uật XXXVII: Lời là áo của ý, lời hoa mỹ ý dễ lôi cuốn vậy phải luyện lời. 1) Khi diễn thuyết, nói chuyện ta phải diễn đủ thứ ý nên cần đủ dụng ngữ. Có nhiều loại dụng ngữ đại khái là dụng ngữ khoa học, triết học, tôn giáo, văn chương, chính trị, kinh tế, tài chính, luật pháp, y học. Phải chú tâm học dụng ngữ mới đủ dùng chớ không thể chỉ chờ đọc sách báo mà học từ từ được. Học dụng ngữ bằng sách báo đã đành mà phải học từ điển, học các sách danh từ chuyên môn, sách chuyên về từ ngữ, khi thu thập dụng ngữ, phải chú ý học tự loại mỗi tiếng, nguồn gốc, ý nghĩa, tinh nghĩa, đồng nghĩa, phản nghĩa của nó. Nên có một cuốn sổ nhỏ chép dụng ngữ học thuộc lòng. 2) Giàu từ ngữ còn phải rành cú pháp, để câu văn đúng và đẹp vì đó phải đọc các loại sách về văn phạm hay ngữ pháp. Chú trọng những mỹ từ pháp tức là những cách giúp ý diễn đạt hoa mỹ. Xin bạn đọc vấn đề này trong hai cuốn “Thuật nói chuyện”, “Thuật hùng biện của tôi”. 3) Về lời của diễn văn, bốn lời khuyên sau đây của Dale Carnegie là vàng ngọc: Hãy tự nhiên. Phải độc sáng, đừng bắt chước ai. Nói chuyện, trực cảm với thính giả. Nhét tim vào từng lời, từng câu của mình. Luật XXXVIII: Mới cất giọng mà nghe mất cảm tình thì diễn văn kể như hỏng phân nửa. 1) Giọng luyện được. Démosthène cà lăm, ngọng mà nhờ ngậm sỏi la ó áp đảo tiếng sóng gầm nên có tiếng nói uy nghiêm. Ta không định luyện giọng oanh vàng để thành ca sĩ mà làm sao cho phát triển được phong phú giọng tự nhiên trời cho. Ta nói bằng giọng của ta. Giọng ấy tự nhiên gây cảm tình. 2) Muốn có giọng hay phải tạo âm thanh vang lên và rung cảm. Âm thanh sẽ không có đủ hai điều kiện đó nếu ta không luyện các cơ quan phát âm của ta tức là phổi, họng, lưỡi, môi. Luyện phổi là tập thở dài hơi thở bằng hoành cách mạc. Luyện giọng là vừa tránh những đồ ăn thức uống làm khan cổ, khàn tiếng, vừa tập nói lớn tiếng cho họng quen những loại tiếng lớn mà không khúc khắc, chói tai. Luyện lưỡi bằng cách bớt dùng đồ cay, chát làm cho nó kém nhanh nhẹn và hay nhất là ngậm sỏi tập đọc ngoại ngữ. Ông Nguyễn Hiến Lê nói: “Muốn cho môi mềm mại, bạn phải tập phát những âm b, p, u nhất là làm cho rõ ràng...” Bạn có thể tự đặt những câu mà tiếng nào cũng bắt đầu bằng r, s, h, p, b, m như bài thơ dưới đây của Nguyễn Đường Lý: TÌNH VẤN VƯƠNG Dan díu dằng dai dáng dật dờ Vấn vương vô vị việc vu vơ Tưởng tin tươm tất tình tươi tốt Mong mỏi mặn mà má mởn mơ Đắm đuối đầu đường đi đớ đẩn. Ngập ngừng ngang ngỡ ngó ngu ngơ Lâm ly lưu luyến lòng lai láng Thắc thỏm thương thầm tha thẩn thơ Luật XXXIX: Điệu bộ hùng biện nhất của bạn là điệu bộ tự nhiên nhất của bạn. Trong cuốn Thuật hùng biện, tôi có liệt kê mấy chục điệu bộ khác nhau để biểu lộ cách tự nhiên của bạn. Có khi bạn không ra điệu bộ nào hết mà đó vẫn là một điệu bộ trông rất tự nhiên. Tuyệt đối tránh những điệu bộ kỳ dị: Dĩ nhiên không bao giờ có những điệu bộ hách dịch như chống nạnh, chắp tay sau đít, v.v... Điệu bộ trầm tĩnh, duyên dáng gia tăng hấp dẫn cho lời nói.     