Bahôren say sưa với cái chiến lũy, kêu lên:
- Xem đường phố mặc áo cổ bẻ này! Xinh chưa?
Cuốcphêrắc vừa dỡ quán rượu, vừa tìm cách an ủi bà góa chủ quán:
Bà Huysơlu ơi! Chẳng phải hôm nọ bà đã phàn nàn rằng người ta làm biên bản và phạt bà chỉ vì con Gibơlôt đã giũ nệm qua cửa sổ là gì?
- Đúng thế, ông Cuốcphêrắc quí hóa ạ! Lạy chúa! Ông cũng định vứt cái bàn ấy vào cái quỉ sứ của ông à? Cũng vì cài nệm ấy và cũng vì một chậu hoa trên cửa sổ rơi xuống đường phố mà nhà nước đã lấy của tôi một trăm phơrăng tiền phạt. Ông thấy có phải là một việc thậm vô lý không?
- Bởi thế, chúng tôi báo thù cho bà đây, bà Huysơlu ạ.
Bà Huysơlu hình như không thấy lợi lộc gì trong cái kiểu báo thù ấy. Bà hài lòng cũng như chị thiếu nữ A-rập nọ: chị ta bị chồng tát tay bèn về kiện với cha và đòi cha báo thù. Chị nói: như thế là hắn đã xúc phạm cha, oán thì cha phải báo oán. Người cha hỏi: hắn tát mày bên má nào? Má trái. Người cha tát bên phải má và bảo: thế là vừa lòng mày nhé! Mày về bảo hắn rằng hắn đã tát con gái tao thì tao phải tát vợ nó cho bõ ghét.
Lúc bấy giờ cơn mưa đã tạnh, nhiều chiến sĩ mới gia nhập hàng ngũ cũng đến. Trước đấy anh em thợ đã giấu dưới áo bờ-lu và đem tới một thùng thuốc súng, một giỏ chai đựng cường toan, hai ba cây đuốc đốt dạ hội và một cái sọt đầy những cây đèn trong đêm lễ sinh nhật nhà vua còn lại. Lễ ấy vừa mới cử hành hôm mồng một tháng năm. Người ta bảo rằng những thứ đạn dược ấy do một người chủ hiệu tạp hóa tên là Pêpanh cung cấp. Phố Săngvrơri có độc một cây đèn trụ, họ cũng đập mất, họ đập luôn cây đèn đối diện ở phố Xanh Đơni, và tất cả đèn đóm ở các phố lân cận là phố Môngđêtua, phố Xinhơ, phố Pơrêsơ, phố Tơruyăngđri.
Ănggiônrátx, Côngbơphe và Cuốcphêrắc điều khiển tất cả mọi việc. Bây giờ họ dựng hai chiến lũy cùng một lúc, đấu nhau theo hình thước thợ, cả hai đều tựa vào quán rượu Côranh: chiến lũy lớn chắn ngang đường phố Săngvrơri, chiến lũy nhỏ chắn phố Môngđêtua, về phía phố Xinhơ. Chiến lũy thứ hai này hẹp lắm và toàn dựng bằng thùng rượu và đá lát đường. Ở đấy cả thảy có năm chục người đương làm việc, trong số đó có ba mươi có súng: lúc kéo qua một cửa hiệu bán súng, họ đã mượn toàn bộ súng trong cửa hiệu.
