ột buổi sáng tháng hai, bầu trời mịt mù ảm đạm, qua cánh cửa sổ của căn lều bác Tom, mọi người trong lều đều lặng lẽ trong dáng bộ u sầu buồn bã. Làm sao họ vui nổi khi trong tim họ trĩu nặng lo âu?Cái bàn nhỏ kê bên lò sưởi, ở trên trải một tấm vải dùng để ủi áo quần. Vài cái sơ-mi vải thô sạch sẽ được mắc trên lưng ghế. Một cái sơ-mi khác trải lên bàn ủi, trước mặt bác gái.Bác đang ủi áo, cẩn thận tỉ mỉ, bác di động chậm chạp cái bàn ủi trên áo, trên những nếp gấp. Chốc chốc, bác dừng lại để lau những giọt nước mắt chảy dài trên mặt.Bên cạnh vợ, bác Tom gục đầu trong lòng hai bàn tay, cuốn Thánh kinh để mở đặt ngay ngắn trên đầu gối. Không ai buồn thốt lên một tiếng nào.Còn sớm lắm, lũ trẻ vẫn yên giấc trên chiếc giường thô.Vốn là một người đàn ông giàu tình cảm, huống chi đối với người thân, nên trước cảnh chia ly sắp đến, bác khổ sở không biết ngần nào mà kể. Bác đứng lên, chậm chạp bước đến giường ngủ của ba đứa con lặng lẽ nhìn chúng đang ngon giấc một cách vô tư, hồn nhiên. Bác đau xót tột cùng, kêu lên thành tiếng: “Tội nghiệp các con tôi!”.Bác gái không nói một lời nào cả. Cái bàn ủi vẫn lướt ngang, dọc, tới, lui dù là cái áo đã được ủi thẳng từ lâu, thẳng quá rồi. Đột nhiên, bác ta buông bàn ủi xuống và với cử chỉ tuyệt vọng, bác gục đầu xuống bàn, khóc lên nức nở.- Tôi biết, tôi biết là tôi phải chịu đựng, nhưng không biết tôi có chịu đựng nổi hay không? Tôi đâu có biết họ đưa ông tới đâu? Họ sẽ đối xử với ông như thế nào? Bà chủ đã nói rằng bà sẽ cố gắng chuộc ông về trong vòng một vài năm, khi bà có tiền. Nhưng từ đây đến đó còn lâu lắm mà ít có ai bị đưa xuống miền Nam mà được sống sót trở về: họ bị giết sạch. Tôi biết rõ lối cư xử độc ác của bọn người này.- Chúa cũng có mặt tại đó mà, bà! Đừng quá lo sợ, vô ích.- Phải, Chúa có mặt những nơi đó chớ sao, nhưng đôi lúc Chúa mặc nhiên quay lơ đi để cho những tội ác khủng khiếp xảy ra. Này ông Tom ơi! Tôi, tôi sợ lắm, hình như Chúa không thương xót những kẻ ở vùng đó đâu!- Mạng sống của tôi, tôi phó thác trong tay Chúa. Không ai có thể cướp sống mạng người nếu ngài không cho phép. Mà dù ngài bằng lòng thế đi nữa, ta cũng phải cúi đầu tạ ơn ngài: vì chính tôi, lão Tom già này bị bán đi chớ không phải là bà với lũ con. Ở đây mẹ con bà sẽ được yên thân. Điều gì phải xảy đến chỉ đến với tôi thôi. Tôi tin rằng có Chúa che chở tôi. Bà phải có lòng tín như tôi vậy. Bà phải biết rằng, mọi sinh vật dù nhỏ nhoi đi nữa cũng được Chúa đoái thương. Chúa không bỏ sót một ai. Ngài cao cả, vĩ đại, nhân từ...