Thứ bảy, 2 tháng tư Ở Karlskrona* một tối có trăng. Đẹp trời và yên tĩnh, nhưng ban ngày một con bão đã nổi lên. Trời có mưa, người trong thành phố nghĩ chắc rằng thời tiết vẫn còn xấu, vì chẳng có một ai ngoài phố cả.
Thành phố tưởng chừng hoang vắng khi Akka và đàn ngỗng đến. Đã khuya rồi, và ngỗng đi tìm một chỗ trú chắc chắn trong các đảo. Chúng không dám ở lại trên đất liền, sợ Smirre, con cáo.
Đàn ngỗng bay rất cao, và Nils ngắm biển và đảo bên dưới, thấy mọi thứ có một vẻ hư ảo, huyễn hoặc. Trời không xanh nữa, và như một cái chuông thủy tinh màu lục úp lên mặt đất.
Mặt biển trắng như sữa. Nhìn xa tới đâu cũng thấy cuồn cuộn những sóng nhỏ bạc đầu. Ở giữa tất cả các màu trắng ấy, những hòn đảo rất đông, đứng trước bờ biển, tựa hồ màu đen.
Đêm đó Nils đã tự hứa là phải dũng cảm, nhưng bỗng chú trông thấy một vật gì làm chú sợ khiếp. Đó là một hòn đảo đá cao, phủ những khối vuông to tướng; giữa những khối ấy có không biết bao nhiêu hạt vàng nhỏ gieo rắc xuống. Chú liền nghĩ đến hòn đá của Magle ở Trolle-Ljungby mà thỉnh thoảng các yêu lùn* * giương lên trên những cột cao bằng vàng. Đây phải là một cái gì như loại ấy. Nhưng cái làm chú sợ hơn nhiều là trông thấy không biết bao nhiêu vật kỳ quái dưới nước, chung quanh hòn đảo. Có thể nói đó là những cá voi và cá mập hay những thủy quái khác, nhưng chú bé hiểu rằng đó là những yêu lùn dưới biển đang tụ tập nhau lại để tấn công hòn đảo. Thật vậy, trên chóp đảo, một ông khổng lồ đang đứng thẳng dang hai cánh tay thất vọng lên trời.
Nils lại càng sợ hơn nữa khi thấy đàn ngỗng bắt đầu hạ xuống. "Không, không, đừng xuống đấy! Đừng xuống đấy!". Chú kêu lên.
Nhưng đàn ngỗng không để ý đến tiếng kêu của chú và chẳng mấy chốc chú bé đã rất ngạc nhiên và hổ thẹn vì đã nhìn lầm cái kiểu ấy. Các khối đá lớn kia chỉ là những cái nhà, những hạt vàng rực rỡ chỉ là những đèn lống thắp ngoài phố và những cửa sổ được chiếu sáng. Ông khổng lồ dang hai tay là một ngôi nhà thờ có những ngọn tháp vuông, các quái vật và các yêu lùn dưới biển là những tàu và những thuyền đủ các loại, thả neo và buộc chặt quanh đảo. Về phía đất liền thì nhiều nhất là những chiếc thuyền có chèo, những chiếc mành thon dài có một cột buồm, những tàu chạy hơi nước để đi lại dọc bờ biển. Nhưng phía bên kia thì có những chiến hạm thiết giáp, chiếc thì rộng, ống khói to tướng nghiêng về phía sau; chiếc thì thon dài và đóng theo kiểu có thể đi xuyên qua nước như những con cá.
Thành phố nào đây? Nils tìm ra câu trả lời khi trông thấy các tàu chiến. Suốt đời chú vẫn thích các thứ tàu, nhưng chưa bao giờ chú được trông thấy thứ nào khác ngoài những chiếc thuyền con nhẹ, thon thon mà chú cho bơi trên mặt nước các con hào bên cạnh đường cái. Tuy vậy chú hiểu ngay rằng một thành phố mà có nhiều tàu chiến đến thế thì chỉ có thể là Karlskrona mà thôi.
Ông ngoại Nils nguyên là một thủy thủ hài quân, thuở còn sống ngày nào cũng nói đến Karlskrona, đến công trường đóng tàu lớn của hài quân và đến tất cả những gì có thể trông thấy ở đấy.
