ọi người đến vây quanh Mariuytx. Cuốcphêrắc nhảy lên bá cổ chàng.
- Hóa ra cậu!
- May quá! Côngpơphe nói.
- Cậu đến đúng lúc thật! Bôtxuyê tiếp.
- Không có cậu, tớ đi đời rồi! Cuốcphêrắc lại nói.
- Không anh, chúng đã nuốt em mất rồi! Gavrốt thêm.
Mariuytx hỏi:
- Ai chỉ huy ở đây?
- Cậu đấy, Ănggiônrátx bảo.
Cả ngày hôm ấy đầu óc Mariuytx đã như một lò lửa, bây giờ lại là một cơn lốc. Cơn lốc trong lòng mà như một cơn lốc ở ngoài trời, nó cuốn cả người chàng đi. Chàng có cảm tưởng như đã cách xa cuộc sống hàng vạn ngàn dặm. Hai tháng tình yêu tươi thắm, rực rỡ bỗng dưng chấm dứt bằng cái vự thẳm ghê rợn này: mất Côdét, cái chiến lũy này, rồi ông cụ Mabớp hy sinh cho nền cộng hòa, rồi bản thân chàng lại thành người chỉ huy của nghĩa quân, tất cả đối với chàng đều như một giấc mộng kỳ dị. Chàng phải cố sức mới nhớ ra được mọi sự xung quanh là có thật. Chàng chưa sống bao nhiêu nên chưa hiểu được cái dễ xảy ra nhất, và cái điều luôn luôn phải phòng bị chính là cái bất ngờ. Chàng chứng kiến tấn kịch của đời chàng mà chàng chẳng khác gì ngồi xem một vở kịch chàng không hiểu đầu đuôi gì cả.
Trí óc rối mù, chàng không nhận ra Giave. Tên này vẫn bị buộc vào cây cột, và suốt cuộc tấn công, chẳng hề nhúc nhích. Hắn lặng lẽ đưa mắt nhìn bọn người nổi loạn, vừa nhẫn nhục như một người tử vì đạo, vừa uy nghi như một quan tòa. Mariuytx thật ra cũng không trông thấy hắn.
Trong lúc ấy quân tấn công vẫn im lìm. Nghe rõ chúng đi lại, đông đảo, ở cuối phố, nhưng chúng không dám tiến lên nữa. Có lẽ chúng đang chờ lệnh mới, hoặc đang chờ tiếp viện rồi mới ào lên tấn công đồn lũy khó khăn này một lần nữa. Nghĩa quân đã cắt canh gác và đôi ba người vốn là sinh viên trường thuốc bắt đầu băng bó số anh em bị thương.
Bàn ghế trong quán, trừ hai cái bàn, một cái để đạn dược, bông băng, và cái bàn trên đó đặt thi hài ông cụ Mabớp, còn thì người ta vứt ra ngoài, đem chất thêm vào chiến lũy. Trong gian phòng thấp người ta dùng tạm những tấm đệm trải giường của bà Huysơlu và các người đầy tớ gái. Các người bị thương được đặt lên các tấm đệm ấy. Riêng ba nhân vật tội nghiệp sống trong quán Côranh núp dưới hầm nhà.
Đang vui mừng qua khỏi cơn nguy thì một nỗi đau xót đến làm mọi người rầu rầu.
Điểm danh thì thấy nghĩa quâm thiếu mất một người. Ai? Một trong những kẻ thân thiết nhất, anh dũng nhất: Giăng Pruve. Anh em tìm trong số bị thương, không có. Tìm trong một số người chết, cũng không. Chắc là chàng bị bắt làm tù binh.
Côngpơphe vảo Ănggiônrátx:
- Chúng bắt bạn ta, nhưng ta lại giữ tên tay sai của chúng. Cậu thấy có cần phải giết tên chó săn này không?
- Cần chứ, Ănggiônrátx đáp, nhưng không cần bằng cứu sống Giăng Pruve.
Hai người ngồi nói chuyện trong gian phòng thấp, bên cạnh cây cột buộc Giave, Côngpơphe lại nói:
- Thế thì tớ đi cột cái khăn tay vào đầu gậy, sang điều đình với bọn chúng để đổi người..
Ănggiônrátx đưa tay lên cánh tay Côngpơphe:
- Này, nghe kia.
Cuối phố có tiếng súng lích kích một cách có ý nghĩa. Một giọng cứng cỏi thét lên:
- Cộng hòa Pháp quốc muôn năm! Tương lai muôn năm!
Nghe rõ là tiếng Pruve.
Một ánh chớp vụt lóe lên, tiếp liền là một loạt súng nổ.
Rồi im lặng như cũ:
Côngpơphe kêu lên:
- Chúng giết Pruve rồi!
Ănggiônrátx nhìn Giave nói:
- Cánh mày vừa bắn mày đấy.
