hông gì quái lạ cho bằng sự sôi sục ban đầu của một cuộc bạo khởi. Khắp mọi nơi đều bùng nổ cùng một lúc. Có biết trước được không? Có. Có chuẩn bị trước được không? Không. Nó ở đâu bùng ra? Ở dưới đá lát đường. Từ đâu rơi xuống? Từ trên trời. Ở chỗ này cuộc khởi nghĩa có đủ tính chất của một âm mưu. Ở chỗ khác thì nó ngẫu nhiên nổ ra. Một tay nào đấy chộp lấy phong trào của quần chúng và kéo nó đi theo ý muốn của mình. Cuộc khởi sự quả là rùng rợn nhưng cũng vui nhộn một cách dữ dội. Trước tiên là tiếng la lối. Nhà hàng đóng sập cửa, hàng hóa biến mất, rồi tiếng súng đì đùng rời rạc, người bỏ trốn, báng súng nện vào cổng thình thình, trong các sân nhà còn nghe tiếng các cô đầy tớ cười và nói:
chuyến này vui đáo để.
Mới không đầy mười lăm phút, ở hai mươi điạ điểm trong thành Pari đều xảy ra gần như một lúc những việc như sau:
Ở phố Bơrơtonnơri, một bọn hai mươi chàng thanh niên, râu tóc tua tủa, kéo nhau vào một hàng rượu. Một lát sau họ đi ra với một lá cờ tam tài treo ngang, trên buộc một vải bằng nhiễu. Ba người đi đầu mang khí giới, người cầm gươm, người cầm súng, người thứ ba mang giáo.
Ở phố Nônanh Hie, một anh tư sản ăn mặc lịch sự, bụng phệ, tiếng nói oang oang, đầu hói, trán cao, râu đen, ria cứng và vểnh lên, đang phân phát đạn công khai cho người qua đường.
Ở phố Môngmác, những người mặc áo hở cánh tay cứ mang cờ đen diễu ngoài phố. Trên cờ có mấy chữ trắng:
cộng hòa hay là chết. Ở phố Giơnơ, phố Cađơrăng, phố Môngtơrơi, phố Măngđa, xuất hiện những người phất lá cờ trên đề mấy chữ vàng:
trung đội kèm theo một con số. Trong số cờ đó có một sắc xanh và sắc đỏ, ở giữa chỉ có một đường trắng con con.
Người ta kéo vào cướp một xưởng quân giới ở phố Xanh Máctanh và ba tiệm bán súng, tiệm thứ nhất ở phố Đuy Tămpơlơ. Chỉ trong mấy phút, hàng ngàn cách tay đã giật mất hai trăm ba mươi khẩu súng, hầu hết bắn liền hai phát, sáu mươi tư thanh gươm, tám mươi ba khẩu súng ngắn. Để võ trang được nhiều người, họ chia nhau kẻ cầm súng, người cầm lưỡi lê.
Trước bờ sông Gơrevơ, thanh niên mang súng vào nấp trong nhà phụ nữ để bắn ra. Một anh có khẩu súng có tán quay. Họ rung chuông, vào trong nhà, rồi lo làm đạn. Một người đàn bà thuật lại
: tôi không biết cái tút là gì, chính nhà tôi bảo cho tôi biết. Một bọn xúm vào phá cửa hiệu cầm đồ cổ trước phố Hêđơriét và cướp lấy những thanh gươm, những khí giới Thổ.
Ở phố Péclơ, xác một người thợ nề bị bắn chết còn nằm đấy.
Và ở hai bên bờ sông Xen, ở các bến sông, trong xóm La tinh, trong xóm chợ, mọi người tất tả, công nhân, sinh viên, đảng viên các đảng cách mạng đọc vang lên những bản tuyên ngôn kêu gọi: cầm vũ khí! Họ ném vỡ đèn ngoài đường, tháo xe ngựa, nạy đá lát đường, phá cửa, nhổ cây, sục sạo các hầm chứa rượu, lăn lông lốc những thùng rượu, chồng chất gạch đá, bàn ghế,ván gỗ để dùng làm chiến lũy.
Họ cưỡng bách bọn tư sản phải giúp họ trong việc này. Họ vào những nhà có đàn bà, bắt người vợ phải trao lại gươm, súng của người chồng vắng mặt và họ lấy phấn viết ngoài cửa “đã nạp khí giới”. Có người ký “cả tên mình” vào giấy biên nhận súng và gươm và nói: “Ngày mai cầm giấy này ra tòa thị chính mà lấy khí giới về”. Họ giật cầu vai các võ quan. Phố Xanh Nicôla, một võ quan quốc dân quân bị một toán người gậy gộc, giáo mác đuổi theo, phải chạy mãi mới trốn được vào một nhà nọ. Anh ta phải ở lì ở đấy cho đến đêm mới ăn mặc trá hình lẻn ra ngoài.