- Thôi đi mình! Đừng cố an ủi tôi làm chi, mình cứ nói đi, tôi không tin gì hết, không vững lòng gì hết. Ông ơi! Bàn cãi làm gì... có đi đến đâu không? Tôi biết mà, tôi biết mà... Thôi, thà tôi lo dọn cho ông một bữa điểm tâm thật ngon, một bữa chót, còn hơn. Chắc gì từ nay ông còn được ăn một bữa như bữa sáng nay?Muốn biết rõ nỗi khiếp sợ, lo lắng của dân nô lệ da đen khi sắp bị bán cho bọn buôn người miền Nam, ta phải tim hiểu bản tính họ. Họ vốn là giống người hiền lành, an phận, muốn được ở yên thân một chỗ, quây quần, sum họp với gia đình, bè bạn xung quanh, họ không bao giờ có can đảm lìa bỏ nơi chôn nhau, cắt rốn, không có tinh thần mạo hiểm, phiêu lưu đến vùng đất lạ, dù cho đầy hứa hẹn đến bao nhiêu, vì vậy, bị bán xuống miền Nam là một viễn tượng kinh hoàng, một hình phạt ghê gớm nhất đối với họ. Sự tra tấn và hành hạ thể xác họ bằng roi vọt còn ít làm cho họ thất đảm hơn là câu đe dọa: sẽ bán xuống miền Nam.Bữa điểm tâm thịnh soạn được dọn lên, bốc khói nóng hổi, ngon lành. Bà Shelby đã vui lòng cho bác gái nghỉ việc ngày hôm nay để thu xếp hành trang cho chồng. Bác gái thu hết can đảm để có thể làm bữa ăn trước khi vợ chồng chịu cảnh sinh ly.Bác đã chọn làm thịt con gà mái béo nhất, nướng cái bánh đúng theo ý thích của chồng, dọn thêm chai rượu và vài thức ăn đóng hộp. Đúng là những món sang trọng chỉ xuất hiện trên bàn ăn nhà bác vào những dịp trọng đại nhất. Thừa dịp cha mẹ bận khóc lóc âu sầu, lũ nhóc con thưởng thức tận tình tất cả các món ăn trên bàn mà không bị mẹ chúng la rầy chi cả. Sau đó, chúng mới để ý đến thái độ cha mẹ, thấy mẹ khóc, cha ủ rũ chúng cũng khóc theo và dụi mắt liên hồi.Bác trai đặt con gái út ngồi trên đầu gối, con bé mải mê đùa nghịch như thói quen, đưa tay cào vào mặt cha, nắm tóc cha và thỉnh thoảng bật lên cười một cách ngây thơ thích thú. Bác gái chua chát nói:- Cười nữa đi con! Cười đi! Rồi đây sẽ đến phiên con lớn lên, con sẽ có dịp thấy chồng con bị bán và có khi chính con cũng có ngày à! Cả mấy thằng anh mày nữa, nếu được giá... chắc chắn! Phải chăng đây là số phận trời dành riêng cho dân da đen chúng ta, hở ông Tom?Lũ trẻ chợt la lên:- Bà chủ! Bà chủ đến!- Bà chủ? Bà đến đây làm chi chớ? Ích lợi gì?Bác Chloé có vẻ bất mãn, nói nhỏ.Bà Shelby vào lều trong lúc bác Chloé vùng vằng, nhăn nhó đẩy cái ghế đến bên bà, song bà không để ý đến thái độ ấy. Bà xanh xao, buồn rầu trông thấy. Giọng bà nghẹn ngào khổ sở:- Chú Tom ơi! Tôi đến đây để...Đột nhiên bà ngưng bặt, đưa mắt nhìn quanh một loạt, từ bác Tom, vợ bác và lũ trẻ lóc nhóc đứng trước mặt mình rồi lấy khăn tay che kín mặt, khóc ròng. Bác Chloé hoảng hốt, mềm lòng, thôi hậm hực, bác lắp bắp:- Ấy, thưa bà, bà đừng khóc nữa, đừng...Nhưng rồi bác cũng khóc, không nói trọn câu. Căn lều vang lên tiếng nức nở. Bà Shelby lau nước mắt:- Tội nghiệp chú Tom. Lúc này tôi không thể giúp chú gì được hết. Nếu tôi cho chú tiền chúng cũng sẽ cướp đi. Nhưng tôi thề danh dự là tôi sẽ không bao giờ quên chú, và hễ lúc nào có tiền thì việc đầu tiên là tôi chuộc ngay chú về đây. Xin Chúa công bình chứng cho lời tôi. Tôi xin hứa như vậy.Lũ trẻ lại la lên:- Ông Haley! Ông Haley!Phải! Hung thần đã xuất hiện. Lão lấy chân đá tung cánh cửa