Nils chỉ vừa đủ thì giờ nhìn qua các ngọn tháp và các công trình phòng ngự chắn ngang lối vào càng, thì Akka với đàn ngỗng đã đổ xuống nóc của một trong các ngôi nhà thờ. Rõ ràng đây là một chỗ chắc chắn để tránh thoát một con cáo, và chú bé nghĩ rằng đêm nay chú có thể dám chui vào dưới cánh con ngỗng đực. Được ngủ thích lắm chứ. Rồi sau chú sẽ cố đi xem công trường và những chiếc tàu, khi trời đã sáng.
Nhưng chính Nils cũng không hiểu nữa là tại làm sao mà chú lại không thể nằm yên, chờ đến sáng để đi xem tàu. Chưa chợp mắt được lấy ngoài năm phút là chú đã gỡ mình ra khỏi cánh ngỗng đực, và tụt xuống đất dọc theo cột thu lôi và các ống máng.
Một lát sau chú đã ở giữa một quảng trường, trước mặt nhà thờ. Những ai đã quen với chỗ hoang vắng hay đã ở một xó xỉnh xa xôi nào thì bao giờ cũng cảm thấy lo lo, khi đến một thành phố mà nhà cửa dựng lên thẳng tắp và phố xá mở rộng thênh thang, chẳng có lấy một chỗ trú ẩn. Vì thế chẳng mấy chốc Nils đã mong được cứ ở lại trên kia, trên ngọn tháp với đàn ngỗng. Cũng may là chẳng có bóng người nào trên quảng trường; chỉ có một người bằng đồng đen đứng sững trên chiếc bệ cao. Đó là một người đàn ông cao lớn, khỏe mạnh, đội cái mũ ba góc, mặc cái áo chẽn dài, cái quần chẽn ngắn và đi đôi giày to. Ông ta cầm một cái gậy và có vẻ biết dùng đến nếu cần, vì ông ta có bộ mặt nghiêm khắc ghê gớm với cái mũi khoằm dài, và cái mồm rất xấu.
"Đứng mà làm gì đây, cái ông này, với cái môi dày chảy thòng xuống thế kia?", chú bé nói. Chưa bao giờ chú tự thấy bé nhỏ hơn, khốn khổ hơn tối hôm nay. Chú cố tự đem đến cho mình chút ít can đảm bằng cách làm ra vẻ bạo dạn. Rồi chú không nghĩ gì đến pho tượng nữa, và đi vào một đường phố rộng, xuống phía bờ nước.
Mới đi có vài bước thì nghe tiếng ai đi đằng sau mình. Những bàn chân nặng nề nện xuống đá lát đường, và một cái gậy đập xuống đất. Có thể nói là chính con người bằng đồng đen đã xuống đường.
Nils nghe trộm các bước đi, rồi liền chạy trốn, chỉ một lát chú đã tin chắc rằng đó chính là con người bằng đồng đen. Mặt đất rung chuyển, và các nhà đều bị lung lay theo. Chỉ có người ấy mới có thể đi đứng nặng nề đến thế, và Nils đâm ra sợ vì câu nói của chú lúc nãy. Chú không dám quay đầu lại.
"Có lẽ ông ta dạo chơi cho vui thôi, chú nghĩ. Ông ta không thể trù mình vì điều mình đã nói được. Mình nói không ác ý gì".
Đáng lẽ tiếp tục đi thẳng thì Nils rẽ sang một đường ngang. Như thế chú hy vọng thoát được ông bạn đường.
Nhưng chỉ một lát là chú nghe tiếng người đồng đen cũng đi vào con đường ấy, và chú sợ quá sức. Làm sao tìm được một chỗ ẩn nấp trong một thành phố mà tất cả mọi nhà đều đóng cửa? Chú trông thấy bên phải một ngôi nhà thờ cổ bằng gỗ, có một công viên rộng bao quanh. Không do dự, chú chạy bổ vào đấy. "Chỉ cần đến được đấy là mình sẽ được che chở."
Bỗng chú trông thấy ở giữa lối đi vào nhà thờ một người đàn ông đang ra hiệu cho chú. Sung sướng quá, chú vội vàng đến gần. Tim chú đập dữ dội.
Nhưng khi đến cạnh con người đứng trên một chiếc ghế đẩu nhỏ, ở lối đi ấy, chú bỗng dừng lại, chẳng biết nói năng gì, chú nghĩ bụng: "Chắc không thể là cái người này đã ra hiệu cho mình được, vì ông ta bằng gỗ cơ mà".