SẮP LÊN DIỄN ĐÀN     Luật XL: Giờ thích hợp. Phòng âm cúng: Hệ thống truyền thanh tốt. 1) Nếu bạn có thể định thời giờ được thì chọn ngày nào thính giả ít vắng mặt, giờ nào thuận tiện. Tránh giờ liền sau trưa và khuya quá. 2) Phòng lớn nhỏ mà phải tùy nghi ấm cúng, sáng sủa, thoáng khí, đừng trang hoàng lòe loẹt quá. Ghế của diễn giả nên kê vừa cao, để diễn giả dễ nổi bật trước khối thính giả. Không nên để ông này bà nọ ngồi trên diễn đàn ngang hàng diễn giả. 3) Bất đắc dĩ lắm mới không dùng máy vi âm. Tối kỵ có người cầm máy cho bạn nói vì như vậy thính giả có kẻ lo ngó kẻ ấy hơn là lo nghe bạn. Đừng hăng say há lớn đến nỗi dí sát miệng vào máy gây chát chúa diễn trường. Các máy phóng thanh phải tính để các thính giả ngồi xa nghe rõ.   Luật XLI: Chuẩn bị sức khỏe tốt trước khi nói. 1) Bài soạn kỹ rồi thì không có gì phải lo âu đến mất ăn mất ngủ. Không khinh thường mà cũng không quan trọng hóa việc mình sắp làm. Bình tĩnh. 2) Paul C.Jagot khuyên bạn dạo mát thảnh thơi trước khi nói. 3) Không ăn uống đồ khó tiêu hay kích thích mạnh thần kinh.   Luật XLII: Y phục lịch sự, đứng đắn. Không ăn mặc cẩu thả, tóc râu bù xù, áo quần xốc xếch mà cũng không diêm dúa, bóng loáng quá: Hàng trăm hàng nghìn cặp mắt ngó bạn giờ này sang giờ kia đấy.   Luật XLIII: Không cần cho phát trước dàn bài chi tiết Có thể bạn cho phát trước dàn bài đại cương. Bạn phát dàn bài chi tiết trước có người lo đọc hơn là nghe bạn. Vả lại, có nhiều hứng thú bạn phải dành bất ngờ cho thính giả.   Luật XLIV: Coi chừng người ta giới thiệu mình quá lố Nếu tên tuổi bạn nổi như cồn rồi thì người ta chỉ giới thiệu tên bạn thôi là đủ. Đề phòng người giới thiệu ca tụng bạn đến chỗ làm bạn ngượng. Bạn nên viết trước cho họ vài nét nổi bật nhất về quá trình của bạn. Không làm cho biết thì không được, biết mà khoe khoang thì thiên hạ hiểu ngược lại. Tránh khéo người giới thiệu tràng giang đại hải đến đỗi thính giả có cảm tưởng họ cũng là diễn giả.     TRÊN DIỄN ĐÀN     Luật XLV: Đi khoan thai lên diễn đàn, cúi đầu và mỉm cười. 1) Không đi ra vẻ chán chường mà cũng không luýnh quýnh, vụt chạc. Coi chừng vấp nữa nhé. Đã hết giờ sửa quần áo, siết thêm cà vạt, vuốt mái tóc. Ai nấy đang lom lom nhìn bạn đấy. 2) Lên đến diễn đàn, ngó xuống thính giả, bạn ngả đầu chào và mỉm cười. Biết bao tâm hồn đồng thanh khí đang quý trọng bạn, đang chờ bạn để học hỏi thêm. Bạn không trọng họ sao? Bạn không vui sao? Giáo sư Overstreet nói: “Thiện cảm sinh thiện cảm”.   Luật XLVI: Nên đứng khiêm tốn và ngó xuống lúc được giới thiệu. Đừng cười tỏ ra khoái khi người giới thiệu đề cao mình. Cũng không ngó dáo dác, ngó trần nhà, ngó ra cửa sổ.   Luật XLVII: Tự trấn an mình bằng cách thở ra chậm nếu hồi hộp. Hồi hộp là dấu hiệu sẽ nói hay đấy. Cắn đầu lưỡi cho nó có nước miếng và thở ra, vào thật chậm.   Luật XLVIII: Dàn bài ghi tắt trong lòng bàn tay. Đừng trịnh trọng rút cả xấp giấy ra lúc mới vừa ngồi xuống. Người ta có cảm tưởng bạn sắp “trả bài”. Dàn bài bạn có thể chép vào mảnh giấy con nhét trong tay áo, rút ra gọn. Bạn cũng có thể ghi nó trong lòng bàn tay. Tùy thích.   