Không có gì kỳ khôi lắm vẻ cho bằng đoàn quân ấy. Anh này mặc áo lễ phục, cầm gươm kỵ binh với hai súng ngắn, thứ súng giắt yên ngựa, chàng kia mình mặc sơ mi, đầu đội mũ tròn, lưng đeo bầu thuốc súng, anh nọ ngực áo thẳng dựng bằng bảy tờ giấy xám, tay cầm dùi thợ da. Có một anh chàng thét:
chúng ta phải tiêu diệt đến tên cuối cùng rồi chết trên mũi lê của chúng ta! Nhưng chàng ta lại không có lưỡi lê. Một người bên trong mặc áo choàng dài, ngoài đeo một tấm da trâu, lưng mang thứ bao đạn của quốc dân quân, vải bọc còn đính mấy chữ:
An ninh công cộng rành rành bằng len đỏ. Nhiều súng khắc số hiệu quân đội chính qui, không mấy ai đội mũ, cà-vat chẳng có chiếc nào, rất nhiều cánh tay trần, một vài cây giáo. Thêm vào đó, đủ lứa tuổi, đủ khuôn mặt, mặt của thanh niên trắng xanh, mặt của những anh công nhân rám đỏ. Ai nấy đều tất tả vội vàng. Vừa giúp đỡ họ vừa bàn tán về triển vọng chiến thắng: người thì nói đến khoảng ba giờ sáng sẽ có viện binh, kẻ nói có một trung đoàn chắc chắn đứng về phía cách mạng, có người nói cả thành Pari sẽ vùng dây bạo động. Thật là những câu chuyện kinh khủng xen trong một không khí nô đùa thâm mật. Trông họ, người ta tưởng là anh em một nhà, thế mà họ không biết tên nhau. Cảnh nguy biến lớn có chỗ đẹp là nó làm rạng tỏ tình hữu ái giữa những người chưa quen biết nhau.
Họ đốt một lò lửa trong nhà bếp để thổi cháy tất cả những thứ thìa, nĩa, cốc bằng thiếc mạ trong quán rưựou rồi đổ vào khuôn đạn. Họ vừa làm vừa uống rượu. Trên bàn la liệt những hạt kíp, những đạn lớn, đạn con cùng với cốc rượu vang. Trong buồng bi-a ba thầy trò bò Huysơlu xé khăn lau cũ để làm băng rịt thuốc. Sợ hãi làm cho mỗi người thay đổi một cách khác nhau: bà Huysơlu tỏ ra đờ đẫn, con Matơlôt ì ạch thở phì phò, còn con Gibơlôt lại tỉnh táo nhanh nhẹn hơn trước. Có ba nghĩa quân giúp đỡ họ, ba chàng rậm rịt những tóc, những râu cằm, râu mép làm cho họ run sợ, thế mà tay những người thợ ấy xé vải, làm băng nhanh nhẹn khéo léo như tay các chị thợ khâu.
Cuốcphêrắc, Côngbơphe và Ănggiônrátx có để ý đến một người hình vóc cao lớn lúc hắn nhập bọn. Người ấy bây giờ giúp sức dựng cái chiến lũy nhỏ, trông chừng cũng được việc. Gavrốt làm việc ở chiến lũy lớn. Còn chú thanh niên đã đến tìm Mariuytx ở nhà Cuốcphêrắc thì chú đã biến đi đâu mất từ lúc người ta lật đổ chiếc xe hàng.
Gavrốt nhẹ nhàng hào hứng tự nhận nhiệm vụ thúc đẩy công việc. Chú đi, chú lại, chú chạy lên, chú chạy xuống, chú xoa xít, chú tươi cuời. Hình như chú đến đấy để khuyến khích mọi người. Chú có kim chích chăng? Có đấy, đó là cảnh nghèo đói của chú. Chú có cánh chăng? Cũng có, đó là sự hân hoan của chú. Chú là sự quay cuồng. Người ta luôn luôn nom thấy chú, luôn luôn nghe thấy tiếng chú. Chú là cái ám ảnh gần như khó chịu vì không thể nào dừng lại một phút với chú. Cái chiến lũy to tưởng cảm thấy có chú cưỡi trên lưng. Chú làm cho những anh lêu têu phải ngượng, chú kích thích người lười, chú hồi sức cho người mệt, chú chọc tức những anh mơ mộng. Vì chú kẻ này vui lên, kẻ kia thêm hăng hái, kẻ nọ nổi nóng, có điều ai ai cũng hoạt động hơn lên. Chú châm anh sinh viên này, đốt anh thợ kia, đáp xuống, dừng lại, bay đi, lượn trên cảnh huyên náo, nhảy từ người này qua người nọ, vo ve, vù vù, hành tội đoàn ngựa kéo. Gavrrôt là con ruồi của Cỗ xe cách mạng vĩ đại.