Chú lặng nhìn người ấy một hồi. Đó là một người hiền hậu, thấp lùn và khỏe mạnh, mặt rộng, hồng hào và tươi tắn, tóc đen và bóng, và có bộ râu đen dài. Trên đầu, ông ta đội một cái mũ bằng gỗ đen, mình mặc chiếc áo len dài bằng gỗ màu nâu sẫm, quanh mình đeo một dây lưng bằng gỗ đen, mặc cái quần rộng bằng gỗ màu xám và đi đôi tất bằng gỗ, chân đi đôi giày cao cổ bằng gỗ màu đen. Ông ta vừa mới được sơn, vừa mới được đánh bóng nên sáng rực lên dưới ánh trăng, việc đó làm tăng thêm vẻ phúc hậu của ông ta, và làm cho chú bé tin cậy. Tay trái ông ta cầm một tấm bảng gỗ, Nils đọc ở đấy:
"Kính cẩn van xin, dù giọng thấp bé, xin đặt vào đây một chút nghĩa quyên, nhưng trước hết hãy giở mũ tôi lên đã".Nils hiểu: con người kia chỉ là một cái cây để quyên tiền giúp kẻ khó. Chú thất vọng. Chú đã mong chờ gì nhiều hơn thế. Chú nhớ lại ông ngoại chú đã nói đến con người gỗ phúc hậu này, nói rằng trẻ con ở Karlskrona đều yêu mến ông ta. Nils hiểu rõ điều đó lắm. Người ấy có cái vẻ phúc hậu ngày xưa, đến mức người ta có thể cho rằng ông ta đã mấy trăm tuổi rồi. Đồng thời, ông ta có vẻ khỏe mạnh, tự hào, cương quyết, và vui vẻ như người ta thường tưởng tượng ra những người ngày xưa.
Cứ nhìn ông người gỗ, Nils gần như quên mất cái ông đang đuổi mình. Nhưng mà kìa, chú bỗng nghe tiếng ông ấy đến. Ông ấy đi vào nghĩa trang. Ông ấy tới gần. Nấp đâu bây giờ được?
Đúng lúc đó, Nils thấy ông người gỗ cúi xuống và chìa cho chú bàn tay to và rộng của ông. Không thể nào mà không tin ông ta được; Nils liền nhảy vào bàn tay người dang ra giúp chú. Và người gỗ đưa chú lên cao, đến tận cái mũ của mình và chuồi chú vào trong mũ.
Chú bé vừa ẩn xong, người gỗ vừa đủ thì giờ hạ cánh tay xuống và trở lại thế đứng như trước, là người đồng đen đã dừng lại đứng trước mặt ông ta, lấy cây gậy đập đập xuống đất và thét lên, giọng to và vang xa: "Ngươi là ai?"
Cánh tay của người gỗ giơ lên với một độ chính xác làm cho cái sườn gỗ già của ông ta kêu răng rắc; các ngón tay của ông ta đặt vào mép mũ, và ông ta trả lời: "Rosenbom, tâu Bệ hạ bỏ lỗi cho. Ngày trước, trung sĩ trên chiến hạm Táo bạo; mãn hạn phục dịch chiến thời, về hưu, giữ nhà thờ Bộ Tư lệnh hải quân; cuối cùng được tạc vào gỗ và đặt trong nghĩa trang làm cây nghĩa quyên góp giúp kẻ khó".
Nghe người gỗ "tâu Bệ hạ", chú bé giật nảy mình. Nghĩ lại, chú hiểu ra rằng cái pho tượng đặt ở quảng trường lớn là tượng của người đã lập ra thành phố. Thì ra chú đã phải nói chuyện với vua Karl XI***, đơn giản thế thôi.
Người đồng đen nói:
- ‘‘Ngươi nói năng rõ ràng đấy. Ngươi lại có thể nói cho ta biết là ngươi có trông thấy một đứa bé con chút xíu, chạy khắp thành phố đêm nay không? Đó là một thằng bé tinh nghịch và một đứa xấc láo. Ta mà bắt được thì sẽ dạy cho nó liệu mà hỗn láo".
- "Tâu Bệ hạ, xin bỏ lỗi, thần có thấy nó," người gỗ nói. Nghe câu trả lời đó, chú bé ngồi co ro trong cái mũ và nhìn vị quốc vương qua một khe gỗ, phát sợ đến nỗi bắt đầu run. Nhưng chú yên tâm ngay khi nghe người gỗ nói tiếp: "Bệ hạ theo dõi dấu vết sai rồi. Thằng bé hình như có ý định chạy trốn vào công trường để nấp trong ấy".