đoạn đứng yên. Dễ chừng lão còn bực tức vì chuyên săn đuổi vô vọng đêm qua. Lão mỏi mệt nhiều có lẽ vì thất bại hơn là vì khó nhọc. Giọng lão hách dịch, khinh bỉ:- Đến đây! Thằng da đen kia! Mày sẵn sàng rồi chứ, hở?Bất chợt, lão buôn người trông thấy bà Shelby có mặt tại căn lều, lão vội vàng giở mũ, lễ phép:- Kính chào bà!Bác Tom gái đang gói hành lý cho chồng, vừa buộc chặt gói đồ, bác vừa đưa mắt quan sát lão ta, mắt bác ánh lên tia lửa hận và những giòng lệ lại lặng lẽ tuôn trào.Riêng Tom, bác bình thản đứng lên theo chủ mới, vai mang cái gói vợ vừa trao cho. Bác gái tiễn chồng tận ngoài xe, tay bế đứa con gái út, bọn con trai lếch thếch theo sau.Bà Shelby đến bên gã buôn người, giữ gã lại giây lát. Bà nói chuyện với gã, vẻ mặt có hơi phấn khởi -chắc gã đã hứa với bà là không hành hạ Tom, là sẽ biệt đãi Tom?Còn những nô lệ khác của bà, trẻ già, trai gái xúm lại để từ giã người bạn già của họ, và cũng là người chỉ huy họ, giảng đạo lý cho họ nữa. Sự ra đi của Tom làm họ buồn rầu, tiếc thương không ít.- Dang ra!Haley quát dám nô lệ và ra lệnh cho bác Tom - mà kể từ đây thuộc quyền sinh sát của lão:- Lên xe, mau!Tom tuân lời trong lúc lão luồn tay dưới ghế ngồi lôi ra hai sợi xích sắt nặng nề buộc quanh hai mắt cá chân Tom. Một tiếng kêu phẫn nộ vang lên từ đám nô lệ da đen. Bà Shelby từ thềm nhà thấy thế, kêu lên:- Ông Haley! Ông không nên làm vậy vô ích! Hãy tin tôi đi...- Thưa bà, tôi không thể tin ai: chính tại đây tôi vừa mất một tên nô lệ đáng giá rồi. Tôi không muốn bị lừa lần nữa. Bà tha lỗi.Hai đứa con trai, tận lúc này mới hiểu rõ số phận bi đát dành cho cha mình. Chúng lăn xả vào mẹ, níu cứng áo mẹ, khóc la, lăn lộn, rên rỉ không ngừng.Bác Tom chậm rãi nói:- Tôi tiếc không có mặt cậu Georges ở đây. Tôi muốn gặp cậu trước khi ra đi.(Georges lúc đó đang ở chơi bên trại một người bạn, không hay biết điều bất hạnh của Tom, người nô lệ mà câu rất mực thương yêu). Bác Tom bảo vợ:- Mình nhớ nói với cậu ấy khi cậu về là tôi nhớ cậu lắm, tôi biết ơn cậu lắm, nghe mình?Haley ra roi. Tom đưa mắt nhìn thật lâu một lần cuối cùng căn lều yêu dấu, như ngại rằng không còn dịp được thấy nữa, không bao giờ được trở về.Tom ra đi trong khi ông Shelby vắng mặt tại trang trại, ông đã bán Tom vì áp lực của gã buôn người, để thoát nợ, để khỏi phải chịu đựng Haley, con người mà ông ghê tởm, khinh bỉ.Cảm tưởng đầu tiên của ông khi vừa đặt bút ký giấy là sự nhẹ nhõm, thoải mái như vừa được phóng thích sau nhiều ngày bị giam cầm.Song than ơi! Những lời trách móc của bà làm ông hối hận tận trong giấc ngủ. Vẻ cam chịu của Tom càng khiến ông buồn rầu thêm. Ánh mắt, vẻ mặt Tom cứ chập chờn ẩn hiện trước mặt ông, lời nói chí tình của Tom như văng vẳng ở tai ông.Cho dù ông tự nhủ là ông có quyền làm vậy, dù trong trường hợp không cần thiết đi nữa, người chủ da trắng có quyền bán nô lệ của mình; luật pháp công nhận - Tất cả chủ nhân da trắng đều hành động như thế, rất thường mà! Nhưng ông vẫn áy náy làm sao, ông vẫn không sao bình thản đứng nhìn Tom ra đi. Vì vậy ông đã tránh mặt từ sáng sớm, hy vọng mọi việc êm xuôi lúc trở về.Còn vợ ông, người đàn bà thuần hậu ấy, bà nhất định không đi. Bà cho là mình có bổn phận phải ở lại để nhìn cảnh chia ly não lòng, để chia sớt niềm đau đớn.

