Tướng Môn-tơ-kê tuy đã già nhưng các kế hoạch của ông ta, không nghi ngờ gì hết, còn tràn đầy nghị lực của tuổi trẻ. Không thỏa mãn với việc đã có một lần ông ta đem đội quân của mình - cụm thành một quả đấm đánh thọc sâu vào giữa một cạnh sườn của quân Pháp với các đơn vị còn lại của chúng, bây giờ ông ta lại lặp lại cách đánh đó và dường như cũng thành công như thế. Nếu như Môn-tơ-kê tiếp tục tiến thẳng về sông Mác-nơ và chỉ uy hiếp sườn phải và hậu phương của quân Pháp khi họ đang vận động song song về cùng một địa điểm thì, theo ý kiến phần lớn các nhà bình luận quân sự, như vậy hoàn toàn đủ rồi. Nhưng bấy giờ chưa chắc đã có ai có thể dự đoán rằng ông ta sẽ điều quân của ông ta với cái nghị lực phi thường như ông đã làm mà hiện nay ta đã rõ. Cái mà chúng tôi cho là những cuộc tấn công bình thường của những đội quân riêng lẻ vào sườn bị hở và phía sau của đội ngũ hành quân rất dài vận động từ Mét-xơ đến Véc-đen thì bây giờ mới rõ chỉ là cuộc trinh sát đi trước cuộc tấn công bằng lực lượng lớn đánh vào đội ngũ hành quân đó. 3 hoặc 4 quân đoàn Đức vận động theo đường cánh cung từ phía nam Mét-xơ; sáng sớm thứ ba[1°] những đơn vị đi đầu của họ đã đến được tuyến hành quân của quân Pháp và tấn công ngay tức khắc. Quân Pháp bắt đầu rút lui tù Mét-xơ vào chủ nhật; những trận chiến đấu nhỏ xảy ra tối hôm ấy ở giữa Păng-giơ và cứ điểm Ben-crua có thể làm chậm cuộc rút lui đó, nhưng dù sao ngày thứ hai cuộc rút lui vẫn tiếp tục và đến thứ ba vẫn chưa kết thúc. Cuộc rút lui được tiến hành ít ra thành hai đoàn đi theo hai con đường khác nhau rẽ đôi ra ở Gra-vơ-lết cách Mét-xơ 5 dặm về phía tây; đường phía bắc chạy qua Đông-cua và Ê-ten, đường phía nam chạy qua Vi-ông-vin, Mác-xơ-la-tu-rơ và Phren rồi hai con đường lại gặp nhau ở Véc-đen. Cuộc tấn công của quân Đức xảy ra gần Mác-xơ-la-Tu-rơ[33] cuộc chiến đấu kéo dài suốt ngày và theo thông cáo của Đức thì kết thúc bằng thất bại của quân Pháp bị mất 2 lá cờ có huy hiệu chim ưng, 7 khẩu pháo và 2.000 người bị bắt làm tù binh, và bị đánh bật trở lại Mét-xơ. Đồng thời Ba-den cũng tự xưng là thắng lợi. ông ta tuyên bố rằng quân của ông ta đã đánh bật được quân Đức và qua một đêm ơ trận địa đã chiếm lĩnh được. Nhưng trong bức điện của ông ta gửi tối thứ tư có hai điều báo trước một việc gì đó hoàn toàn không lành. Trong bức điện đó Ba-den nói rằng ông ta tác chiến suốt ngày thứ ba giữa Đông-cua và Vi-ông-vin nghĩa là trong trận này mặt trận của ông kéo từ Đông-cua đến Vi-ông-vin và ngoảnh về phía tây trong khi quân Đức chặn cả hai con đường đi Véc-đen. Dù ông ta tự xưng là thắng lợi như thế nào đi nữa, ông ta vẫn không thể nói rằng đã mở được đường đi Véc-đen, dù chỉ là một con đường thôi. Nếu ông ta làm được việc đó thì trách nhiệm rõ ràng của ông ta là ngay đêm đó tiếp tục rút lui hết sức nhanh chóng vì rằng hầu như chắc chắn là sáng sớm địch sẽ được tăng viện. Nhưng ông ta đã dừng lại và qua một đêm "trên trận địa đã chiếm được", bất luận những từ ấy nghĩa là gì. Thế vẫn chưa vừa lòng, ông ta còn ở đấy cho đến 4 giờ chiều thứ tư và thậm chí sau đó tuyên bố không phải về ý định tiếp tục hành quân mà là hoãn hành quân thêm mấy giờ nữa để bổ sung nhiều đạn dược. Như vậy chúng ta có thể tin chắc rằng đêm thứ tư cũng vẫn ở cùng địa điểm ấy, và vì rằng nơi duy nhất mà ông ta có thể bổ sung đạn dược là Mét-xơ cho nên chúng ta hoàn toàn có căn cứ để kết luận rằng "trận đia chiếm lĩnh được" là ở hậu phương, con đường rút về Vếc-đen vẫn bị cắt và lúc này nguyên soái Ba-den phải hoặc quay trở lại Mét-xơ, hoặc tìm cách chạy khỏi đây bằng con đường nằm xa hơn về phía bắc.Nếu dự kiến ấy đúng- mà chúng tôi không biết có thể giải thích thế nào khác những tài liệu mà chúng tôi có, - thì