- Ngươi tin thế à, Rosenbom? Vậy thì đừng đứng im trên ghế của ngươi nữa, mà đi theo ta và giúp ta tìm nó! Bốn mắt nhìn rõ hơn hai mắt chứ, Rosenbom.
Nhưng người gỗ trả lời giọng than vãn, rên siết:
- Thần kính cẩn cầu xin bệ hạ để cho thần ở yên chỗ. Thần có vẻ tươi tắn và bóng lộn là nhờ nước sơn, chứ thần già nua và mục nát, cử động một cái mạnh cũng không chịu nổi".
Con người đồng đen dường như không thuộc những kẻ chịu để người khác trái ý mình.
- "Chuyện nhảm nhí gì thế? Đi ngay, Rosenbom!". Nhà vua giơ cao cây gậy lên và nện người kia một phát trên vai, nghe vang lên, và nói: "Ngươi thấy là ngươi còn vững đấy chứ, Rosenbom".
Nhà vua dứt lời là họ đi ngay. Cao lớn, hùng dũng, họ đi qua các phố của Karlskrona, và sau cùng đến một cánh cổng nặng dẫn vào công trường. Một thủy thủ đang gác, nhưng người đồng đen không để ý đến chút nào. Ông ta lấy chân đẩy cổng, và hai người đi vào.
Trước mặt họ trải ra một cảng rộng có những cầu tàu đặt trên cọc, chia ra làm nhiều ngăn. Các bể đều có tàu chiến đậu.
- Bắt đầu tìm đâu trước thì hơn, Rosenbom? Người đồng đen hỏi.
- Một người tí tẹo như nó chắc phải nấp trong phòng bày các vật mẫu.
Trên một lưỡi đất hẹp chạy phía bên phải, dọc theo suốt bề dài của cảng, có mấy ngôi nhà cũ kỹ. Người đồng đen đến gần một ngôi có những cửa sổ nhỏ và mái rất cao. Ông ta lấy gậy đập vào cửa và cửa mở; rồi nặng nề leo lên một thang gác cũ mà các bậc đã mòn. Hai người đi vào một gian phòng rộng chứa toàn những chiếc tàu nhỏ, đầy đủ cả cột buồm, dây nhợ. Chú bé biết rằng đó là hình mẫu của những chiếc tàu đã đóng cho hải quân Thụy Điển.
Có đủ tất cả các loại tàu; những chiến hạm cổ, sườn đầy ắp đại bác; đầu mũi, đầu lái đều có những công trình dựng cao lên, và các cột buồm phải đỡ những cánh buồm cùng dây nhợ chằng chịt; những chiếc tàu canh phòng bờ biển nhỏ, có ghế băng cho các tay chèo ngồi suốt cả bề dài thân tàu; những pháo hạm không có boong và những tàu buồm cổ mạ vàng lộng lẫy, hình mẫu của những chiếc mà ngày xưa vua chúa dùng trong các cuộc lữ hành của họ. Sau cùng còn có những thiết giáp hạm dài và nặng, có nhiều tháp và đại bác trên boong mà ngày nay người ta thường dùng, và những tàu phóng ngư lôi thon thả, mảnh mai, trông tựa những con cá dài.
Nils hết sức ngạc nhiên và khâm phục: "Ra người ta đã đóng những chiếc tàu to đến thế, đẹp đến thế ở đây, trên đất Thụy Điển này!"
Chú tha hồ mà ngắm nghía và khâm phục các kiểu tàu, vì cái người đồng đen cứ thoạt nhìn thấy các hình mẫu là quên hết mọi cái khác. Ông ta đi duyệt qua tất cả. Và Rosenbom, trước kia là trung sĩ trên chiến hạm Táo bạo, phải kể lại tất cả những gì đã biết về những người đã đóng các tàu và những người đã chỉ huy các tàu, cùng số phận mà họ đã phải chịu. Ông ta nói đến Chapman, đến Puke, và đến Trolle; đến những trận Hoagland và Svensksund cho đến năm 1809, thời kỳ mà sau đó ông ta không còn nữa. Ông ta cùng người bạn đường nói chuyện với nhau nhiều nhất là về những chiếc tàu cổ bằng gỗ trang trí thật đẹp. Họ hình như không hiểu các thiết giáp hạm mới.
"Rosenbom, ta thấy rằng nhà ngươi chẳng biết chút gì về những chiếc tàu hiện đại ấy," nhà vua nói. "Đi xem cái khác đi. Vì tất cả những thứ ở đây đều làm ta thích, Rosenbom à".
