ng bà Shelby vào phòng ngủ. Ông ngồi dựa ra ghế bành, dáng bộ thoải mái và đang chăm chú đọc các thư từ do gã phát thư từ bưu điện đem đến lúc xế. Bà vợ thì đang chải lại mớ tóc trước gương. Đột nhiên, bà nhớ đến vẻ thất sắc của cô tớ gái ban chiều khi cô ta chải tóc cho bà. Chưa bao giờ Elisa có vẻ sợ hãi đến như thế, mặt cô nhợt nhạt, đôi mắt thất thần... Bà đâm nghi ngờ, quay sang hỏi chồng:- Này anh, cái ông dùng cơm tối nhà ta vừa rồi là ai vậy? Em trông có vẻ... làm sao ấy... không có vẻ là người lương thiện mấy, phải không?- À, Haley đó mà.Ông chồng lơ đãng trả lời vợ, mắt vẫn dán vào tờ thư đang cầm trên tay.- Nhưng ông ta đến nhà mình làm chi chớ? Có gì vậy, hở anh?- À, anh có vài việc làm chung với ông ta trước đây ở Natchz...- Chỉ có thế thôi ư? Mà ông ta thân đến cái mức đến nhà mình dùng bữa sao?- Ừ! Không, hắn không tự ý đến, chính anh mời đó chớ. Anh có hàm ơn hắn chút việc... Em để ý làm chi...Không thể úp mở mãi, bà vợ hỏi thẳng:- Này, có phải hắn là người buôn nô lệ không?- Kìa em yêu quý! Tại sao em lại hỏi anh câu này?- Tại sao ư? Arthur ơi! Anh có điều gì giấu em phải không? Hồi xế, Elisa đến đây, nó có vẻ lo sợ lắm, nó khóc thảm thiết và kể cho em nghe là... là anh tiếp một tên buôn nô lệ và anh còn định bán con nó nữa... Tội nghiệp nó quá...- Chúa ơi! Nó nói thế sao?Ông Shelby không ngăn được tiếng kêu thảng thốt, kêu xong, ông lại dán mắt vào lá thư như đang chú ý vào đó, song thật ra, ông không đọc được chữ nào. Ông tự nhủ thầm: trước sau gì sự thật cũng là sự thật, nói bây giở hay để mai mốt cũng thế thôi.Bà vợ hắng giọng nói tiếp, tay vẫn chải mớ tóc óng ả:- Em bảo Elisa là đừng có ngu ngốc, là anh không bao giờ xử sự như thế với nô lệ nhà mình. Em bảo anh không bao giờ bán nô lệ, không bán đứa nào cả, nhất là con nó, lại càng không, không bao giờ...- Em nói đúng. Anh đồng ý với em về điều này. Nhưng em chưa biết rõ hiện trạng... Anh đang bị kẹt... Anh khổ tâm lắm nhưng bắt buộc phải bán bớt đi vài người...- Bán bớt đi vài người? - Bà Shelby kêu lên hoảng hốt - Trời ơi! Anh nói chuyện đứng đắn đó chứ, Arthur?- Anh rất đứng đắn, em ạ! Anh thú thật với em là anh đã bằng lòng bán Tom...- Cho gã buôn người đê tiện đó, hả?- Phải!Người chồng nuốt nước bọt, khó khăn tiếp:- Vì không còn cách gì hơn...- Chúa ơi! Tom? Người nô lệ trung thành với anh từ tấm bé, người nô lệ tốt bụng và phi thường đó? Ông Shelby ơi! Ông đã hứa cho Tom được tự do, cả tôi nữa, tôi đã nhiều lần nói điều này với Tom... Shelby ơi! Ông có thể... ông dám thế à? Và rồi (giọng bà run run vì xúc động và phẫn nộ) ông sẽ bán luôn thằng Henri, đứa con trai độc nhứt của con Elisa chứ chẳng không...