Luật XLIX: Lời đầu khiêm tốn, cảm tình. 1) Lời đầu là “bắt tay” từng thính giả đấy. Tối kỵ kênh kiệu, hách dịch, khoe khoang, đại ngôn... 2) Thường là cám ơn vì được mời nói, được đến nghe. 3) Đừng từ tốn quá đến thành giả dối rẻ tiền. Không lỗi gì thì đừng có tật xin lỗi phân bua thế này, thế nọ. Tai hại nhất là bảo rằng mình không có soạn bài, mình bắt buộc phải nói. Nói vậy là tự mời mình rút lui rồi còn gì.   Luật L: Giáo đầu vừa đủ rồi “tấn công” vấn đề ngay. 1) Đừng làm người ta mệt bằng nhập đề đại cà sa. Nói hết ở đoạn đầu rồi đoạn giữa còn gì để nói! 2) Chia phần đại cương bài nói rồi mổ xẻ ngay vấn đề.   Luật LI: Thay đổi giọng. 1) Nói mãi một giọng là “bán thuốc an thần”, vì đó bạn phải thay đổi giọng. Ý lâm ly mà nói giọng bổng, ý hớn hở mà nói giọng trầm buồn thì làm sao lôi cuốn. 2) Cũng tùy thính giả mà có giọng thích ứng. Nói trước quần chúng lao động phải rõ ràng giản dị, nói trước trí thức phải chọn lọc, thâm trầm. 3) Phòng rộng bạn nói chậm, phòng hẹp đừng gào thét.   Luật LII: Bắt mạch tâm lý thính giả. 1) Nói cho người ta nghe mà liệu coi người ta có thích nghe không. Cứ ào ào rót tiếng vào máy vi âm mà thính giả người ngủ gật, người trở mình, kẻ khác sửa cà vạt, coi đồng hồ thì tội nghiệp diễn giả quá! Vậy phải bắt mạch tâm lý họ để liệu thay đổi cách nói, giọng nói hay phải ngưng. Dứt lời sao cho ai nấy còn thèm nghe đó là cao thủ hùng biện. 2) Người ta buồn ngủ có khi tại diễn giả nói trổng trổng mà không nói cho chính họ. Thỉnh thoảng bạn hỏi: Thưa ông nào đó có đồng ý vậy không, thưa bà nào đó có đúng vậy không. 3) Nói rất chân thành ít khi bị chán. Bạn có ngậm ngùi khi thấy mấy bà sẩm khóc mướn không? Chắc là không. Tại vì họ không thật. Ta không thật mà muốn thính giả cảm động với ta à? 4) Coi chừng nói lớn quá mà cứ say sưa nói, vô tình tạo một trận bão âm thanh rầm rộ cũng là cách làm cho thính giả chán. Nên vũ bão mà cũng nên thâm trầm. Luật LIII: Ngưng và hỏi. 1) Biết ngưng vài giây đúng chuyện, đúng lúc bạn làm cho thính giả “lấy trớn” lại nghe bạn chú ý hơn. 2) Hỏi là kế gây giao cảm, kế “hoãn quân” khi bạn muốn nghỉ một chút hoặc bạn muốn nhớ lại một điều gì.   Luật LIV: Coi chừng cốc nước. Làm sao có kẻ không cười được khi diễn giả múa tay như múa võ và ly nước không yên thân. Bạn nghĩ sao về một thuyết trình viên nọ quơ tay văng gọng kính xuống đất rồi lum khum đi lượm. Nói cương quyết mà không cần đấm bàn đùng dùng. Lại càng không nên giậm chân. Đừng quên hùng biện là một nghệ thuật và diễn đàn không phải võ đài. Hùng biện không có nghĩa là hùng hổ.   Luật LV: Uống nước, lau mồ hôi, chùi kính sao cho thính giả không để ý gì hết. Bạn cầm ly nước lên cứ nói rồi hớp một hớp tự nhiên. Nhớ một hớp thôi. Không ai để ý gì hết. Nuốt cho gọn, đừng vô ý sặc ho qua máy vi âm đình đám. Còn lau mồ hôi, chùi kính thì bạn cứ vừa lau, vừa chùi vừa nói thao thao bất tuyệt. Có ai để ý chi. Người ta sẽ để ý nếu bạn quan trọng hóa các việc trên. Luật LVI: Dù bị đả kích đến đâu cũng cứ việc bình tĩnh Đó là nguyên tắc của Lincoln, của Churchill. Đâu phải ai cũng luôn đồng ý với mình. Và người ăn nói thô lỗ, kém hiểu biết thiếu gì. Bạn cứ bình tĩnh.     