróng khi
đó thị vị và nữ tì vui chơi, thoả thích chuyện gẫu và uống nước chè.
Hoàng đế đáng thương đang hấp hối, người chỉ còn thoi thóp thở.
Cảm thấy có vật gì đè lên ngực, người mở mắt và nhìn thấy thần chết
đang cười với người. Thần chết đã lột mũ miện của người, một tay
cầm xạ kích một tay cầm hoàng kỳ. Từ các nếp màn che quanh long
sàng ló ra những cái đầu lâu kỳ quái; có những cái trông gớm ghiếc,
lại có những cái trông nhân từ. Đó là công đức và tội lỗi của Hoàng đế
hiện về trong khi thần chết đè nặng lên trái tim người.
- Còn nhớ không? Nhà vua còn nhớ không?
Cái đầu lâu lần lượt hỏi tội nhà vua. Chúng kể ra không biết
bao nhiêu là tội, khiến nhà vua toát hết cả mồ hôi và kêu lên:
- Nhưng ta đâu có biết những chuyện ấy?
Rồi ngài hò: Cử nhạc lên! Khua trống cái lên! Ta không muốn
nghe những lời ma quái nữa!
Mặt ma vẫn cứ trơ trơ, còn thần chết thì vẫn lắc lư cái đầu.
Hoàng đế lại thét lên:
- Cử nhạc! Cử nhạc mau! Chim vàng thân yêu! Hãy hót đi! Hót
lên! Ta sẽ ban thưởng cho người vàng bạc, châu báu và chiếc bài
vàng. Hót lên! Hót lên đi!
Nhưng chẳng có ai vặn máy, nên chim cứ im lìm. Còn thần chết
thì vẫn giương đôi mắt thao láo, trống hốc, nhìn chằm chằm Hoàng
đế.
Giữa lúc đó, từ ngoài cửa sổ nổi lên tiếng hót tuyệt vời. Chim
hoạ mi bé nhỏ đã từ rừng xanh bay về đậu trên cành cây ngoài vườn.
Nghe tin Hoàng đế ốm nặng, chim đã bay về mang lại cho người
nguồn sinh lực bằng tiếng hót của mình.
Tiếng hót của hoạ mi vang lên, bóng ma tan dần, máu lại lưu
thông trong huyết quản của nhà vua. Thần chết cũng phải lặng đi
trước tiếng hót của hoạ mi, rồi lại khuyến khích:
- Cứ hót đi! Hoạ mi! Cứ hót đi!
 57

- Được! nhưng phải trao lại kiếm vàng và mũ miện cho Hoàng
đế!
Sau mỗi bài hót của chim, thần chết lại trao trả một bảo vật.
Chim tiếp tục hót, ca ngợi cảnh thanh bình nơi nghĩa trang đầy hoa
thơm, cỏ lạ. Thần chết không cầm nỗi lòng mong muốn trở lại khu
vườn của mình, đã hoá thành một đám mấy trắng bay qua cửa sổ và
biến mất.
Hoàng đế reo lên:
- Cảm ơn chim! Cảm ơn chim yêu quí! Ta đã nhận ra hoạ mi
rồi. Ta đã vô tình để chim ra khỏi hoàng cung, vậy mà chim vẫn quay
về, lại giúp ta xua đuổi tà ma, cứu ta ra khỏi tay thần chết. Ơn ấy
không bao giờ ta quên.
Hoạ mi đáp:
- Nhà vua ban thưởng cho chim nhiều rồi. Những giọt nước
mắt, nhà vua nhỏ lần đầu tiên nghe chim hót, chim không bao giờ
quên cảnh tượng ấy. Đối với một ca sĩ, không có vàng bạc châu báu
nào quý giá bằng. Bây giờ xin Hoàng đế yên nghỉ để hoạ mi hót cho
người nghe cho mau bình phục.
Rồi hoạ mi lại hót, hoàng đế lại thiếp đi trong giấc ngủ hồi sinh
êm đềm.
Lúc ánh bình minh chiếu qua cửa sổ rọi tới long sàng, nhà vua
tỉnh giấc trong người sảng khoái vô cùng. Chung quanh chẳng có ai
đến hầu, vì họ yên trí vô nhà vua đã băng hà. Duy chỉ có hoạ mi vẫn
một mình líu lo bên cạnh Hoàng đế.
Hoàng đế bảo chim:
- Từ nay hoa mi luôn ở bên ta để hót cho ta nghe, còn con chi
giả ta sẽ đập tan thành trăm mảnh.
Hoạ mi vội can:
- Xin nhà vua đừng làm như vậy. Chim máy đã làm hết sức của
nó, nên giữ nó lại. Còn tôi, tôi không quen sống trong hoàng cung.
Xin nhà vua cho phép tôi về rừng, chiều chiều tôi sẽ bay lại đây, đậu
 58

trên cành cây, trước cửa sổ này để hót cho nhà vua nghe. Chim sẽ hót
lên cuộc đời của những kẻ sung sướng nhưng cuộc đời cũng như cuộc
đời của những người đau khổ. Chim sẽ hót lên những điều tốt cũng
như những điều xấu người ta chung quanh nhà vua. Tiếng hót của
hoạ mi bé nhỏ này sẽ lọt tới những người dân chài nghèo khổ, của
những nông dân bần hàn, đến tận những nơi xa hoàng đế và triều
đình. Hoạ mi kính trọng tấm lòng nhà vua hơn cả ngai vàng, mặc
dầu ngai vàng là biểu hiện thiêng liêng.
Chim sẽ đến, sẽ hót, nhưng chỉ xin nhà vua một điều
- Chim muốn xin gì trẫm cũng ban - nhà vua nói và đứng dậy
ghi chặt thanh kiếm nạm ngọc quí vào ngực.
- Chim chỉ xin bệ hạ một điều là đừng nói cho bất cứ ai biết
rằng bệ hạ có một con chim nhỏ đã tâu lên cho bệ hạ biết tất cả mọi
điều. Như thế mọi việc sẽ êm đẹp.
Nói rồi chim cất cánh bay đi.
Lúc ấy triều thần bước vào. Họ yên trí hoàng đế đã băng hà.
Nhưng mọi người sửng sốt thấy nhà vua đứng dậy quay về phía họ
mà phán rằng:
- Chào các ngươi!