- Em ơi! Em không hiểu lòng anh, em phải thông cảm cho anh. Phải! Anh phải cho em biết tất cả sự thật: anh cũng bằng lòng bán Henri... Kìa, sao em nhìn anh như nhìn một quái vật như thể? Anh, anh chỉ làm một việc như bao nhiêu người quanh ta đang làm và sẽ làm, thế thôi.Giọng người vợ nghẹn ngào, khổ sở:- Làm sao đến nỗi này? Làm sao lại đến phải bán nô lệ trung tín của mình? Mà nếu có kẹt, cớ sao anh lại lựa hai người đó trong trăm ngàn đứa khác? Hết người rồi ư? Tại sao lại là hai người này, hở anh Arthur? Sao anh chọn họ?Người chồng đáp mau:- Tại sao ư? Tại vì hai người đó đáng giá hơn hết, em đã hiểu chưa? Anh đã nói với em là anh không muốn đâu. Em nghe đây: Haley còn đòi mua luôn cả Elisa nữa kia và gã hứa trả giá thật cao... nhưng anh biết là em không bằng lòng, phải không?- Thằng khốn kiếp!Người vợ la lên. Người chồng trầm giọng lại:- Em ơi! Nghe hắn đề nghị, anh hết sức bất bình. Anh đâu phải vô lương tâm? Em biết anh mà. Anh không nghe lời gã, tuy là gã đã...Bà Shelby ngồi xuống ghế, dịu giọng lại:- Arthur, em xin lỗi anh! Em quá nóng... Anh làm em kinh ngạc quá. Em không bao giờ ngờ đến chuyện này. Có lẽ... có lẽ em đã quá thương xót những người nô lệ. Nhưng, anh nghĩ coi, Tom là một kẻ tôi tớ trung tín nhất, đáng quý nhất, em đoán chắc rằng, nếu anh cần, bác ấy dám hy sinh tính mạng vì chủ, không do dự. Arthur ơi!... Em nghĩ là Tom hơn một tên nô lệ tầm thường nhiều lắm, vượt bực...- Anh biết, anh biết điều này hơn cả em, nhưng em cũng phải biết rằng đây là chuyện bắt buộc, hoàn toàn ngoài ý muốn.- Tại sao ta không hy sinh bớt một số tiền? Nào, để coi... em sẵn sàng chịu thiệt thòi về phần em. Em sẽ cố gắng, Arthur ơi, Chúa đã dạy rằng... Này anh ơi! Em thấy rằng nếu cần ta phải hy sinh vì hạnh phúc của những người khốn khổ này. Anh nghĩ coi: em đã dạy dỗ họ, lo lắng cho họ, chăm sóc họ. Từ nhiều năm rồi em biết rõ cả những niềm vui nho nhỏ cũng như những nỗi ưu tư, những phiền muộn chất ngất của họ. Làm sao em dám ngẩng mặt lên trước mặt họ khi mà chỉ vì một món lợi vật chất chúng ta bán đi chú Tom, con người xứng đáng và tốt lành nhất trong đám người nô lệ của ta, người mà anh từng hứa cho được tự do? Làm thế, em đã phải phản lại, làm trái những gì em dạy họ, có khác gì xóa bỏ khỏi đầu óc họ những điều em từng khuyên nhủ họ nên yêu thương và kính trọng? Phải! Em đã dạy đám nô lệ của ta cách cư xử với xung quanh. Vợ ăn ở với chồng ra sao, con đối vởi cha ra sao, họ hàng nên thế nào... Nay anh làm thế thì khác chi tỏ cho họ biết rằng mọi liên hệ giữa người với người đều có thể xóa tan, biến mất vì tiền? Em vẫn thường tâm tình với Elisa về đứa con yêu quý của nó, về bổn phận người mẹ, nhất là một người mẹ có đạo: phải chăm sóc con, giáo dưỡng con nên người. Em sẽ ăn nói làm sao đây, khi anh cướp con nó bán cả hồn lẫn xác cho tên vô lại, bất lương? Bán để lấy tiền? Anh ơi, em đã bảo nó là linh hồn đáng giá hơn cả mọi vật trên đời này. Làm sao nó còn tin tưởng ở em khi ta bán con nó cho tên buôn nô lệ?