Từ bờ tới đám cây gần nhất, Los và Guxev đi trên lớp bụi màu nâu cháy, nhảy qua những cái mương hẹp đã bị vùi lấp, đi vòng qua những ao cạn. Đây đó, dưới những lòng kênh đã bị lấp một nửa, từ trong cát nhô lên bộ khung rỉ sét của những chiếc xà lan. Đây đó, trên bình nguyên chết chóc, u sầu, lấp lánh những chiếc đĩa lồi, đường kính dài gần một mét. Những chiếc đĩa chiếu sáng ấy nằm trải dài từ dãy núi hình răng cưa qua các đồi gò về phía những lùm cây, những đống đổ nát.Giữa hai quả đồi có một rừng cây thấp, màu nâu, ngọn cây phẳng, cành lá tỏa rộng. Cành của chúng cong queo và chắc nịch, lá giống như rêu, thân cây thì xù xì, gầy guộc. Ở rìa rừng, giữa đám cây cối, treo lơ lửng những mẩu lưới có gai.Họ đi vào rừng. Guxev cúi xuống, giơ chân đá một cái. Từ dưới lớp bụi đất lăn ra một cái xương sọ người đã vỡ, hàm răng lấp loáng ánh kim loại. Ở đây rất ngột ngạt. Trong cảnh oi bức lặng gió, những cành cây lá rêu hắt xuống những bóng râm ít ỏi. Đi được vài bước, họ lại gặp một cái đĩa lồi, - nó được bắt vít chặt vào đáy một cái giếng kim loại tròn. Ở cuối khu rừng là một đống đổ nát, - những bức tường gạch dày ngổn ngang như bị sức bom mìn hất đổ, những đống đá dăm, đầu những thanh kim loại bị uốn cong.- Đây chắc là những ngôi nhà bị làm nổ tung lên, - Guxev nói, - có lẽ họ có việc gì.Trên đống rác xuất hiện một con nhện lớn, nó theo mép tường đổ chạy xuống dưới. Guxev bắn một phát. Con nhện nẩy bật lên rồi rơi xuống, lăn lông lốc. Lập tức có một con nhện khác chạy từ trong nhà ra làm bụi nâu tung lên mù mịt. Nó húc vào cái lưới có gai và duỗi chân ra rung lưới loạn xạ.Từ khu rừng, Guxev và Los ra một quả đồi, xuống khu rừng thứ hai là chỗ họ trông thấy những ngôi nhà gạch và một tòa nhà bằng đá, mái bằng, cao hơn các nhà khác. Giữa quả đồi và đám nhà ấy có vài cái đĩa lồi. Chỉ vào những đĩa lồi ấy, Los bảo:- Có thể, đây là những cái giếng của hệ thống dẫn nước, những ống bơm, những đường dây điện. Hình như tất cả những thứ này đều bị bỏ đi.Họ bò qua tấm lưới có gai, đi qua khu rừng và tới một khoảng sân rộng lát đá phiến. Tít tận trong sâu có một ngôi nhà xây theo lối kiến trúc kì lạ và ảm đạm. Các bức tường phẳng thu hẹp dần ở phía trên và kết thúc bởi một mái đua nặng bằng đá đen. Trong tường có những lỗ cửa sổ dài và hẹp như cái khe. Hai cây cột như có vẩy bọc, thu hẹp ở phía trên, đỡ một bức chạm đồng ở lối vào, - hình một người đang nhắm mắt nghỉ ngơi. Những bậc thang phẳng, chạy khắp chiều rộng tòa nhà, dẫn lên những cánh cửa ra vào thấp, nặng nề. Những dây leo đã khô buông lòng thòng giữa các phiến đá màu sẫm của tường. Ngôi nhà như một lăng mộ lớn.Guxev thử đưa vai ẩn cánh cửa kim loại. Anh ráng sức. Nó kêu cót két và mở ra. Họ đi qua phòng ngoài tối om, bước vào gian phòng cao. Ánh sáng lọt vào đây qua vòm mái bằng thủy tinh. Gian phòng gần như trống trơn. Vài chiếc ghế đẩu nằm chổng ngược. Cái bàn thấp trải tấm khăn đen đầy bụi. Trên sàn đá là những mảnh bát đĩa vỡ, một cái máy hình thù kì lạ, gồm nào đĩa, nào những khối tròn, nào lưới sắt... tất cả đều phủ một lớp bụi.