Khu phố Xanh Giắc, sinh viên từng đoàn từng lũ ra khỏi các nhà trọ, đi ngược đường Xanh Hiaxanh đến tiệm cà phê Tiến bộ, hay đi xuôi đến tiệm cà phê Bảy bàn bi-a, phố Matuyaranh. Ở đấy, có những người thanh niên đứng trên các trụ vôi ở trước cửa phân phát khí giới. Người ta vào cướp công trường phố Tơrăngnôranh để lấy đồ dựng chiến lũy. Chỉ có một nơi các gia chủ kháng cự lại, đấy là chỗ góc hai con đường Xanhtavoa và Ximông lơ phơrăng, chính họ đã phá chiến lũy. Chỉ có một nơi quân khởi nghĩa chịu thua, họ đã bắt đầu dựng chiến lũy ở phố Đuy Tămpơlơ, nhưng sau khi bắn vào một đội quân quốc dân, họ đã bỏ chạy theo phố Corđơri. Đội quốc dân quân nhặt được một lá cờ, một gói đạn và ba trăm viên đạn súng ngắn trên chiến lũy. Chúng xé tan lá cờ, cắm từng mảnh lên lưỡi lê mà mang về.
Tất cả những sự việc chúng tôi thong thả và lần lượt kể ra đây, đều xảy ra cùng một lúc. Ở chính giữa là ngôi nhà số 50 đã lừng danh vì Giannơ và một trăm linh sáu chiến sĩ đã từng dùng nó làm pháo đài. Một bên nó là chiến lũy phố Xanh Meri, bên kai là chiến lũy phố Môbuyê. Vì thế, nó kiểm soát được cả ba phố: phố Ácxít, phố Xanh Máctanh, và phố Busê ở ngay trước mặt. Hai chiến lũy được dựng theo góc thước thợ được bẻ gấp lại: một cái từ phố Môngtơrơi gấp về phố Tờruyăngđơri, một cái từ phố Lăng Giơvanh gấp về phố Xanhtavoa. Đó là chưa kể vô số chiến lũy mọc lên trong hai mươi xóm khác của Pari, rồi ở xóm Mare, xóm đồi Gơnơvie. Một cái ở phố Mêninmôngtăng, ở đấy có một cánh cổng sắt đã được tháo bật. Một cái khác gần cầu nhỏ Ôten đơ làm bằng một cỗ xe đã tháo ngựa và lật sấp xuống chỉ cách trụ sở cảnh sát khu phố có ba trăm thước.
Ở chiến lũy phố Mênêơriê, một người ăn mặc lịch sự phát tiền cho thợ. Ở chiến lũy phố Gơrônêta, một người cưỡi ngựa hiện ra trao cho một người khác, hình như là người chỉ huy, một bó gì giống như bó giấy bạc. Anh ta nói:
đây là để trả các khoản chi phí rượu.v.v.. Một người thanh niên tóc vàng, không đeo cà vạt, đi từ chiến lũy này sang chiến lũy khác để truyền đạt các hiệu lệnh. Một người khác, gươm tuốt trần, đầu đội mũ cảnh sát màu xanh lo cắt người canh gác. Ở trong chiến lũy, bao nhiêu tiệm rượu và các nhà gác cổng đều biến thành chỗ canh gác. Kể ra, cuộc bạo động đã được tổ chức theo một chiến thật quân sự thực tài tình. Các phố sá chật hẹp, không đều nhau, ngoắt ngoéo, nhiều góc và nhiều chỗ quanh quẹo được chọn rất thích hợp. Đặc biệt, xung qưuanh Xón Chợ, phố xá còn chi chít, rắc rối hơn đường rừng. Có người nói
hội Bạn Dân đã chỉ huy cuộc bạo động trong khu Xanhtavoa. Một người bị giết ở phố Pôngxô. Khám anh ta, thấy có một bản đồ Pari trên người.
Nhưng thực sự chỉ huy cuộc bạo khởi lại là một cái gì ào ạt dữ dội ở đâu trong không khí. Cuộc khởi nghĩa đột nhiên một tay dựng lên các chiến lũy còn tay kia chộp lấy hầu hết các đồn. Trong non ba tiếng đồng hồ, chẳng khác gì một đường thuốc súng bung cháy, nghĩa quân đã tràn ngập vào và chiếm được xưởng quân khí, nhà đốc lý ở quản trường Rôian, tất cả xóm Mare, xưởng quân giới Pôpanhcua, Galiôt, Satôđô và tất cả các phố gần khu chợ ở hữu ngạn sông Xen. Còn ở tả ngạn, họ đã chiếm được trại cựu binh, trại Xanhtơ Pêlagi, quảng trường Môbe, xưởng thuốc súng Đơ Mulanh, tất cả các cửa ô. Đến năm giờ chiều họ đã làm chủ được ngục Bátxti, nhà Lanhgiơri, quảng trường Chiến Thắng, và uy hiếp nhà ngân hàng, trại lính Pơti Pie, Tổng cục bưu điện. Một phần ba Pari nằm trong tay nghĩa quân.