- Emilie. Đừng làm anh điên đầu thêm. Anh vẫn tôn trọng ý kiến em từ trước nay. Nhưng lần này, anh không thể nghe em được. Em phải hiểu đó là cách duy nhất để cứu anh. Anh không muốn chút nào, nhưng phải chọn cách này, một là bán hai người đó, hai là phải bán hết. Chúng sẽ phải ra đi hay tất cả phải đi. Haley hiện nắm giữ tất cả giấy nợ của anh. Nếu anh không thanh toán bằng cách ấy ngay bây giờ cho xong thì sẽ quá muộn. Anh đã cố tình giảm mọi chi tiêu, đào bới khắp nơi, đã vay mượn... Tóm lại anh đã làm đủ mọi cách trừ cách tồi tệ nhất: ăn xin. Anh sẽ trả xong món nợ lớn với giá tiền bán hai người này. Em hiểu rồi, đừng bắt anh lặp lại hoài điều khổ tâm.Bà Shelby tháo cái đồng hồ vàng ra khỏi cổ tay, ngập ngừng nói:- Em không có nhiều món trang sức quý giá, tuy vậy, cái này cũng... được đấy chứ? Nó khá đắt tiền. Để cứu thằng bé đáng thương, em sẽ hy sinh những gì em có, được không? Để em tính coi...- Anh rất tiếc, Emilie ạ! Tình cảm của em đối với nô lệ thật cao quý, nhưng vô ích, không cứu vãn được gì. Mọi sự đã đâu vào đấy cả. Giấy tờ cam kết do chính tay anh ký đã nằm trong tay Haley. Ta chỉ còn cách cầu Chúa cho họ không bị hành hạ khổ sở, cho họ được sung sướng như khi ở với gia đình ta. Em chưa biết rõ tâm địa Haley, hắn có thể làm cho anh tán gia bại sản nếu anh trái lời hắn. Đáng ra, em phải mừng vì anh đã may mắn thoát được bàn tay độc ác của hắn...- Hắn hung tợn lắm sao, anh?- Trời! Hắn không phải hung tợn nhưng hắn quả là một con người quỷ quyệt và nhiều thủ đoạn, một con người chỉ biết có tiền bạc và lợi lộc vật chất. Lạnh lùng, sắt đá, khó lay chuyển hắn như thể khó lay chuyển được nấm mồ hay cái chết. Hắn dám bán cả mẹ già của hắn, nếu hắn thấy thủ lợi được, nếu bà có giá.- Vậy mà bác Tom trung thành và thằng Henri xinh xắn dễ yêu của Elisa lại lọt vào tay hắn... sao cho nổi... hở trời cao?- Em yêu quý! Anh nhức đầu lắm khi nghĩ đến điều này, anh muốn quên đi. Sáng mai Haley sẽ đến nhận hàng. Anh đã ra lệnh thắng ngựa sẵn sàng từ tinh mơ, anh phải rời khỏi trang trại. Anh không đủ can đảm để nhìn Tom, anh không xứng đáng nhìn Tom. Phần em, em cũng nên đi dạo đâu đó và dắt cả Elisa đi, đừng để sự thật đau lòng xảy ra trước mắt nó...Bà Shelby la lên, phản đối liền:- Không! Không! Em không thể đồng lõa trong việc gian ác này. Em sẽ đến thăm bác Tom, em sẽ ở cạnh họ, cạnh nỗi khổ to lớn khủng khiếp của họ. Họ sẽ thấy bà chủ của họ đau khổ cùng với họ, vì họ.Bà ngừng lại một giây, rồi tiếp:- Còn Elisa... Trời ơi! Em không dám nghĩ đến nó. Xin Chúa tha tội cho chúng ta. Trời ơi! Vì sao mà chúng ta phải chịu thử thách ghê gớm này, thật hcm cả cực hình. Tại sao...?

