Những việc tôi vừa kể xảy ra hôm trước thì hôm sau, lúc mười giờ sáng, toà án khu mở phiên xét xử vụ Dmitri Karamazov.Xin nói trước, và nhấn mạnh: tôi tuyệt nhiên không cho rằng mình đủ sức truyền đạt tất cả những gì xảy ra tại toà, chẳng những là với sự đầy đủ cần thiết, mà theo đúng trình tự cần thiết. Tôi cứ có cảm giác rằng nếu nhớ lại hết và giải thích cặn kẽ mọi chuyện thì phải viết cả một pho sách, thậm chí là pho sách cực lớn. Vì thế xin đừng trách cứ tôi chỉ kể lại những gì làm tôi sửng sốt và đặc biệt ghi nhớ. Tôi có thể lấy cái phụ làm cái chính, thậm chí bỏ qua hẳn những điều hết sức cần thiết, nổi bật nhất… Tuy nhiên, tôi thấy tốt nhất là không nên xin lỗi. Tôi sẽ cố gắng hết sức mình và bạn đọc sẽ hiểu rằng tôi đã cố hết sức.Trước hết, trước khi bước vào phòng xử án, tôi xin nhắc đến điều làm tôi đặc biệt ngạc nhiên trong ngày hôm ấy. Tuy nhiên, không phải chỉ mình tôi ngạc nhiên, mà sau này mới rỏ ra là mọi người đều như thế. Ấy là: mọi người đều biết vụ án dính líu đến rất nhiều người, ai nấy đều nóng lòng sốt ruột chờ phiên toà bắt đầu, đã hai tháng nay trong giới chúng tôi người ta bàn tán giả định, cảm thán, mơ ước nhiều. Mọi người đều biết vụ này có tiếng vang toàn Nga, nhưng vẫn chưa hình dung được nó gây chấn động cho tất cả mọi người và từng người đến mức nóng bỏng, khơi gợi như thế nào, không chỉ trong tỉnh nhà, mà ở khắp mọi nơi, như đã thấy rõ tôi phiên toà. Hôm ấy người đổ đến không phải chỉ từ tỉnh lỵ chúng tôi, mà cả từ một số thành phố khác của nước Nga, cuối cùng cả từ Peterburg và Moskva.Các luật gia, một số nhân vật quyền quý, các bà mệnh phụ cũng đến. Giấy mời hết ngay. Với những khách đàn ông có địa vị đặc biệt cao trọng và quyền quý, người ta bố trí những chỗ khác thường, phía sau bàn của hội đồng xét xử: ở đấy xuất hiện những chiếc ghế bành dành cho những nhân vật khác nhau, điều chưa từng có bao giờ. Các bà đến rất đông, cả người tỉnh nhà lẫn người nơi khác đến, tôi cho rằng không được một nửa công chúng. Chỉ riêng các luật gia từ nơi khác đến đã nhiều đến nỗi không biết đặt họ vào đâu, bởi vì giấy mời đã phân phối hết từ lâu, người ta nài nỉ, xin xỏ. Chính mắt tôi nhìn thấy ở cuối phòng sau bục, đã vội vã dựng tạm một vách ngăn mà người ta dồn vào đấy tất cả các luật gia từ nơi khác đến, và họ lấy làm hạnh phúc vì có thể đứng ở đây, vì để cho rộng chỗ, ghế đã bỏ đi hết, cả đám đông chen chúc nhau, vai liền vai, đứng suốt vụ xử. Một số bà, đặc biệt các bà nơi khác đến, ngồi ở các lan can bên phòng xử, phục sức đặc biệt sang, nhưng phần lớn các bà không bận tâm đến cách trang phục. Trên mặt họ người ta đọc thấy vẻ tò mò nôn nóng, háo hức, gần như bệnh tật. Tất cả đám người tụ tập trong phòng xử này có một đặc điểm đáng chú ý là như nhiều người quan sát đã cho biết, hầu hết các bà, ít nhất là phần lớn, đứng về phía Mitia và muốn cho chàng trắng án. Có lẽ chủ yếu vì chàng nổi tiếng là người chinh phục trái tim phụ nữ.Người ta biết rằng có hai phụ nữ tình địch. Một trong hai người, Ekaterina Ivanovna, khiến mọi người đặc biệt quan tâm: người ta kể về