Một cuộc chiến đấu khổng lồ diễn ra khắp mọi nơi. Do việc tước khí giới, khám nhà, cướp các hiệu bán võ khí, kết quả là cuộc chiến đấu mở đầu bằng gạch đá đã tiếp tục bằng súng đạn.
Vào khoảng sáu giờ chiều đoạn đường Xômông đã biến thành chiến trường. Đầu này là nghĩa quân, đầu kia là quân lính nhà nước. Người ta nấp ở hàng rào này để bắn sang hàng rào kia. Tác giả quyển sách này, một anh chàng thích quan sát lại hay mơ mộng đã tới nơi xem miệng của hỏa sơn. Anbh ta mắc kẹt vào giữa hai luồng đạn của hai bên. Để tránh cho khỏi bị đạn, anh ta chỉ còn cách nấp sau những cột trụ nhô ra ở tường ngăn các gian hàng, Anh ta mắc vào trong tình thế hiểm nghèo này non nửa tiếng đồng hồ.
Trong khi tiếng trống tập trung vang dội, quốc dân quân vội vàng mặc binh phục, mang võ khí, các đôi cảnh sát ra khỏi nhà đốc lý, các trung đoàn từ các trại lính kéo ra. Trước đường Ăngơrơ một tên lính đánh trống bị đâm một nhát dao găm. Một tên khác ở phố Thiên Nga bị ba mươi thanh niên vây chặt, đâm thủng trống rồi tước mất gươm. Một tên khác bị giết ở phố Xanh Lađa, ở phố Lơ Côngtơ, ba sĩ quan lần lượt gục xuống. Nhiều tự vệ thành phố bị thương ở đường Lomba phải tháo lui.
Trước sân Batavơ, một đội dân vệ bắt được một lá cờ đỏ đề: Cách
mạng cộng hòa số 127. Phải chăng đây thực sự là một cuộc cách mạng?
Quân khởi nghĩa đã đến trung tâm Pari thành một thành trì đồ sộ, quanh co, khuất khúc.
Ở đây là trung tâm, vấn đề thắng bại là ở đây. Còn ra là đụng độ nhỏ. Điều chứng tỏ tất cả sẽ quyết định ở đây là ở đây vẫn chưa đánh nhau.
Trong vài trung đoàn, binh sĩ tỏ ra do dự. Cái đó làm cơn khủng hỏang càng thêm đáng sợ, chưa biết sẽ kết thúc ra sao. Binh sĩ còn nhớ lại tháng bảy năm 1830, nhân dân nhiệt liệt hoan hô trung đoàn 53 vì nó đã đứng trung lập. Hai con người gan góc và từng trải trong các trận đánh lớn là thống chế Lôbô và tướng Buygiô chỉ huy quân đội, Buygiô dưới quyền Lôbô. Những đội quân tuần tiểu rất đông, gồm những tiểu đoàn chính quy, đi kèm bốn phía là những đại đội quốc dân quân, đằng trước có một thanh tra cảnh sát đeo dải tam tài, đang đi trinh sát xem những phố đã nổi dậy. Còn nghĩa quân cũng đặt người canh ở các góc đường có nhiều ngã và cả gan cho những đội tuần tiểu đi ra ngoài chiến lũy. Hai bên theo dõi nhau ráo riết. Chính phủ với quân đội trong tay, vẫn do dự. Trời sắp tối, tiếng chuông báo động ở Xanh Meri bắt đầu vang lên. Bộ trưởng bộ Chiến tranh bấy giờ là thống chế Xun, người đã dự trận Auxtéclit, nhìn quang cảnh này có vẻ lo ngại.
Là những tay thủy thủ già dặn quen lối đánh chính qui, chỉ lấy chiến thuật, cái kim chỉ nam duy nhất, làm phương châm chiến đấu, họ đâm mất phương hướng khi đứng trước cơn sóng gió bao la là sự phẫn nộ của quần chúng. Ngọn gió cách mạng phải đâu có thể điều khiển được.
Những đội quốc dân quân ở ngoại ô kéo vào thành vội vàng, hỗn độn. Một tiểu đoàn trong trung đoàn khinh kỵ 12 phi nhanh từ Xanh Đơni đến, tiểu đoàn chiến binh số 14 từ Cuốcbơvoa lại, những đội trong pháo bố trí trong vườn Caruxen đại bác được đưa đến.
Điện Tuylơri vắng lặng. Vua Luy Philít vẫn điềm nhiên thanh thản.