SAU KHI XUỐNG DIỄN ĐÀN     Luật LVII: Bạn mệt không? Tôi sợ đặt câu hỏi này thừa quá: ai có chút kinh nghiệm về môn nói đều nhận rằng thuyết trình từ nửa giờ trở lên, xuống khỏi diễn đàn thường nghe mệt. Còn nói chi khi bạn nói hai ba giờ liên tiếp. Óc não bạn căng thẳng. Bây giờ nghe cả một sự rã rời trong người, nhất là nơi óc và nơi ngực. Diễn giả nào thần kinh yếu, tim không đặng khỏe có thể tay run run, môi giựt nhẹ: tiếng nói khan khan. Thở hơi ít thông. Gặp vấn đề khó khăn, cần tập trung tinh thần nhiều, bị chất vấn nhiều, nói xong diễn giả có thể mệt hai ba ngày mới lấy lại sức. Dĩ nhiên sau khi bước xuống diễn đàn, mồ hôi trán và lưng rịn ra sau nhiều lần chảy lúc ta nói. Nếu là một nhà hùng biện chuyên nghiệp cần sức khỏe để diễn thuyết, thường bạn phải biết cách gìn giữ sức khỏe. Đừng tìm chỗ có gió mạnh hay dùng quạt điện lúc mồ hôi mới i ỉ. Coi chừng có thể bị cảm và khan tiếng. Về phòng riêng, bạn đừng tắm liền, cũng đừng ở trần. Có thể dùng một ly nước lã nấu chín. Mặc áo vừa đủ ấm. Xứ lạnh thì quấn quanh cổ một khăn nỉ. Khéo từ chối những cuộc tiếp khách nói chuyện kéo dài. Ai mồ hôi ra như suối dĩ nhiên phải thay đồ. Người ta nói đi thuyết trình hay biện hộ ở đâu, Jaurès cũng đem theo cái vali đồ dùng để sau khi xuống diễn đàn, ông liền xin phép đi đổi đồ. Nếu bạn nói buổi chiều, thì xong buổi nói bạn đi ngủ sớm. Ngày sau đó có thể nghỉ mọi việc. Nên ngủ nhiều, đi dạo, tắm, ăn đồ dễ tiêu. Luật LVIII: Còn khi bạn thất bại hay thành công? Ôi! Tâm trạng phức tạp của những diễn giả. Người ta có thể như ở núi tiên về, lòng sung sướng vì lời châu ngọc của mình được bao nhiêu người thu lượm. Hân hoan với thành công rực rỡ, người ta cảm thấy mình là con cháu của Démosthène, Cicéron, nên hăng hái điêu luyện thêm ba tấc lưỡi. Song có người khác về nhà ăn ngủ không ngon, bởi vì bồi hồi nghĩ mình nhập đề không gọn, trong thân đề dẫn danh ngôn quên tác giả, kết đề dùng hai ba tiếng sai. Những tâm tình ấy, kể cả tâm tình hoan hỉ nữa, cũng không xứng đáng cho nhà hùng biện chân chính. Một diễn giả tầm thường thèm khát lời khen khi thấy mình nói xong ai nấy làm thinh, tìm người này kẻ nọ hỏi xa xa gần gần để ăn mày lời ca tụng, chịu không nổi nếu ai chỉ trích. Người có máu hùng biện không biết sợ khuyết điểm, có khi nhìn quá lố các lỗi lầm của mình nữa. Họ ngại ngùng trước những lời xông hương của kẻ khác, phân tích kỹ coi tại sao người ta khen, khen điểm nào, khen đúng không. Có thể nói tâm trạng của kẻ vừa xuống khỏi diễn đàn là tâm trạng cực kỳ phức tạp. Tâm trạng của bạn sau khi bỏ cái bàn và ly nước ra sao tùy bạn thất bại hay thành công. Song thiết tưởng trong nghề nào cũng chưa chắc ai thành công luôn. Vậy bạn cần theo những nguyên tắc nào để giữ vững tinh thần hầu tiến bộ dù có lúc phải thất bại. Louis Rambaud nói nếu sau lúc bạn diễn thuyết mà ai nấy đều làm thinh: Bạn thân làm thinh, báo chí cũng làm thinh thì hay nhất là bạn làm thinh luôn. Đừng tìm lý do nào mà tìm cách này cách kia để người ta nói đến mình, khen ngợi mình. Ta hãy cao