nàng nhiều chuyện phi thường, về niềm đam mê của nàng đối với Mitia, bất chấp tội lỗi của chàng, người ta kể những giai thoại kỳ dị, đặc biệt người ta nhắc đến sự kiêu hãnh của nàng (nàng hầu như không đến thăm ai trong thành phố chúng tôi), về "những liên hệ quý tộc" của nàng. Người ta nói rằng nàng định xin chính phủ cho phép nàng theo tội nhân đến nơi tù khổ sai và kết hôn với y ở nơi nào dưới hầm mỏ. Người ta mong đợi chẳng kém phần hồi hộp sự xuất hiện tại toà của cả Grusenka, kẻ tình địch của Ekaterina Ivanovna. Tò mò khổ sở, người ta mong đợi sự chạm trán trước toà của hai kẻ tình địch: cô gái quý tộc kiêu hãnh và "một gái làng chơi". Các bà biết Grusenka nhiều hơn Ekaterina Ivanovna. Grusenka, "kẻ giết chết Fedor Pavlovich và con trai ông ta" thì các bà đã nhìn thấy từ trước, và hầu như không người nào không ngạc nhiên rằng cả hai bố con có thể mê mẩn về "một ả tiểu thị dân Nga hết sức tầm thường, thậm chí chẳng có gì xinh đẹp cả". Tóm lại, lời đồn đại có nhiều. Tôi biết chắc rằng riêng trong thành phố chúng tôi đã xảy ra mấy vụ cãi cọ thật sự trong gia đình về Mitia. Nhiều bà cãi nhau kịch liệt với chồng vì quan điểm khác nhau về toàn bộ vụ án khủng khiếp này, và tất nhiên sau đó, tất cả các ông chồng ấy đến toà chẳng những không có thiện cảm với Mitia, thậm chí còn thù ghét chàng. Nói chung có thể cả quyết rằng trái với các bà, nam giới chổng lại bị cáo. Có những khuôn mặt nghiêm khắc, cau có, những khuôn mặt khác rất mực dữ tợn, như thế rất nhiều.Của đáng tội, nhiều người trong số họ đã bị Mitia xúc phạm riêng trong thời gian chàng ở đây. Cố nhiên, nhiều người đến dự hầu như thậm chí vui vẻ, thờ ơ với số phận Mitia, nhưng vẫn không thờ ơ với vụ án được đưa ra xét xử. Mọi người đều quan tâm đến kết cục của nó, nam giới thì đa số kiên quyết muốn trừng trị kẻ phạm tội, chỉ trừ các luật gia chú trọng không phải đến khía cạnh dạo đức của vấn đề, mà chỉ để ý đến khía cạnh pháp lý hiện đại. Mọi người đều xúc động vì sự có mặt của luật sư danh tiếng Fetiukovich. Tài ba của ông nổi tiếng khắp nơi, đây không phải là lần đầu ông đến một tỉnh nhỏ bào chữa cho nhưng vụ án hình sự vang động. Sau khi ông cãi, những vụ án như thế nổi tiếng khắp nước Nga và được ghi nhớ lâu. Có mấy giai thoại cả về ông biện lý và ông chánh toà của chúng tôi.Người ta kể ông ông biện lý của chúng tôi run sợ về những cuộc chạm trán với Fetiukovich, rằng đây là những kẻ thù cũ từ thời Peterburg, từ bước đầu con đường công danh của họ, rằng Ippolit Kirinlovich của chúng tôi tự coi mình là thường xuyên bị ai đó xúc phạm từ thời Peterburg, khiến tài năng của ông không được đánh giá đúng mức, gặp vụ Karamazov này tinh thần ông phục hồi và ông mơ ước qua đây khôi phục con đường công danh đã tàn lụi, ông chỉ sợ có Fetiukovich. Nhưng nói rằng ông run sợ về Fetiukovich thì không đúng hẳn. Ông biện lý của chúng tôi không phải loại người mất tinh thần trước nguy hiểm, trái lại ông thuộc loại người mà nguy hiểm càng tăng thì lòng tự ái mạnh thêm và được chắp cánh. Nói chung cần chú ý rằng ông biện lý của chúng tôi quá nóng và nhạy cảm một cách bệnh tật. Có khi ông để hết tâm hồn vào vụ án, như thể tất cả số phận và thành tựu của ông phụ thuộc vào đấy. Trong thế giới pháp lý, người ta chế nhạo ông ta phần nào về việc ấy, bởi vì chính nhờ phẩm chất ấy, ông đáng được nổi tiếng chút ít, cho dù không phải khắp nói nơi thì cũng lớn hơn nhiều so với địa vị khiêm tốn của ông trong toà án chúng tôi. Đặc biệt người ta chế nhạo sự say mê tâm lý của ông: Theo tôi, mọi người đều lầm: tôi cho rằng ông biện lý của chúng tôi, với tư cách là con người thì tính cách nghiêm chỉnh hơn nhiều, không như nhiều người tưởng. Nhưng con người bệnh tật ấy đã không biết đặt mình vào đúng vị ai ngay từ những bước đầu mới vào nghề, sau này suốt đời vẫn như vậy.Còn về ông chánh án thì chỉ có thể nói ông là người có học vấn, nhân đạo, hiểu biết công việc của mình trên thực tế và có những ý tưởng hiện đại nhất. Ông khá tự ái, nhưng không bận tâm lắm về con đường công danh của mình. Mục đích chính của đời ông là làm con người tiên tiến. ông lại giao thiệp rộng và có tài sản. Về vụ Karamazov, như sau này đã rõ, ông khá chú trọng, nhưng chỉ theo nghĩa chung. Ông quan tâm đến hiện tượng, phân loại nó, coi nó như sản phẩm của những nền tảng xã hội của chúng ta, như đặc trưng cho yếu tố Nga v.v… và v.v… Về tính chất cá nhân của vụ việc, bi kịch của nó, cũng như với cá nhân những người tham gia, kể từ bị cáo, ông có thái độ khá thờ ơ và trừu tượng, mà có lẽ như thế là phải thôi.Từ trước khi toà ra rất lâu, phòng xử án đã chật lèn. Phòng xử án của chúng tôi là tốt nhất thành phố, rộng, cao, âm tiếng. Bên phải, các thành viên của toà án ngồi trên một chỗ hơi cao, có đặc một chiếc bàn và hai dãy ghế bành cho các bồi thẩm. Bên trái là chỗ của bị cáo và luật sư. Ở giữa phòng, gần hội đồng xét xử, là bàn đặt "vật chứng". Ở đây có chiếc áo choàng lụa trắng đẫm máu của Fedor Pavlovich, chiếc chày đồng nguy hại được giả định là để thực hiện vụ giết người, chiếc sơ mi tay áo vấy máu của Mitia nhét chiếc mùi soa đẫm máu vào, bản thân cái mùi soa đóng máu cứng đanh lại, bây giờ đã ngả sang màu vàng, cỗ súng tay Mitia đã nạp đạn ở nhà Perkhotin để tự vẫn mà Trifon Borisovich đã lén lấy mất của chàng ở Mokroe, chiếc phong bì có chữ đề đựng ba ngàn rúp dành cho Grusenka, dải băng hồng mỏng buộc phong bì và nhiều vật khác mà tôi sẽ không nhắc đến. Xa hơn chút nữa, giữa phòng, là chỗ cho công chúng, nhưng trước hàng chấn song là mấy chiếc ghế bành cho những người làm chứng đã khai trước toà và được giữ lại trong phòng.Mười giờ toà ra, gồm có chánh án, một thẩm phán và một thẩm phán hoà giải danh dự. Tất nhiên biện lý xuất hiện ngay. Chánh án là một người rắn chắc, mập mạp, thấp lùn, mặt là mặt của người mắc bệnh trĩ, tuổi trạc năm mươi, tóc sẫm màu điểm bạc, cắt ngắn, đeo băng huân chương mầu đỏ, chẳng rõ là huân chương gì. Tôi có cảm giác, không phải chỉ riêng tôi, mà tất cả mọi người, đều có cảm giác rằng mặt ông biện lý rất tái, gần như xanh mướt, không hiểu sao ông bỗng gầy rộc đi trong có một đêm, vì mới hôm kia tôi thấy ông còn hoàn toàn bình thường.Chánh án bắt đầu bằng việc hỏi thừa phát lại: các bồi thẩm đã đủ mặt chưa?