*

Cuộc đối thoại này lọt vào tai một kẻ thứ ba mà hai ông bà không hề ngờ đến.Giữa phòng khách và phòng ngủ của chủ nhân có một phòng khá rộng. Elisa với trực giác bén nhạy, tinh tường đã không sao chợp mắt, lẻn vào trốn tại đó.Đầu óc cô như bốc lửa, tim gan nóng nảy, rạo rực, cô ghé tai vào khe cửa nghe trộm từ đầu cuộc đối thoại, không sót tiếng nào.Đợi cho cuộc trò chuyện chấm dứt hẳn, nàng run rẩy chạy về phòng, mặt tái mét, môi mím chặt.Lúc này Elisa không còn cái vẻ hiền lành rụt rè như trước nay nữa. Cô cẩn thận bước lại hành lang, ngừng một lúc trước phòng bà chủ, giơ hai tay lên như muốn kêu cứu nhưng rồi cô quay lại, trở về phòng riêng.Đó là một căn phòng nhỏ bé và yên tĩnh ở cùng tầng với phòng bà Shelby.Trên giường, thằng bé bụ bẫm đang ngủ say, những lọn tóc lòa xòa buông rũ vô trật tự quanh khuôn mặt ngây thơ, cái miệng xinh xắn hé mở, hai bàn tay nhỏ bé, mũm mĩm bên ngoài tấm chăn đắp, trên vẻ mặt rạng rỡ một nụ cười như đóa hồng tươi dưới tia nắng mặt trời của một sáng đầu xuân.- Tội nghiệp cho con tôi! Họ sẽ bán con, nhưng mẹ không bao giờ để yên, mẹ sẽ cứu con, dù bất cứ giá nào.Không một giọt nước mắt nhỏ xuống gối, sự thống khổ tột độ như làm khô cạn nguồn nước mắt của thiếu phụ đáng thương, mặc dù nàng tưởng như nàng có thể khóc bằng chính máu tận tim mình, trong lặng lẽ và đơn độc.Elisa lấy bút chì và một mẩu giấy rồi viết vội vàng:“Bà yêu kính của con!

Xin bà hiểu con và đừng cho con là đứa bạc bẽo, vô ơn. Bà ơi! Xin bà đừng nghĩ xấu về con... Con đã nghe hết những lời bà nói với ông con trong đêm qua. Con đành phải ra đi để cứu con trai duy nhứt của con. Bà tha thứ và đừng nguyền rủa con. Con cầu xin Chúa ban phúc và thưởng công bà về lòng từ ái của bà.

Con: Elisa”.Viết xong, Elisa nhanh nhẹn gấp tờ giấy lại đoạn ghi tên nữ chủ nhân lên đó rồi nàng đến ngăn kéo rút ra một bao áo quần của con, buộc thật chắc vào mình nàng bằng cái khăn. Dù trong lúc bối rối nhất, người mẹ vẫn luôn luôn chu đáo, vì thế nàng cẩn thận nhét thêm vào bao áo quần vài món đồ chơi mà nàng biết là con rất ưa thích, ngoài ra, nàng lấy thêm một con két sặc sỡ để con chơi lúc đánh thức nó dậy bất ngờ.Người mẹ thật khó khăn mới dựng thằng bé dậy được, nó ngủ say quá. Sau cùng nó cũng cố gắng tỉnh ngủ và bắt đầu chú ý đến con chim trong khi mẹ nó quàng khăn vào cổ và đội nón lên cho nó.- Mẹ, mình đi đâu bây giờ, hở mẹ?Thằng bé tò mò hỏi khi thấy mẹ nó đến bên với cái áo ấm và đôi giầy.Người đàn bà bế con lên lòng, ôm chặt nó và nhìn con bằng đôi mắt nồng nàn thương yêu khiến nó chợt linh cảm được phần nào điều quan trọng xảy ra.- Chậc! Henri! Đừng nói to, coi chừng người ta nghe được thì khốn. Có một người đàn ông hung tợn sẽ đến đây bắt bé Henri của mẹ, đem đi thật xa, xa lắm đến một chỗ tối tăm, dễ sợ lắm. Nhưng mẹ đời nào để lão ấy bắt con mẹ đi? Mẹ sẽ mặc áo thật dày ấm cho con, đội mũ cho con và mẹ con ta trốn đi khỏi đây.Vừa thốt những lời này người mẹ vừa mặc áo, cài nút cho đứa trẻ rồi bế nó lên tay, đoạn thì thầm vào tai con:- Hãy tỏ ra ngoan ngoãn, nghe con Henri của mẹ!Nàng khe khẽ mở cửa phòng, lẳng lặng bước ra ngoài.