*

Haley cho xe chạy vùn vụt giữa đám bụi mù mịt. Quang cảnh quen thuộc ven đường lướt qua trước mắt Tom như những bóng ma, bác ngồi lặng thinh, như không nghe, không thấy gì hết.Lát sau, xe vượt ranh giới trại ông Shelby và đến con đường chính.Được một dặm nữa, Haley dừng chân trước cửa một lò rèn. Gã vào đó để chọn mua cho Tom một cái còng vừa tay bác. Chỉ vào cái còng gã cầm trên tay, chỉ vào bác Tom đang ngồi ủ rũ trên xe, gã nói:- Cái còng này quá nhỏ đối với tên nô lệ to con này.Nhận ra Tom, người thợ rèn giật mình, kinh ngạc:- Sao? Tom của trang trại ông Shelby mà bị chủ bán đi ư? Tôi không tin điều này, ông ấy không bao giờ bán nô lệ đâu, nhất là nô lệ cỡ Tom.- Phải! - Giọng Haley ngạo nghễ - Ông chủ quý thằng ấy lắm, nhưng... chính ông ta đã bán nó cho tôi.- Lạ thật! Chuyện khó tin quá. Shelby bán Tom! Tôi biết chú Tom này, một tên gia nhân đắc lực, trung thành của ông Shelby. Mà thưa ông, ông khỏi phải còng tay chú ấy làm gì, tôi cam đoan...- Thôi đi bạn, cẩn tắc vô ưu. Chính những thằng nô lệ khôn ngoan trung thành mới là đáng sợ, chúng sẵn sàng bỏ trốn bất cứ lúc nào. Còn bọn ngu si thì kể gì, chỉ cần ăn no là được, chúng có biết chi đâu? Hạng như lão Tom này thì không ưa đổi chủ, nguy hiểm ở chỗ đó. Tôi có cách trị: xích kỹ chúng lại là vững tâm nhất, khỏi thắc thỏm gì ráo trọi. Trả tiền rồi đó, lại đắt giá nữa chứ. Thôi, đừng làm cố vấn cho tôi, bà Shelby ban nãy cũng nói như bác đấy, mà tôi đâu có nghe...- Hình như bọn nô lệ da đen ở Kentucky này rất sợ và ghét vùng đất phía Nam: họ bị chết dễ dàng...- Phải, khí hậu ở đó hơi độc, và còn nhiều thứ nữa kia.- Chính thế, thật là một bất hạnh lớh cho Tom, một người tốt như thế mà phải đày xuống miền Nam. Ngay tôi đây, không liên hệ gì, trông thấy thế tôi cũng không vui được. Tội nghiệp chú ấy.- Tuy vậy, hắn vẫn còn may mắn chán, tôi đã hứa sẽ đối xử tử tế với hắn, tôi sẽ bán hắn cho gia đình nào có tiếng và hiền lành, không đối xử khắc nghiệt với nô lệ da màu và tôi tin là hắn sẽ không đòi hỏi chi hơn.- Nhưng ông quên rằng chú ấy phải xa lìa con và vợ chú...- Ôi! Kể gì! Hắn sẽ có vợ khác, có con khác. Thiếu gì mọi cái ở đó.Suốt cuộc đối thoại Tom ngồi yên trên xe, trước cửa lò rèn.Thình lình bác nghe có tiếng vó ngựa nện lên đường lớn, khô khan và gấp rút. Rồi thì tiếng động nhanh hơn, rõ hơn và nhanh như cắt, cậu chủ nhỏ lao tới, leo lên xe vòng tay ôm chặt quanh cổ bác Tom, miệng kêu lên mừng rỡ trong khi Tom cũng mừng không kém nhưng chưa hết sững sờ vì sự có mặt bất ngờ này. Cậu nói bằng giọng hậm hực:- Thật là nhục nhã! Thật là xấu hổ! Không ai cho tôi biết việc này cả. Nếu tôi là người lớn thì việc này không bao giờ xảy ra, không bao giờ!