Ánh sáng bụi bậm chiếu vào những bức tường lấp lánh ánh vàng.Phía trên tường là một dải những bức tranh ghép. Có lẽ nó mô tả các sự kiện lịch sử - cuộc đấu tranh của sinh vật chân vàng với sinh vật chân đỏ: những làn sóng biển với hình một người đứng ngập đến tận thắt lưng, cũng hình người ấy đang bay giữa các ngôi sao, - những bức tranh tả lại cảnh đánh nhau, cảnh tấn công thú dữ, những đàn súc vật kì lạ với người chăn dắt, những cảnh sinh hoạt, săn bắn, nhảy múa, sinh nở và chôn cất. Dải tranh ghép ấy kết thúc ở mé trên cửa ra vào bằng hình ảnh một rạp xiếc khổng lồ.- Lạ thật, lạ thật, - Los nhắc đi nhắc lại. Anh leo lên các đi văng để nhìn các hình cho rõ hơn, - đâu đâu cũng thấy hình đầu người kia, lạ quá đi mất...Trong khi đó, Guxev tìm thấy trong tường một cái cửa nhỏ xíu, nó mở vào cầu thang bên trong để ra một hành lang rộng, trần khum khum chan hòa một thứ ánh sáng bụi bậm.Dọc các bức tường và ở các hốc ngoài hành lang có những bức tượng, thân người, đầu người, mặt nạ, mảnh lọ bằng đá và bằng đồng.Từ đây, các ô cửa bằng đá hoa và bằng đồng dẫn vào bên trong nữa.Guxev nhìn vào những căn phòng ở hai bên, thấy chúng đều thấp, có mùi mốc và tối tăm. Ở một phòng có bể bơi đã khô cạn, trong đó lăn lóc một con nhện chết. Ở một phòng khác có tấm gương bị vỡ tan tành, trên sàn là đống quần áo mục nát, đồ đạc lổng chổng. Trong các tủ là những mảnh quần áo.Ở phòng thứ ba, trên một bệ cao được chiếu sáng, có một cái giường rộng. Từ mặt giường rũ xuống một bộ xương người Sao Hỏa.Đâu đâu cũng thấy đầy vết tích một cuộc đấu tranh ác liệt. Ở góc phòng lại có một bộ xương thứ hai nữa.Tại đây, giữa đống rác, Guxev tìm được vài thứ bằng kim loại nặng có hình chạm khắc - chắc là đồ trang sức, vật dụng của phụ nữ, - những cái bình nhỏ bằng đá màu. Anh ta lấy trong tấm áo mục nát của bộ xương hai mảnh đá lớn màu vàng sẫm nối với nhau bằng sợi dây xích nhỏ. Hai mảnh đá dường như tỏa sáng từ bên trong.- Cái này dùng được đây, - Guxev nói, - để làm quà cho Masa.Los xem xét những tác phẩm điêu khắc ở hành lang. Giữa những cái đầu người Sao Hỏa mũi nhọn, hình những con quái vật ngoài biển, những cái mặt nạ nhiều màu sắc, những cái bình nhiều mảnh gắn lại với nhau có đường nét và họa tiết giống như các đồ cổ, - anh chú ý tới một bức tượng bán thân khá lớn. Bức tượng mô tả một phụ nữ khỏa thân có bộ tóc bù xù và gương mặt dữ tợn không đối xứng. Hai đầu vú nhọn của bà ta chĩa sang hai phía. Đầu bà ta đội một cái vòng vàng bằng các ngôi sao. Ở mé trên trán, cái vòng chuyển thành một hình parabôn mảnh, bên trong chứa hai quả cầu: một, màu hồng ngọc và một, màu đỏ gạch. Những đường nét của gương mặt đa tình và đầy quyền lực toát lên một vẻ gì quen thuộc đến xốn xang trong ký ức sâu kín của anh.Bên cạnh bức tượng, có một hốc tường nhỏ lắp chấn song. Los thò mấy ngón tay qua các thanh chấn song nhưng không sao kéo bật được ra. Anh đánh diêm thì thấy trong hốc có một cái mặt nạ bằng vàng đặt trên chiếc gối đã mục. Đó là hình mặt người có gò má phẳng, hai mắt nhắm lại, khuôn miệng hình mặt trăng mỉm cười. Mũi nhọn và khoằm. Trên trán, giữa hai lông mày có một nốt lồi hình dạng như mắt con chuồn chuồn phóng to ra. Đó là cái đầu đã được vẽ trên tranh ghép ở gian phòng đầu tiên.Los đánh hết nửa bao diêm, hồi hộp nhìn kĩ cái mặt nạ kì lạ.Trước khi rời Trái Đất ít hôm, anh đã trông thấy ảnh chụp những chiếc mặt nạ tương tự mới được phát hiện tại các khu đổ nát của những thành phố khổng lồ ở hai bên bờ sông Nigiê, ở khu vực châu Phi, nơi hiện giờ người ta cho rằng còn có những dấu vết văn hóa của một chủng tộc bí ẩn đã biến mất.Một cửa bên ở hành lang hé mở. Los bước vào một căn phòng dài, rất cao, có ban công dọc tường và lan can lắp chấn song. Trên các ban công, ở dưới và ở trên có những cái tủ phẳng và hàng dãy giá xếp đầy những cuốn sách nhỏ và dày, lấp lánh những chữ vàng in nổi, in chìm.Gáy sách kéo dài thành những đường đơn điệu dọc theo các bức tường màu xám. Một số tủ đựng những ống kim loại nhỏ, một số khác đựng những cuốn sách lớn, bìa bằng da hay bằng gỗ. Từ các tủ, các giá, các góc tối của thư viện, có những cái đầu hói nhăn nheo của các nhà bác học Sao Hỏa đang nhìn ra bằng những con mắt bất động. Trong phòng có vài ghế ngồi trũng sâu, vài chiếc hòm đặt trên những cái chân mỏng mảnh, ở phía bên gắn một màn ảnh tròn.Los nín thở nhìn khắp lượt cái kho báu đầy mùi mục nát và mùi mốc ấy, nơi tri thức của hàng ngàn năm đã trôi qua trên Sao Hỏa tích tụ lại trong các cuốn sách đang nằm câm lặng.Thật thận trọng, anh lại gần giá sách, và mở các cuốn sách ra.Giấy sách hơi xanh xanh, kiểu chữ hình chữ nhật, mực mầu nâu nhạt.Los nhét vào túi một cuốn sách có bản vẽ các máy móc, để xem những lúc rảnh rỗi. Trong các ống kim loại là những cái trục màu vàng, giống như trục máy ghi âm, nhưng phẳng lì. Một cái trục như thế nằm trong chiếc hòm có màn ảnh, có lẽ đã được chuẩn bị sẵn để vận hành nhưng lại bị bỏ đấy trong thời gian ngôi nhà bị hủy diệt.Sau đó, Los mở cái túi màu đen, lấy hú họa một cuốn sách to, nhẹ, bìa da đã bị côn trùng đục khoét và thận trọng dùng ống tay áo phủi lớp bụi đi. Những tờ giấy vàng vàng cũ nát có nhiều đường zic zăc liên tục chạy từ trên xuống dưới. Các trang sách đầy những hình tam giác nhiều màu nhỏ bằng móng tay. Các hình tam giác chạy từ trái sang phải và ngược lại thành những đường không cân đối, khi thì tụt xuống, khi thì đan chéo vào nhau. Chúng thay đổi về đường nét và màu sắc. Sau vài trang, giữa các hình tam giác xuất hiện những vòng tròn màu luôn thay đổi hình dạng và màu sắc. Các tam giác bắt đầu xếp thành hình nọ hình kia. Những tam giác, đường tròn, hình vuông, những hình phức tạp đan chéo nhau và thay đổi màu sắc ấy cứ chạy hết trang nọ sang trang kia. Dần dần, trong tai Los như vang lên một thứ âm nhạc kì lạ, tinh tế, rất khó nắm bắt.Anh gấp sách lại và đứng hồi lâu, tựa lưng vào các giá sách, lòng bồi hồi và ngây ngất bởi một cảm giác huyền diệu chưa bao giờ anh từng thể nghiệm: đó là một cuốn sách biết hát.- Ông Los, - tiếng Guxev ồm ồm vang lên khắp nhà - ông đến đây, nhanh lên!Los bước ra hành lang. Ở cuối hành lang, trên một ngưỡng cửa, Guxev đang đứng mỉm cười, hoảng sợ.- Ông lại mà xem này.Anh đưa Los vào một căn phòng hẹp mờ tối. Ở mặt tường mé trong có gắn một tấm kính mờ cỡ lớn, hình vuông, đằng trước gương có vài chiếc ghế đẩu và ghế bành.- Ông nhìn quả cầu treo trên sợi dây này nhé. Tôi tưởng nó bằng vàng, định ngắt ra, thì thấy nó thế này đây.Guxev giật quả cầu. Tấm gương sáng lên, xuất hiện đường nét như bậc thang của những ngôi nhà lớn, những ô cửa sổ rực rỡ nắng chiều, những lá cờ bay phấp phới. Tiếng ồn ào của một đám đông ngập tràn căn phòng tối. Một cái bóng có cánh lướt qua từ trên xuống dưới trùm lên những đường nét của thành phố ở trên mặt tấm gương. Bỗng một ánh lửa bùng lên chiếu sáng màn ảnh, một tiếng nổ “tách” vang lên dưới sàn căn phòng, tấm gương tối đi.- Đoạn mạch rồi, dây bị cháy, - Guxev nói. - Chúng ta phải đi thôi, ông Los ạ, sắp tối rồi.