Đêm lạnh và đầy sao. Elisa quấn chặt khăn quàng cổ cho con. Thằng bé ngây thơ nào đã biết gì về những điều ghê gớm đang chờ đón nó.Con chó Bruno già nua - giống chó to lớn của miền Terre-Neuve - đang ngủ ở đầu hành lang cũng vừa thức giấc, gầm gừ khi mẹ con Elisa đến gần. Elisa dịu dàng gọi tên nó. Vốn đã từng đùa giỡn hàng trăm bận với cô nên con vật ve vẩy đuôi, chạy theo cô. Trong đầu óc đơn giản của con vệt này cũng có điều thắc mắc về sự đi dạo bí mật trong đêm của người thiếu phụ đáng thương. Sự việc xảy ra làm nó lưỡng lự, không biết có nên đi theo cô không?Elisa bước đều tới; con vật thì dừng lại, hết nhìn ngôi nhà lại đưa mắt nhìn mẹ con thiếu phụ. Song rồi sau rốt Bruno có vẻ như đã dứt khoát, nó chạy theo người đi trốn.Vài phút sau đó, người và vật đến túp lều của bác Tom. Elisa gõ nhẹ vào khuôn cửa.- Lạy Chúa! Ai đến vào giờ này?Bác gái bật dậy trong bóng đêm, hỏi vọng ra và đưa tay kéo tấm màn. Nhận ra tiếng Elisa, bác kêu lên:- Ủa, con đấy à? Ông ơi, dậy mà coi này! Có cả con chó Bruno nữa chớ, nó cào lên cửa kìa. Có chuyện gì vậy, hở? Chờ chút coi, ta mở cửa.Ánh sáng của ngọn đèn do bác trai vừa đốt lên soi rõ khuôn mặt bối rối và đôi mắt thất thần của Elisa.- Cầu Chúa ban phước cho con, Elisa! Có chuyện gì mà coi con có vẻ sợ hái dữ vậy? Con có đau ốm chi không?- Con đi trốn đây, cha Tom! Con đi trốn đây, mẹ! Con đi trốn, đem theo con trai con. Ông chủ... ông ấy bán con của con!- Bán?Đôi vợ chồng người nô lệ cùng thốt lên tiếng ghê gớm đó và họ cùng giơ tay lên như thể không sao tin được lời Elisa. Thiếu phụ da đen lập lại, giọng rõ ràng hơn:- Phải! Bán! Hồi đêm, con đứng nấp ở cửa phòng ông bà chủ, con nghe rõ ràng hết: ông chủ nói với bà là ông đã bán thằng bé Henri này... cả cha nữa đó, cha ơi! Bán cả hai cho tên lái buân nô lệ. Sáng sớm, ông chủ sẽ đi khỏi trại và lão đó sẽ đến để nhận hàng... Con nói thật đó.Trong lúc Elisa thao thao nói, bác Tom đứng sững, hai tay buông thõng, mắt mở trừng trừng vì quá kinh hoàng, như thể đang nằm mơ. Và rồi, giây lát sau, chậm chậm, từ từ, bác bắt đầu hiểu rõ sự việc, bác ngả ngồi xuống cái ghế cũ kỹ, gục đầu trên hai gối.- Cầu Chúa thương xót chúng tôi - Bác gái rền rĩ - Trời ơi! Kinh khủng biết bao nhiêu! Tôi không thể nào tin được chuyện ghê gớm này, vậy mà nó lại là sự thật. Tom ơi! Ông đã làm gì nên tội, ông đã lầm lỗi gì đến nỗi bị chủ bán đi?- Không đâu mẹ à! - Elisa nói với bác gái - Cha không có lỗi gì hết, mà ông chủ cũng không muốn bán cha đâu, tình thế bắt buộc mà. Cả bà nữa, chao! Bà tốt làm sao, con nghe bà cầu nguyện và van nài với ông xin ông đừng bán cha và thằng Henri, nhưng ông bảo là vô ích, ông mang nợ lão lái buôn, lão đòi ông phải bán cha và thằng Henri của con, ông phải nghe theo, lão có quyền đòi hỏi bất cứ điều gì. Nếu mà ông chủ không trả nợ cho lão, mai kia ông chủ sẽ phải bán hết gia sản và ông bà cũng phải ra đi nữa kia. Con nghe rõ ràng như thế: hoặc bán hai người, hoặc phải bán hết. Lão đó thật độc ác. Ông chủ nói ông