- Cậu Georges ơi! Tôi mừng quá khi thấy cậu đến đây - Tom tươi ngay nét mặt lên - Tôi sẽ khổ sở ngần nào nếu ra đi mà không gặp cậu. Cậu đã tốt với tôi biết bao nhiêu, tôi xin thề như vậy!Bác Tom dịch chân, cậu tiểu chủ nhìn thấy cái xiềng sắt, cậu lại kêu lên:- Khốn nạn chưa! - Georges giơ cả hai tay lên trời - Tôi phải đập thằng quỷ sứ này một trận, tôi phải đập nó...- Không! Cậu Georges? Cậu đừng gây với ông ta, ông ta giận lên thì chỉ khổ cho tôi thêm mà thôi, cậu à!Bác Tom nói với cậu chủ, giọng khẩn thiết làm cho cậu hiểu rằng, sự nóng nảy của mình có hại cho Tom: cậu đâu có thể theo cạnh Tom để bảo vệ che chở như ý muốn? Tom hiện giờ thuộc quyền lão buôn người rồi. Georges dằn lòng xuống:- Thôi, tôi nghe lời bác vi tôi tôn trọng bác, tôi thương bác lắm... Nhưng bố Tom ơi! Hễ nghĩ tới điều này thì tôi không chịu nổi, xấu hổ quá đi thôi! Bác có biết không: cả nhà đều giấu tôi chuyện này, có ai cho tôi hay biết gì đâu, may nhờ có anh Thomas báo tin cho tôi đó nghe... Hừ! Vậy mà tôi luôn luôn kính trọng họ đấy chứ... Khốn nạn quá đi!- Georges ơi! Đừng nói như vậy, cậu lầm đấy...- Hừ! Lầm à; không đâu! - Chợt cậu con trái đổi giọng thấp xuống và có vẻ bí mật - Này bố Tom, tôi có đem cho bố cái này này, đồng đô la vàng của tôi.- Ồ, không đâu, cậu ơi, tôi không nhậh đâu, dù tôi rất quý cậu, quý hơn...- Bác phải cầm lấy - Georges cương quyết nói - Tôi đã bàn với bác gái rồi, bác bày tôi đục một cái lỗ nho nhỏ giữa đồng vàng, xâu một sợi dây xuyên qua đó để bác mang vào cổ. Bác phải giấu nó trong áo, đặng thằng khốn đó không thấy, nó mà thấy thì, ờ, nó dám cướp đó nghe, bác Tom. Đừng để tôi buồn, bác phải nhận tôi mới bằng lòng.- Coi, đừng, cậu Georges! Tôi không dám nhận đâu.- Sao lại không? Bác cứ ngồi yên!Cậu bé nói và nhanh nhẹn luồn sợi dây có buộc đồng vàng quanh cổ bác Tom, vẻ hăng hái:- Đó, có gì đâu? Hễ khi nào bác nhìn thấy nó thì bác nhớ đến tôi và hãy tin là một ngày kia tôi sẽ sang tận đó tìm chuộc bác trở về. Tôi đã hứa với bác Chlóe và chắc chắn sẽ thực hiện lời hứa. Tôi sẽ tự lo và còn ba tôi nữa, tôi sẽ nhắc ông hoài, không để ông quên đâu.- Đừng cậu! Đừng giục giã ông.- Kìa bác Tom. Bác sợ gì? Với lại tôi sẽ biết cách, tôi sẽ lựa lời chứ.- Georges ơi! Kể từ đây tôi xa cậu. Tôi mong cậu sẽ tỏ ra là một người đàng hoàng. Đừng quên là ông bà đặt nhiều tin tưởng ở cậu. Đừng để bị lôi cuốn vào những hành động xấu, để cho tuổi trẻ ngông cuồng làm hỏng đời mình. Đừng tưởng là cậu lớn rồi. Cậu nên nhớ là có rất nhiều thứ hạnh phúc mà Chúa ban cho ta hưởng đến hai lần, nhưng ngài chỉ ban cho ta độc nhất một cha, một mẹ thôi. Hơn nữa, tôi dám nói là cậu sẽ không tìm ra một phụ nữ nào từ tâm đại lượng, có lòng hơn bà, dù cho cậu có sống hơn trăm tuổi đi nữa. Hãy sống cạnh bà, lúc trưởng thành cậu sẽ là nơi cho bà nương tựa lúc tuổi già. Cậu Georges ơi, cậu nghe lời tôi nói chứ?Georges nghiêm giọng trả lời:- Vâng! Tôi xin hứa với bác đó, bác Tom! Tôi sẽ làm y như lời bác dặn dò. Tôi sẽ cố để nên người tốt sau này. Mà bác nữa, bác đừng nản chí nghe? Tôi sẽ cố gắng để có thể cất lại căn lều cho bác, từ nóc tận nền. Bác sẽ có một phòng khách thật ngon lành, một tấm thảm thật lớn, thật đẹp, khi tôi lớn lên. Tôi hứa phải làm cho bác sung sướng tuổi già để bù lại những khổ nhục do cha mẹ tôi gây ra, bác nhớ chưa?Haley từ trong lò rèn trở mặt tới, tay lủng lẳng cái còng sắt. Georges hết sức bất bình nên dù đã hứa với Tom, cậu không thể làm ngơ, cậụ bảo gã ta:- Ông Haley, sao ông lại tính còng bác Tom? Tôi sẽ bảo cho ba mẹ tôi biết cách cư xử tồi tệ này, ông phải nhớ...Giọng thách thức, gã buôn người cười khẩy:- À, cái đó là quyền của cậu, còn còng tên này hay không là quyền của tôi. Cậu chủ nhỏ ơi! Cậu đã quên là tôi trả tiền cho cha cậu mới bắt được tên mọi này đi hay sao?Georges giận sôi lên:- Ông không biết xấu hổ ư? Đáng lẽ ông phải biết chứ: cái nghề buôn người của ông... xiềng xích người ta như đối với súc vật. Thứ nghề hạ tiện...- Cứ mắng đi cho sướng miệng! Nhưng mà này, thưa công tử! Công tử nghĩ kỹ chưa mà dám mạt sát kẻ khác chứ? Nếu không có hạng người làm cái nghề hạ tiện như kẻ hèn này thì ông già khả kính của cậu sẽ lúng túng lắm đấy nhé! Kẻ dư nô lệ và cần tiền thì bán, người thiếu nô lệ thì mua. Tôi theo đúng luật cung cầu mà, sao cậu lại bảo tôi phải xấu hổ, xấu hổ chỗ nào? Chả lẽ người sang trọng quý phái như cha cậu mà lại đánh xe đưa nô lệ đi rao bán, coi sao được? Đáng lẽ cậu cảm ơn tôi thì đúng hơn.Georges tức lộn gan lên, nhưng không thể nào trả đũa lão ta, lão nói cũng đúng đấy chứ? Georges nói to:- Sau này lớn lên, tôi sẽ không bao giờ làm người mua nô lệ mà cũng không bao giờ bán. Tôi ghét việc mua bán này, nhục nhã lắm. Trước nay tôi rất hãnh diện là một công dân ở đất Kentucky này, nhưng bây giờ tôi xấu hổ quá, quá lắm!Cậu quay sang Tom:- Thôi, tạm biệt bác Tom! Can đảm lên bác nhé!- Vĩnh biệt cậu, cậu Georges! Xin Chúa từ tâm ban ơn cho cậu! Chúc cậu được nhiều phúc lành ở xứ Kentucky này.Tom nhìn đăm đăm vào cậu chủ nhỏ bằng đôi mắt nồng nàn trìu mến, giọng nghẹn ngào thổn thức.Georges lên ngựa, ra roi. Tom dõi mắt theo cho đến kỳ khuất bóng cậu, cho đến khi vó ngựa nhỏ dần, nhỏ dần và tắt hẳn.Mắt Tom mờ đi, tai Tom ù đặc, miệng Tom câm lặng. Bác không nói, không thấy, không nghe gì nữa. Trong mơ hồ, ngôi trại của chủ nhân như hiện ra... cùng với cái bóng dáng nhỏ nhắn của cậu con trai. Bác nấc lên khóc, rồi đồng tiền cậu trai mang vào cổ bác chạm vào da lành lạnh khiến bác như được an ủi phần nào, Tom ép sát nó vào ngực mình, âu yếm.