… Tuy nhiên tôi thấy rằng tôi không thể tiếp tục như thế nữa, bởi vì thậm chí có nhiều điều tôi nghe không rõ, có điều tôi bỏ không nghe, có điều tôi quên không nhắc đến mà cái chính là như tôi đã nói ở trên, nếu nhắc lại tất cả những điều đã nói và đã xảy ra thì đúng là tôi không đủ thời gian và chỗ. Tôi chỉ biết rằng bên bào chữa và bên bồi thẩm chỉ không thừa nhận một số ít bồi thẩm. Thành phần mười hai bồi thẩm thì tôi nhớ: bốn viên chức vùng chúng tôi, hai thương gia, sáu nông dân và tiểu thị dân thành phố chúng tôi. Tôi nhớ, trước phiên toà lâu, ở vùng chúng tôi người ta hơi ngạc nhiên hỏi nhau, đặc biệt là các bà: "Một việc tế nhị, phức tạp và tâm lý như thế này mà lại giao cho những viên chức và cuối cùng là những mugich định đoạt được ư?" Quả vậy, tất cả bốn viên chức trong đoàn bồi thẩm đều là những người hèn mọn, chức tước thấp, tóc muối tiêu, chỉ có một người trẻ hơn chút ít mà trong xã hội chúng tôi ít được biết đến, sống lay lắt bằng đồng lương thảm hại, có những bà vợ già không thể cho ló mặt ra ở đâu, con thì một đống, có lẽ đi chân đất thời giờ rảnh rỗi thì chỉ tiêu khiến bằng bài bạc, còn sách thì dĩ nhiên là không đọc cuốn nào. Hai thương gia thì nom còn có vẻ đĩnh đạc, nhưng trầm lặng lạ lùng và không nhúc nhích. Một người mày râu nhẵn nhụi và mặc theo kiểu Đức; người kia râu cằm đốm bạc, cổ đeo tấm huy chương gì đó bằng dải bảng đỏ.Về những tiểu thị dân và nông dân thị không có gì đáng nói. Những tiểu thị dân Xcotovngonievsky của chúng tôi thì cũng gần như nông dân, cũng cày ruộng. Hai người trong bọn họ cũng mặc quần áo kiểu Đức, vì thế có lẽ còn kém sạch sẽ và khó coi hơn bốn người kia. Thành thử quả thật có thể nảy ra ý nghĩ, cũng như tôi chẳng hạn, đã nảy ra ý nghĩ khi nhìn họ: "những người như thể có thể hiểu gì trong một việc như thế này?" Tuy nhiên, mặt họ gợi lên ấn tượng oai vệ kỳ lạ và đầy đe doạ, nghiêm nghị và cau có.Rốt cuộc, chánh án tuyên bố nghe vụ giết viên tham sự thực thụ về hưu Fedor Pavlovich Karamazov, tôi không nhớ đầy đủ là ông ta diễn đạt như thế nào. Thừa phát lại được lệnh đưa bị cáo vào, và Mitia ra. Phòng xử im ắng như tờ, con ruổi bay qua nghe thấy tiếng. Tôi không biết người khác thế nào, nhưng bộ dạng Mitia gây cho tôi cảm tưởng hết sức khó chịu. Cái chính là chàng ta diện cực kỳ bảnh, áo ngoài mới may. Sau này tôi được biết, nhân ngày này, chàng cố ý đặt may cho mình bộ áo ấy ở Moskva, người may là người thợ cũ vẫn giữ số đo của chàng. Chàng đeo đôi găng da mềm màu đen khá mới, và áo trong rất diện. Chàng bước những bước cực dài, nhìn thẳng về phía trước, cái nhìn bất động, và hết sức thản nhiên ngồi vào chỗ của mình.Luật sư bào chữa xuất hiện liền, Fetiukovich nổi tiếng, tiếng rì rầm lan ra trong phòng. Đây là con người dài nhoáng, khô gây, chân dài và mánh, ngón tay cực dài, nhọt nhạt, mảnh mai, mặt cạo nhẵn, tóc khá ngắn, chải một cách nhũn nhặn, môi thỉnh thoảng lại nhếch đi không ra giễu cợt, không ra mỉm cười. Ông ta khoảng bốn mươi. Mặt ông ta nom dễ coi, nếu không có cặp mắt nhỏ và không có sức biểu hiện, nhưng gần nhau đến hiếm thấy, thành thử chúng chỉ cách nhau bởi cái sống mỏng của chiếc mũi mảnh thuôn thuôn. Tóm lại, bộ mặt ấy có cái gì quá giồng mặt chim khiến ta sửng sốt. Ông mặc áo xẻ vạt, đeo cà vạt trắng. Tôi nhớ câu đầu tên chánh án hỏi Mitia: tên, chức tước và vân vân Mitia trả lời gay gắt và to lạ thường, làm cho chánh án lắc đầu ngạc nhiên nhìn chàng. Rồi người ta đọc tên những người được gọi ra để điều tra tại toà, tức là những người làm chứng và giám định viên. Danh sách dài: bốn người không đến: Miuxov lúc này đang ở Paris, những lời khai của ông có trong cuộc điều tra sơ bộ, bà Khokhlakova và điền chủ Maximov bị ốm, Xmerdiakov chết bất ngờ, có giấy chứng nhận của cảnh sát. Tin về Xmerdiakov gây nên sự xáo động và thì thầm trong phòng. Cố nhiên, công chúng nhiều người chưa biết gì việc tự sát bất ngờ. Nhưng điều đặc biệt đáng sửng sốt là phản ứng đột ngột của Mitia: vừa nghe tin về Xmerdiakov, chàng bỗng bật dậy, gào vang khắp phòng:- Chó thì phải chết như chó!Tôi nhớ luật sư của chàng vội chạy đến bên chàng và ông chánh án đe doạ sẽ có biện pháp nghiêm khắc nếu một lần nữa xảy ra hành động láo lếu như thế. Mitia gật đầu lia lịa, nhưng dường như không lấy gì làm hối hận, mấy lần thầm thì với luật sư của mình:- Tôi sẽ không thế nữa, sẽ không thế nữa! Tôi trót buột miệng! Tôi sẽ không thế nữa!Cố nhiên, sự việc ngắn ngủi vừa xảy ra khiến các bồi thẩm và công chúng có ý nghĩ không hay về chàng. Chàng tự bộc lộ tính cách và giới thiệu mình. Dưới ấn tượng ấy, thư ký của toà đọc cáo trạng.Cáo trạng khá ngắn, nhưng cặn kẽ, chỉ trình bày những nguyên nhân chính, tại sao một người như thế bị lôi cuốn, tại sao y phải ra toà, vân vân. Nhưng nó gây cho tôi một ấn tượng mạnh. Thư ký đọc rành rọt, sang sảng, rõ từng tiếng. Tất cả tấn bi kịch dường như lại hiện ra trước mất tất cả mọi người một cách nổi bật, tập trung, soi rọi dưới ánh sáng ác hại, khắc nghiệt. Tôi nhớ, đọc xong chánh án lớn tiếng hỏi Mitia bằng giọng oai nghiêm:- Bị cáo, anh có nhận tội không?Mitia đứng phắt dậy:- Tôi nhận tội say rượu và phóng đãng, - chàng kêu lên bằng giọng lại có phần bất ngờ, gần như điên cuồng, - lười nhác và trác táng. Tôi muốn trở thành người chính trực đúng vào giây lát mà số phận đánh tôi gục ngã! Nhưng tôi không có tội về cái chết của ông già, kẻ thù của tôi và là bố tôi! Về việc cướp tiền của ông ta tôi cũng không có tội, không, không, và tôi không thể có tội được:- Dmitri Karamazov là thằng đểu cáng, nhưng không ăn cắp!Hét lên như thế xong, chàng ngồi xuống, run toàn thân.Chánh án lại nói với chàng một cách ngắn gọn, nhưng đầy vẻ răn bảo, khuyên chàng chỉ trả lời các câu hỏi, đừng sa vào những cảm thán cuồng loạn ngoài đề. Rồi ông ra lệnh bắt cuộc điều tra tại toà. Người ta đưa tất cả những người làm chứng ra tuyên thệ. Tôi thấy tất cả bọn họ cùng một lúc. Hai anh em của bị cáo được miễn thủ tục này. Sau lời khuyên nhủ của linh mục và chánh án, những người làm chứng được dẫn đi và bố trí riêng biệt. Rồi họ được gọi vào từng người một.