Đôi cánh tay nhỏ của chú là sự chuyển động thường trực, hai lá phổi tí hon của chú chứa đựng huyên náo không dừng.
- Giỏi lắm. Chất thêm gạch đá lên! Thêm thùng rượu nữa! Nữa, thêm cái gì nữa chứ! Ở đâu có những thứ này nhỉ? Nào, cho tôi một giỏ vôi gạch vụn để nhét cái lỗ hổng này. Ồ, cái chiến lũy của các ông chả ra làm sao. Tệ lắm! Phải cho nó cao lên nữa đi. Có cái gì đem xếp cả đây, vứt cả đây, ném mẹ nó cả đây. Đập nhà ra mà bỏ vào. Một chiến lũy mà lị, một chiến lũy cũng như một bữa tiệc trà ở nhà mụ Gibu. Đây này có một cánh cửa kính đây.
Mọi người la ó:
- Cửa kính à? Cửa kính để làm đếch gì, hỡi chú bé hạt mít kia?
Gavrrôt cãi lại:
- Các anh bị thịt thì có! Dựng chiến lũy mà có cửa kính thì tuyệt. Cửa kính không ngăn được tấn công nhưng lấy cho được thì cũng còn khó với nó. Thế các anh chưa bao giờ trèo tường có cắm mảnh chai để trẩy táo trộm à? Cửa kính, ừ cửa kính sẽ cắt chân mẹ lũ quốc dân nếu chúng leo lên chiến lũy. Lạ gì, cái thứ thủy tinh là chúa phản phúc! À ra anh em chẳng có chút trí tưởng tượng nào, các anh em ạ.
Gavrốt lại còn tức điên ruột vì khẩu súng ngắn không cò của mình chứ. Nó chạy hết người này đến người khác, luôn mồm đòi hỏi:
- Súng đâu? Tôi cần một khẩu súng! Tại sao không phát cho tôi một khẩu súng?
- Phát súng cho mày à? Côngbơphe nói.
- Ơ kìa! Sao lại không? Năm 1830, khi gây nhau với Sáclơ X, thì tôi vẫn được phát cho một khẩu súng mà.
Ănggiônrátx nhún vai:
- Khi nào người lớn đủ súng thì mới phát cho trẻ con.
Gavrôt kiêu hãnh quay lại bảo:
- Hễ đằng ấy chết trước thì tớ lột súng tớ lấy.
- Nhãi con! Ănggiônrátx buột miệng.
- Bạch diện! Gavrôt đáp.
Vừa lúc ấy, một anh chàng công tử bột thơ thẩn lạc đến đấy, làm cho họ quên phắt chuyện cãi cọ. Gavrôt gọi hắn:
- Thanh niên kia! Lại đây với chúng tôi! Nào, cũng phải làm gì đó cho bác tổ quốc già này với chứ?
Chàng công tử bỏ chạy mất.
V
CÔNG VIỆC CHUẨN BỊ
(Les préparatifs)
Báo chí đương thời bảo cái chiến lũy phố Săngvrơri là một thành trì không thể nào chiếm được, và nó cao ngang một tầng lầu thứ nhất. Nói như thế là sai. Thực ra, trung bình nó cao không quá hai thước. Nhưng họ đã dựng chiến lũy một cách khiến cho các chiến sĩ có thể đứng khuất ở phía trong, hoặc nhô người lên bao quát tất cả, hoặc hơn nữa leo lên đỉnh nhờ bốn tầng đá chồng thành bậc thang ở phía trong. Ở phía ngoài, mặt chiến lũy xếp toàn gạch, đá và thùng rượu. Lại có cột nhà, ván gỗ gài chằng chịt và mấy cái bánh xe của hai cỗ xe là cỗ xe của Ăngxô và cỗ xe chở khách lật úp xuống. Thành ra nó có vẻ lởm chởm không biết đằng nào mà lần vào. Chỉ có một cái khe nhỏ vừa lọt một người ở chỗ chiến lũy giáp với tường bên kia đường cách xa quán rượu nhất để có thể tách ra. Trục cỗ xe chở khách được dựng ngược lên thẳng đứng, có dây thừng giữ. Ở đầu trục buộc một lá cờ đỏ bay phấp phới trên chiến lũy.