điều đó có nghĩa là một bộ phận của quân Pháp lại bị cắt khỏi lực lượng còn lại. Chúng tôi không biết những đơn vị nào có thể tới được Véc-đen vào thứ hai và sáng sớm thứ ba trước khi quân Đức đến. Nhưng không nghi ngờ gì, một bộ phận quan trọng lực lượng đã bị đánh bật trở lại Mét-xơ và dù giá trị của những đơn vị ấy ra sao, đại quân định tập trung ở Sa-lôn sẽ giảm mất số quân ấy. Thực ra còn một kẽ hở mà Ba-den có thể tìm cách lọt qua. Một con đường sắt chạy gần biên giới Bỉ từ Ti-ôn-vin đến Lông-guy-ông, Mông-mê-đi và Mê-di-rơ, ở đây nó gặp con đường sắt khác đi Rêm-xơ và Sa-lôn, nhưng bất cứ đơn vị quân đội nào lợi dụng đường sắt biên giới đó hoặc chỉ tiến về đường sắt đó đều bị quân địch truy kích, họ dồn về biên giới và buộc phải hoặc là đầu hàng, hoặc là vượt biên giới, ở đây họ sẽ bị quân Bỉ tước vũ khí. Ngoài ra ở tuyến đường sắt xa trung tâm như thế, ít có khả năng có đủ đầu máy và toa xe để vận chuyển một số quân lớn như thế, sau hết, những tin tức nhận được từ Véc-đen cho biết quân Phổ - chắc chắn là vượt sông Mô-den giữa Mét-xơ và Ti-ôn-vin - hôm thứ tư đã ở Bri-e, trên con đường đi thẳng từ Mét-xơ đến đoạn còn đi lại được của con đường sắt trên. Nếu Ba-den vận động theo hướng đó hòng tìm cách cứu vãn đội quân bại trận của mình thì may lắm cũng chỉ đưa họ đến tình trạng hoàn toàn tan rã. Cuộc rút lui kéo dài là cực kỳ tai hại khi quân địch đã ở trên đường vận động ngắn nhất của quân thua trận. Bằng chứng nói lên điều đó là đội quân của Mác-ma-hông, từng tốp nhỏ của đội quân này vẫn đang tiếp tục đến Sa-lôn bằng đường sắt. Ngày thứ 12 đến được chừng 5.000 người; trong tình trạng như thế nào, hãy để tờ "siècle" [34] kể lại. Đây là một đám ô hợp gồm binh sĩ của đủ các binh chủng và các trung đoàn, không có vũ khí, đạn dược, ba-lô; kỵ binh không có ngựa, pháo binh không có pháo, một đám người hỗn tạp, rối loạn về tổ chức, mất tinh thần, và muốn tổ chức lại họ thành các tiểu đoàn bộ binh, đại đội kỵ binh và pháo binh phải mất hàng tuần. Các phóng viên không mô tả tình hình quân chủ lực ở Sa-lôn vì sợ để lộ những tin tức mà kẻ địch có thể lợi dụng, chỉ riêng một điều đó thôi cũng đã nói rõ vấn đề.Đạo quân lớn phải tập trung ở Sa-lôn xem ra không bao giờ có thể tập hợp được ở đấy. Sau khi các đơn vị quân của Can-rô-béc bị điều một phần đi Pa-ri, một phần đi Mét-xơ, ở Sa-lôn chỉ còn lại 18 tiểu đoàn dân quân là những đơn vị không đáng nhắc tới trong cuộc chiến tranh như hiện nay. Từ lúc đó, một số lính thủy đánh bộ đã được điều từ Pa-ri về đó, 2 sư đoàn còn lại của quân đoàn Đu-ê- nếu sự bố trí của Ba-den còn giữ được chút nào đó hợp lý- cũng phải đến vào thời gian ấy; có lẽ ở đấy còn mấy tiểu đoàn thứ tư nữa, nhưng đương nhiên không nhiều. Trong mấy ngày sắp tới đây có lẽ sẽ có mấy trung đoàn mới thành lập gồm hiến binh và douamers[2°] sẽ đến. Có thể là một số đội xạ thủ tự do[35] nhỏ cũng sẽ tới, nhưng không kể tất cả những tân binh không được huấn luyện ấy, bộ phận chủ yếu của đạo quân lớn này, một đạo quân có thể được tập hợp ở Sa-lôn trước khi quân Đức tới, dù sao cũng gồm những đơn vị quân đội từ Mét-xơ rút về. Còn hiện nay, sau những trận đánh xảy ra hôm thứ ba, tình hình những đơn vị quân đội ấy ra sao thì chúng ta sẽ còn được biết tin thêm nữa.Việc bổ nhiệm tướng Tơ-rô-suy làm tư lệnh đạo quân phòng thủ Pa-ri diễn ra rất nhanh ngay sau việc bổ nhiệm ông ta làm tư lệnh quân đoàn 12 "đang thành lập ở Pa-ri" chứng tỏ rằng người ta không có ý định đưa đông đảo quân đội hiện đóng ở Pa-ri ra mật trận. Cần đàn áp Pa-ri. Nhưng liệu ai sẽ có thể đàn áp nó khi mà ở đấy người ta đã biết sự thật về trận đánh vừa qua, trận đánh xảy ra hôm thứ ba?------------Chú thích[1°]. 16 tháng Tám[2°]. lính hài quan