thượng. Những mánh lới ăn xin lời ca tụng luôn chứa đựng những bôi lọ bên trong. Bạn cần có quan niệm sáng suốt về dư luận. Có thể bạn nói hay mà người ta gặp cơ hội tốt để biểu lộ lòng thán phục đối với bạn. Cũng có thể bài bạn tự bản chất xây dựng, song không hợp đường lối chủ trương của một số báo chí nên người ta làm thinh. Hay là lời bạn chưa có gì đáng chú ý lắm mà như vậy thì lo rèn nghề thêm. Vả lại, đâu phải công trình văn hóa nào được báo chí hay tổ chức này cơ quan nọ ca tụng đều luôn có chân giá trị rồi công trình nào âm thầm đều vô giá trị. Thiếu gì cuốn sách được báo chí ca tụng rồi chìm luôn trong mồ dĩ vãng. Không ít tác phẩm được giải thưởng để tự đào luyện cho mình trong lãng quên. Bạn coi bộ Summa Théologica của Thánh Thomas có được giải thưởng nào đâu mà giá trị của nó thế nào. Không phải tôi nói vậy để bạn tự an ủi song ta phải biết giá trị của ta. Trên đời mỗi người có một định nghĩa riêng, bạn có định nghĩa của bạn: Bạn biết nó hơn ai hết. Cũng hơn ai hết bạn là người lo đào luyện con người hùng biện của mình. Còn nếu bạn được nhiều người phục tài ăn nói thì sao? Theo tôi phải dè dặt. Lời khen của mọi người có nhiều định nghĩa. Khen vì biết rõ tài đức. Khen vì thiên hạ khen. Khen vì miếng cơm manh áo. Khen vì bị mua chuộc. Khen để khỏi bị ai chê. Rồi khen xiên xỏ nữa. Ngay khi khen thật đi coi chừng bụng người ta như cờ trở gió. Gặp bạn, vì xã giao đại khái người ta nói: Ồ, ông hay bà, anh chị diễn thuyết hay quá. Mà hay là sao. René Benjamin diễn thuyết về Clémenceau được một thính giả khen nức nở chỉ vì Clémenceau có lần đến hiệu kiến thính giả ấy. Đa số khen phần đầu quả quyết vì phần sau mở đầu bằng những tiếng mà, song, nhưng nói ra ai cũng hiểu ngầm, thường là hiểu ngầm. Còn bạn thèm khát chi thứ lời khen của kẻ ngu dốt hay dua nịnh... Đến lời chê: Ôi phức tạp nữa. Bạn bị chê. Một là bạn nói tệ, hai là bạn nói xuất sắc mà bạn bị dìm. Nếu bạn nói tệ thì người chê bạn là bạn thân nhất chớ, là ân nhân chớ. Ta mù mà anh đui cứ khen ta sáng hoài thì ta khỏi rơi xuống hố không? Ở đời ít có bạn thật dám chân thành chê ta để ta tiến bộ. Tính tự ái và tự kiêu của ta cũng xua đuổi lần lần những bạn tốt để ta huênh hoang sống giữa những người bạn nịnh. Ta diễn thuyết mắc tật gì, sai sót điều chi, sai lầm chỗ nào, được người ta chê để ta cầu tiến thì lòng ta đâu có gì để xao xuyến. Nếu họ cố tình dìm xuống đất đen tài của ta thì chính họ là người đáng chê, như Epietète đã nói: Ta nói khá không ta biết chứ. Đánh giá giá trị của mình chưa nổi thì dù được khen cũng không đáng gì. Bạn đã biết bạn thế nào rồi, nếu bị vạch lá tìm sâu bôi lọ, bạn hãy bình tĩnh. Lo điêu luyện nghề và làm thinh hơn là nao núng tinh thần, buồn bã, muốn bỏ nghề hoặc tồi tệ nhất là trả đũa kẻ chê ta. Lòng tự ái và tự kiêu phải nhận là hung dữ. Ngay khi tôi viết cho bạn đây nếu bạn chê tôi là viết tệ, viết bá láp chưa chắc tôi cao thượng đến đỗi coi thường lời phê phán của bạn. Nhưng xưa nay những bậc có chân tài ham lời chỉ trích hơn là ca tụng. Giá trị của họ không ai che khuất là dĩ nhiên rồi. Họ là cây gỗ chớ không phải là cây vông xốp xộp. Bụi đất có bám vào cũng không làm cho họ mất giá trị được. Họ kiếm lời chỉ trích để cho tài đức của họ vững chắc hơn lên vì nhờ bị chỉ trích họ biết thủ thân, biết nhược điểm ở đâu để sửa. Nếu bị chỉ trích đúng thì quá lắm họ là hột xoàng bị đóng bụi: lau chùi đi thì tài họ óng ánh lên ngay. Chỉ sợ không phải gỗ mà lại cây vông, không phải kim cương mà lại hột chai thì... Nếu ta bị chê, trước hết ta chế ngự lòng thấp hèn của mình mà nghe sự thật một cách tôn kính. Ta không nô lệ tự ái rồi lo kiểm điểm lại khả năng hùng biện của mình ngay những lời chỉ trích bất công vẫn có lợi. Ít ra ta không hờ hững lạc quan thái quá nữa: Ta biết xung quanh ta có kẻ thù. Ta đối chiếu các lời chỉ trích để nhận chân giá trị của mình. Như vậy ta không tiến bộ trong nghề diễn thuyết của ta sao được.   Luật LIX: Chuẩn bị cho thành công ngày mai. Dù tài hùng biện cao siêu đến đâu, sau khi thuyết trình xong, người ta cũng cảm thấy mình có khuyết điểm nào đó. Mới lên diễn đàn lúng túng. Nhập đề ít duyên dáng. Điệu bộ thiếu gọn gàng. Nói không nhìn ngay thính giả. Lý thuyết nhiều mà không có tỷ dụ, nhẹ về thực hành. Bỏ sót nhiều ý hay. Không theo dàn bài, lạc đề ở phần chót của thân đề. Kết đề không mạch lạc. Ai bước xuống diễn đàn dù được hoan nghênh đến đâu vẫn có những cái tức. Bạn hãy ghi vào sổ riêng cái tức của bạn. Lựa một thời gian tiện nào coi lại bài đã diễn, sửa dàn bài, làm sáng tỏ những điểm mờ ám gạch xanh đỏ những chỗ sau này cần nhấn mạnh. Các diễn văn soạn công phu của bạn, dùng xong một lần tại sao bạn bỏ. Hãy để vào những bìa kẹp riêng. Có thể nay mai bạn có dịp dùng. Nhiều diễn giả mới ra đời danh tiếng như diều gặp gió, song một thời gian chim bằng gãy cánh, không còn xứng đáng với lời khen nữa, mà tài ba lụn bại lần lần bởi họ có khẩu tài rồi ứng khẩu không dọn bài trước, thuyết trình xong không tự kiểm để tiến bộ. Bạn có đầu óc cầu toàn hãy nghe lời vàng ngọc này của Louis Rambaud: “Diễn giả phải thường xuyên làm cho mình hoàn toàn, phải tự canh tân không ngừng”. Luật LX: Tư vấn để thăng tiến. Để thực hiện câu này mỗi lần nói trước công chúng, bạn tự hỏi: a) Tôi có được giới thiệu xứng đáng không? b) Mới lên diễn đàn tôi có mỉm cười với thính giả không? c) Lời đầu tiên của tôi có trầm tĩnh không? d) Thái độ của tôi có gây ác cảm không? đ) Nhập đề có đủ gọn không? e) Diễn đề chia phần rõ rệt không? Các chứng từ trình bày thế nào, chuyển đoạn khéo không? f)  Tôi tranh biện với phương thế nào, lý phục mà có tâm phục không? Có ngụy biện không? Đối phương ngụy biện tôi phản đối cách nào? g) Kết đề có toát yếu rõ rệt, đầy đủ không? Chấm dứt diễn văn duyên dáng không? Có gởi lại thính giả nụ cười và thái độ đứng đắn không? h) Giữ vệ sinh thế nào trước và sau diễn văn. Có lo bồi bổ sức khỏe để khẩu tài ngày một đâm hoa kết quả không? i)  Có tâm hồn già giặn trước lãnh đạm hay chê khen của thiên hạ không? Có rút kinh nghiệm của mấy lần thất bại trước để thành công rực rỡ sau này không? Có dùng diễn văn của diễn giả đại tài để luyện khẩu tài không?