Chiến lũy nhỏ phố Môngđetua nấp sau quán rượu nêm không ai trông thấy. Hai chiến lũy gộp lại thành một công sự hẳn nhiên. Ănggiônrátx và Cuốcphêrắc thấy không cần phải chắn ngang đoạn kia của phố Môngđêtua là đoạn do phố Prêsơ mà thông ra chợ vì họ muốn giữ một lối thông ra ngoài.Vả chăng họ cũng không sợ bị tấn công từ đường Prêsơ vì đường này hiểm trở quanh co.
Như vậy, trừ con đường này để hở, - mà lý luận quân sự Phôla gọi là một giao thông hào - và trừ cả hai ke hở nhỏ xíu ở đường Săngvrơri thì phía trong chiến lũy làm thành một hình tứ giác lệch bốn bề bịt kín. Ở trong tứ giác này tiệm Coranh làm thành một góc lồi. Từ lũy lớn đến những nhà cao, nhà nào cũng có người ở nhưng từ trên xuống dưới đóng kín mít cửa.
Tất cả công việc này hoàn thành trong non một tiếng đồng hồ không gặp trở ngại, và nhóm người gan góc này vẫn không thấy một cái mũ lông nào hay một lưỡi lê nào xuất hiện. Có anh tư sản nào lãng vãng đến phố Xanh Đơni, liếc mắt nhìn phố Săngvrơri, thấy chiến lũy, cũng lo nhanh chân tháo sớm.
Hai chiến lũy đã dựng xong, lá cờ đã treo lên, họ lôi một cái bàn ra khỏi tiệm rồi đứng lên trên bàn. Ănggiônrátx mang cái thùng vuông đến và Cuốcphêrắc mở nó ra. Thùng này đầy các-tút. Thấy đạn, những ai gan góc nhất cũng giật mình, mọi người lặng đi một lát.
Cuốcphêrắc vừa phân phát đạn vừa cười.
Mỗi người lĩnh ba mươi các-tút. Nhiều người có thuốc súng bắt đầu làm thêm liều đạn nhân ở đấy đang đúc đạn. Người ta khiêng thùng thuốc súng đặt lên cái bàn khác đặt gần cửa để dự trữ.
Tiếng trống tập trung vang khắp Pari vẫn không dứt, nhưng vì nghe mãi nó đã thành ra một thứ tiếng đều đều, chẳng ai để ý. Tiếng trống khi nghe xa xa, khi tiến lại gần, ngân vang một cách não ruột.
Mọi người nạp đạn vào súng khoan thai trịnh trọng. Ănggiônrátx đặt ba người gác ở ngoài chiến lũy: một người ở phố Săngvrơri, một người ở phố Prêsơ, người thứ ba ở phố Tơruyăngđri.
Thế rồi, chiến lũy dựng xong, các vị trí chiến đấu đã có người giữ, súng đã nạp đạn, người gác đã bố trí, họ cùng đứng với nhau ở giữa đường phố dễ sợ, vắng tanh, xung quanh là những ngôi nhà lầm lì im lặng vắng hết bóng người như đã chết. Xung quanh họ, bóng sẫm của buổi chiều tà bỗng mỗi lúc một dày. Giữa cảnh âm u, tịnh mịch, người ta cảm thấy có một cái gì đó ghê tởm, hãi hùng đang lù lù tiến đến và những con người cô lập đó chờ đợi, tay nắm vũ khí kiên quyết và bình tĩnh.
