(truyện Nhan thị, quyển X)
Thuận-Thiên Mỗ-sinh nhà nghèo, gặp phải năm đói kém, theo cha đi đất Lạc kiếm ăn. Tánh chàng rất độn, măi mười bảy tuổi đầu mới viết chữ thành hàng lối, nhưng được bộ mặt lịch sự trai, khéo pha trò, tài nghề viết thư từ, cho nên ai thấy cũng tưởng là chàng học giỏi lắm, chứ không dè bên trong rỗng tuếch.
Không bao lâu, cha mẹ kế tiếp qua đời, chàng trơ trọi một mình, phải làm nghề gơ đầu trẻ ở Lạc, kiếm ăn độ nhật.
Lúc đó trong xóm có người con gái mồ côi, họ Nhan, ḍng dơi một nhà học giỏị Khi người cha c̣n, thường dạy nàng học, chỉ đọc qua một lượt là nhớ nằm ḷng. Ngoài mười tuổi, học làm thơ; người cha nói:
- Nhà ta có nữ học sĩ, tiếc không được đội mũ thôi
V́ thế ông rất mực yêu quý, chỉ mong kén được người chồng quý hiển cho con. Sau lúc ông qua đời, bà mẹ nàng vẫn ôm cái chí lớn đó, nhưng theo đuổi ba năm cũng chẳng toại nguyện, kế bà cũng mất. Có người khuyên nàng lấy chồng học trò, nàng cũng đồng ư, nhưng cũng chưa kén được aị
Vừa lúc mụ hàng xóm leo tường qua, nói chuyện với nàng, trong tay cầm một giấy viết chữ gói chỉ thêu, nàng mở ra xem, thì là chữ của Mỗ-sinh, viết gửi cho bạn ở lối xóm. Nàng xem đi xem lại, khen ngợi chữ tốt. Mụ nọ ḍm biết ư tứ, nói nhỏ:
- Ấy là một chàng đẹp trai, cũng mồ côi như cô, tuổi ngang với cô, nếu cô bằng ḷng thì tôi mách chàng cậy mối đến là xong.
Nàng lẳng lặng không nói chi
Mụ nọ về ngỏ ư với chồng. Người bạn lối xóm vốn chơi thân với chàng, đem chuyện ấy nói, chàng bằng ḷng lắm, nhân có chiếc ṿng vàng của mẹ để lại, bèn cậy người đem đến làm lễ vấn danh và xin cưới liền.
Vợ chồng như cá nước duyên ưa, hết sức vui vẻ. Đến bữa được thấy văn bài chồng làm, nàng phì cười và nói:
- Văn với mình dường như hai người, thế này biết đời kiếp nào thi đỗ ?
Từ đó sớm hôm khuyên đốc chàng học, nghiêm khắc như thầy đối với trò. Tối đến nàng châm đèn ngồi, tự cất tiếng ê a học trước, để làm gương cho chồng; học măi đến canh ba mới nghỉ
Như vậy được hơn 1 năm, văn chương thi cử của chàng đã hơi thông, nhưng đi thi khoa nào cũng rớt. Thân danh lận đận, sinh sống lại nghèo, tự nghĩ t́nh cảnh buồn tênh, bất giác hu hu khóc lóc. Nàng phát cáu, mắng nhiếc to tiếng:- Trời để cho mình làm đàn ông thật uổng. Nếu để cho tôi bỏ khăn yếm, thay đổi làm con trai, thì tôi coi sự thi đỗ dễ như trò chơi vậỵ
Chàng đang buồn rầu héo gan thắt ruột, nghe vợ nói khoác như thế, quắc mắc nổi giận nói:
- mình là đàn bà, chưa được bước chân đến chỗ thi cử bao giờ, mới tưởng công danh phú quý như chuyện xuống bếp múc nước hay nấu cháo vậỵ Nếu cho được làm đàn ông, thì rồi cũng lận đận rớt lên rớt xuống như ai, chứ tài giỏi gì ?
Nàng cười:
- mình đừng nên giận, tôi nói thiệt đó . Đến khoa thi này, tôi sẽ cải trang mà đội tên mình vô trường thi, nếu quả thật tôi cũng lận đận rớt lên rớt xuống như mình thì xin khoét mắt, không dám coi rẻ thiên hạ nửa
Chàng cũng cười và nói:
- mình chưa biết nỗi cay đắng bên trong ra sao, nên muốn nếm thử . đã muốn vậy thì cứ làm, nhưng tôi chỉ sợ chân tướng lộ ra, hàng xóm cười cho thôi
Nàng trả lời:
- Tôi định làm thiệt, không phải giả ngộ đâu . C̣n nhớ thường ngày mình nói tổ
tiên có nếp nhà cũ ở đất Yên, vậy tôi xin cải trang làm con trai đi theo mình về
ở đó, giả làm em mình, làng xóm biết đấy là đâu
Chàng nghe theọ Nàng liền vô buồng bịt khăn mặc áo nam tử đi ra, hỏi chồng:
- mình xem tôi có làm con trai được không nào ?