Họ đã thôi tìm chú bé, và chú thấy yên tâm và thoải mái ở trong cái mũ gỗ. Họ đi qua những cơ sở lớn của công trường, những xưởng may buồm, lò luyện sắt, những xưởng chế tạo máy và những xưởng mộc. Họ thăm những cần trục dùng để tán các kim loại, và những bến tàu, những kho vật phẩm dự trữ, xưởng chữa tàu to rộng, đào trong đá núi đã bỏ hoang. Họ đi ra những đập dài, nơi buộc các tàu trận; họ xuống các tàu, xem xét mọi thứ như hai thủy thủ già. Họ ngập ngừng, tuyên án, tán thành và giận dỗi.
Nấp trong cái mũ gỗ, Nils nghe họ nói chuyện. Như vậy chú biết được rằng người ta đã phải phấn đấu và lao động biết bao ở chốn này để có thể vũ trang cho tất cả mọi hạm đội mà người ta phái từ quân cảng ra đi. Chú biết rằng người ta đã không quản xương máu và tính mạng, rằng người ta đã hy sinh đến đồng tiền cuối cùng để đóng ra những tàu chiến này, rằng những người tài giỏi đã đem hết cố gắng của họ ra dùng vào việc cải tiến và hoàn thiện các chiếc tàu đã bảo vệ tổ quốc này. Nghe nói đến tất cả những điều đó, chú bé rơm rớm nước mắt và cảm thấy sung sướng đã được người ta cho biết kỹ càng đến thế về tất cả mọi việc ấy.
Sau cùng họ đi vào một cái sân mở rộng. Ở đó dưới một hành lang đã xếp hàng những hình mũi các tàu chiến xưa. Nils chưa bao giờ được thấy cái gì lạ lùng hơn thế, vì tất cả những hình ấy đều có những mặt người hùng tráng và khủng khiếp, không thể tưởng tượng được. Các hình ấy đều to lớn, dũng cảm và hoang dã, bắt nguồn cảm hứng từ chính cái tinh thần tự hào đã vũ trang cho các tàu lớn ấy. Nils tự thấy mình bé nhỏ hơn bao giờ hết.
Nhưng lúc ấy, người đồng đen bảo người gỗ: "Cất mũ ra, Rosenbom, chào các mũi tàu kia đi. Tất cả đều đã ra trận vì tổ quốc!". Rosenbom, cũng như người bằng đồng đen đã quên hẳn là họ đến đây để làm gì. Chẳng suy nghĩ gì, ông ta giơ chiếc mũ gỗ lên và hô: "Xin cất mũ chào, vinh dự thay người đã chọn vị trí cảng này, đã lập công trường này và đã tái tạo ra hải quân của ta. Vinh dự thay nhà vua đã hiến cuộc đời cho tất cả những thứ này".
- Cám ơn, Rosenbom. Ngươi nói phải, ngươi là một người chính trực... Nhưng cái gì thế này, Rosenbom?
Ông ta chỉ Nils Holgersson đang đứng trên cái sọ trần của Rosenbom. Nhưng mà Nils không sợ nữa. Chú vẫy mũ và hô: "Huara, huara! Con người có môi dầy!"
Người đồng đen lấy gậy đập xuống đất, nhưng chú bé không bao giờ biết được là ông ta đã định làm gì, vì đúng lúc ấy mặt trời mọc lên. Tức khắc người đồng đen và người gỗ đều biến mất tựa hồ họ đã được làm bằng sương mù. Trong lúc chú đứng dậy, đảo mắt tìm họ, thì đàn ngỗng trời bay lên từ nóc nhà thờ và bắt đầu lượn trên thành phố. Bỗng chúng trông thấy Nils Holgersson, và con ngỗng đực trắng liền rẽ không khí xuống đón chú.
Chú thích :* Karlskrona là quân cảng của Thụy Điển, nằm ở phía nam trên bờ biển Baltic.
** Truyện dân gian của các dân tộc ở Bắc Âu hay nói đến những nhân vật hình người bé nhỏ gọi là troll, ở các chốn núi rừng, thường đùa nghịch, chứ không hại người.
*** Kark XI là một trong những quốc vương Thụy Điển nổi tiếng trị vì từ năm 1660 đến 1697, trong thời kì hùng cường nhất của lịch sử nước này; bấy giờ uy quyền của Thụy Điển lan ra khắp chung quanh biển Baltic, mà ngày ấy người ta gọi là "hồ Thụy Điển". Thành phố này tên Karlskrona, nghĩa là "Thành phố của Karl".