nhức đầu lắm, ông bực mình lắm. Ước gì mẹ với cha nghe những lời bà nói. Bà thật là một con chiên ngoan đạo và đầy lòng nhân hậu. Con rất khổ tâm khi phải xa bà như thế này, nhưng con không thể làm gì khác hơn. Chính bà, bà cũng nói rằng một linh hồn đáng giá hơn cả mọi sự trên đời. Con của con cũng có một linh hồn. Nếu để họ bắt nó đi, linh hồn nó sẽ ra sao? Điều con sắp làm đây chắc là đúng, không phải là một hành động tồi tệ... Nếu điều này sai, con xin Chúa tha tội cho con, vì con không thể hành động khác hơn.- Còn ông, ông chồng thân yêu của tôi ơi! Ông còn chần chờ gì nữa đây? Dễ chừng ông muốn chờ cho họ đến tóm cổ ông, bắt ông đưa qua bên kia sông sao? Bên đó họ để dân da đen chúng ta chết vì đói và cực nhọc. Tôi đây, tôi thà chết trăm ngàn lần còn hơn để bị đày qua đó. Này ông, còn kịp thì giờ, ông đi đi cho xong, ông trốn liền đi, với Elisa! Ông nhớ là ông có thông hành tự do để có thể đi đến bất cứ chỗ nào. Đi ngay đi, tôi sửa soạn hành lý cho ông đây! Tom ơi!Bác gái bảo chồng. Song chồng bác lại không nghĩ như bác, ông thong thả ngẩng đầu lên, nhìn quanh với vẻ buồn rầu mà bình tĩnh lạ thưởng:- Không! Tôi không đi trốn đâu. Elisa ơi! Con hãy đi ngay đi. Con làm đúng. Còn ta, ta mà cũng trốn đi thì... bậy. Chúa muốn con ra đi chứ không phải già Tom này.Quay sang vợ, bác tiếp:- Kìa, dễ chừng bà không nghe Elisa nói hay sao: hoặc tôi bị bán đi, hoặc tất cả mọi người và vật ở đây sẽ phân tán hết. Tôi thì khác, tôi có thể chịu đựng được đến đâu hay đó...Có tiếng gì là lạ, khác thường như tiếng thở dài, thổn thức thoát ra từ lồng ngực vạm vỡ của bác Tom, bác trầm giọng tiếp:- Ông chủ đã đặt tôi đâu, tôi sẽ ngồi đó. Tôi không bao giờ thiếu lòng tin, tôi không bao giờ phản lại chủ tôi, nhất là trong lúc này, lúc mà ông cần tôi để tránh khỏi phải tán gia bại sản, phải bán những người nô lệ khác. Bà ơi! Chủ tôi không thể bị phản, ông sẽ yên lòng để chăm sóc trang trại, bà và lũ trẻ sẽ nhờ được ông, và cả những người nghèo khổ khác như ta.Nói xong, bác đi về phía cái giường cũ, trên đó có mấy mái đầu bé nhỏ bù rối, không thể cầm giữ nữa, bác nức lên khóc ròng.Elisa vẫn đứng lặng bên cửa từ nãy giờ, lên tiếng:- Con đã gặp chồng con lúc xế hôm qua. Lủc đó con đâu có ngờ được những điều sắp xảy ra. Bên ấy, họ dồn chồng con vào bước đường cùng và anh ấy nói là hôm nay sẽ bỏ trốn đi. Mẹ hãy nói cho anh ấy biết mọi chuyện bên này và chuyện con bỏ đi. Mẹ hãy nói với ảnh là con sẽ cố gắng để sang Canada, là con yêu anh hơn cả. Mẹ ơi! Nếu con không còn dịp nào gặp ảnh nữa, xin mẹ nói giủm con là...Elisa ngừng bặt, quay vào vách một lúc rồi giọng buồn rầu hơn bao giờ, cô nói tiếp:- Mẹ nói giùm anh ấy cố gắng sống lương thiện để còn được gặp con trên Thiên đàng. Mẹ gọi giùm Bruno, đóng cửa nhốt nó lại, tội nghiệp con chó, đừng để nó đi theo con.Vài lời nhắn nhủ cuối cùng, những giòng nước mắt không cầm giữ nổi, nỗi bịn rịn trước phút chia ly, những câu chúc lành... Rồi sau rốt, người mẹ ôm chặt đứa bé còn ngái ngủ và sợ hãi trong đôi cánh tay, lặng lẽ bước mau giữa đêm sâu.