Chàng nhìn vợ quả thật là một thiếu niên đẹp trai, trong ḷng mừng rỡ, lập tức đi chào lối xóm để về cố hương. Những người chơi thân đều có quà tặng, mua một con ngựa đỡ chân, chàng cùng vợ lên đường.
Người anh con nhà bác của chàng c̣n sống thấy hai em về, cùng trẻ đẹp, hết sức vui mừng, sớm hôm chăm nom giúp đỡ . Lại thấy hai em thức khuya dậy sớm, chăm chỉ học hành, ḷng thêm yêu quý, thuê một thằng bé để hầu hạ riêng. Nhưng buổi tối chàng đuổi thằng bé về.
Mỗi khi trong làng có đám cưới đám giỗ mời thỉnh, duy có anh (tức là chàng) ra mặt, c̣n em chỉ ngồi học trong buồng, đến nỗi về làng đã nửa năm mà ít người được trông thấy mặt.
Có người nào ân cần xin cho giáp mặt, thì anh chối từ hộ . Người ta xem văn bài của em thấy hay quá, lấy làm kinh hăi . Có kẻ xông vào tận nơi thì em chỉ vái chào qua loa, rồi ẩn mặt ngay
Những người được thấy dung nhan đều hâm mộ tán dương, v́ thế tiếng tăm vang dậy, mấy nhà quyền quý tranh nhau muốn gă con gái cho . Người anh con nhà bác đem chuyện ấy bàn tính, em chỉ nhoẻn cười, cố nài ép thì nói:
- Thề lập chí trèo lên mây xanh, không thi đậu thì không lấy vợ
Gặp kỳ thi hạch tại tỉnh, anh em cùng đi thi . Anh lại rớt, em đậu số một, rồi thi Hương đậu cử nhân thứ tư, qua năm sau đậu luôn tấn sĩ
Trào đ́nh bổ đi tri huyện Đồng-thành, việc cai trị giỏi giang, lần hồi thăng làm Chưởng-ấn Nự-sử ở Hà-nam, giàu có ngang bậc vương hầu . Rồi viện cớ bệnh tật, xin về quê quán hưu dưỡng. Quan khách đến thăm đầy ngơ đều từ tạ không tiếp.
Từ lúc c̣n là học trò tới khi quý hiển, không hề nói tới sự cưới vợ, khiến ai cũng lấy làm lạ Sau khi về hưu, dần dà có nuôi thị nữ hầu hạ Người ta nghi chắc có mờ ám với mấy ả này, nhưng người chị dâu để ư ḍ xét, tuyệt nhiên không có sự gì ám muội
Minh trào mất ngôi, trong nước đại loạn, bấy giờ mới tự thú với chị dâu:
- Thú thiệt với chị, em không phải đàn ông, mà chính là vợ Tiểu-lang đó . V́ thấy chồng học lôi thôi thi mă chẳng đậu, em phát cáu tự làm cho biết tay . Bấy lâu giấu giếm hồi hộp, chỉ lo đổ bể ra, bị nhà vua triệu vô tra hỏi thì thiên hạ cười chết.
Chị dâu không tin bèn tháo giày vớ đưa bàn chân cho xem, bấy giờ chị mới chưng hửng, nhìn trong giày thấy lót đầy bông g̣n và vải . Từ đó nàng trở lại làm đàn bà, c̣n chức hàm của vợ thì chàng lănh lấỵ Hồi nào tới giờ nàng không hề chửa đẻ, bèn ra tiền mua hầu cưới thiếp cho chồng và nói:
- Phàm ai làm nên giàu sang cũng mua hầu có thiếp để tự phụng cho sướng thân. Riêng tôi làm quan trải mười năm, chỉ ṿ vơ một mình thế thôi . mình phước gì mà được ngồi hưởng hầu non gái đẹp như vầy chớ ?
Chàng cười và nói bởn:
- Thì mình lựa chọn lấy ít cậu đẹp trai, để chúng hầu hạ như kiểu Sơn-Âm công chúa, em Tống Phế đế ngày xưa vậy, có sao ? Xin mình cứ việc.
Người đồn nhau câu chuyện ấy làm một trò cười
Lúc ấy cha mẹ chàng đã được ơn vua truy tặng mấy lần. Các hàng văn thân đến mừng đều tôn chàng làm quan Thị-ngự, nhưng chàng hỗ thẹn về sự nhận chức hàm do vợ làm nên, cho nên suốt đời cam làm anh học trò tầm thường, đi ra chưa từng dùng vơng lọng bao giờ