VI
CÁI CHẾT HẤP HỐI SAU CUỘC SỐNG THOI THÓP
( L' agonie de la mort après l' agonie de la vie)
Một đặc điểm kỳ dị của thứ chiến tranh này là cuộc tấn công hầu như bao giờ cũng trực diện. Nói chung, quân tấn công đều tránh cách đánh bọc, một lẽ vì sợ rơi vào cạm bẫy, lẽ khác vì không dám tiến vào các con đường quanh co ngóc ngách. Mọi người đều chăm chú nhìn vào phía chiến lũy chính là nơi rõ ràng bị đe dọa nhất và chắc chắn là sẽ có cuộc đánh nhau trở lại. Nhưng Mariuytx lại nghĩ đến phía chiến lũy nhỏ và đi về phía ấy. Chiến lũy vắng tanh, chỉ có mỗi ngọn đèn dầu chập chờn giữa đống đá canh giữ ở đó. Tuy nhiên ngõ Môngđetua và các thành phố lân cận Pơtit Tơruyăngđri và Xinhơ đều im phăng phắc.
Kiểm tra xong, Mariuytx vừa quay đi thì chàng nghe có tiếng ai gọi tên chàng từ trong bóng tối:
- Ông Mariuytx!
Chàng rùng mình. Chàng vừa nhận ra tiếng người gọi chàng hai giờ trước đây qua hàng rào phố Pơluymê. Duy bây giờ tiếng ấy chỉ còn như một hơi thở.
Chàng nhìn quanh chẳng thấy một ai.
Chàng cho là mình nghe nhầm, và đó chỉ là một ảo tưởng mà trí óc thêm vào những sự lạ lùng đang va chạm nhau quanh chàng. Chàng bước lên một bước tiến ra khỏi chỗ ngách sâu của chiến lũy.
Cái tiếng ấy gọi lần nữa:
- Ông Mariuytx!
Lần này thì không còn nghi ngờ gì nữa, tai chàng nghe rõ. Chàng đưa mắt nhìn quanh. Vẫn không thấy gì. Cái tiếng gọi lại nói:
- Nhìn dưới chân ông kia.
Chàng cúi xuống và thấy trong bóng tối một hình người đang cố bò trên mặt đường. Chính hình người ấy đã gọi chàng.
Nhờ ánh đèn, chàng thấy được cái áo bờ-lu, cái quần nhung thô đã rách, hai chân không giầy dép gì và cái gì như một vũng máu. Mariuytx thấy lờ mờ một gương mặt tái nhợt đang cố ngước nhìn và nói với chàng:
- Ông không nhận ra em à!
- Không.
- Êpônin đây.
Mariuytx vội vàng quỳ xuống. Đúng là cô bé đáng thương ấy. Cô đã cải trang làm đàn ông.
- Làm sao cô lại ở đây? Cô làm gì ở đây?
- Em chờ chết, nàng đáp.
Có những tiếng cũng như những sự việc xảy đến thình lình làm cho kẻ đang mệt lử cũng phải tỉnh người. Mariuytx giật mình kêu lên:
- Cô bị thương! Thong thả, để tôi mang cô vào trong nhà. Anh em họ băng cho. Có nặng không? Phải xốc thế nào để cô cho khỏi đau đây? Cô đau chỗ nào? Ai cứu người ta với! Trời ơi! Chứ cô đến đây làm gì?
Và chàng thử luồn cánh tay xuống cánh tay dưới lưng để đỡ nàng lên. Khi đỡ lên, chàng chạm phải bàn tay nàng. Nàng kêu một tiếng khe khẽ.
- Tôi làm cô đau phải không?
- Tí thôi.
- Tôi chỉ đụng khẽ vào bàn tay cô kia mà.
Nàng giơ bàn tay ra trước mắt Mariuytx, chàng nhìn thấy ở giữa lòng bàn tay có một lỗ đen ngòm. Chàng hỏi:
- Tay cô sao thế?
- Thủng!
- Phải.
- Vì gì?
- Vì đạn bắn.
- Thế nào?
- Ông có thấy khẩu súng nhắm bắn ông không?
- Có, và một bàn tay bịt lấy miệng súng.
- Bàn tay em đấy.
Mariuytx rùng mình.
- Sao lại thế! Tội chưa! Nhưng cũng may đấy, nếu chỉ thế thì cũng không sao. Để tôi cõng cô vào trong giường. Anh em băng cho, thủng bàn tay thì chả chết chóc gì đâu.
Nàng thì thào:
- Viên đạn xuyên qua bàn tay, nhưng nó lại ra ở đằng sau lưng. Không phải đem em đi chỗ khác làm gì vô ích ông ạ. Em sẽ chỉ cho ông cách ông có thể băng bó vết thương cho em, hay hơn một nhà phẫu thuật. Ông ngồi xuống hòn đá bên cạnh em đây.
Chàng chiều ý ngồi xuống. Nàng kê đầu lên đầu gối Mariuytx, và mắt không nhìn chàng, cứ nói:
- Chao ôi! Dễ chịu quá đi mất! Sung sướng quá! Đấy, em hết cả đau rồi.
Nàng im lặng một lát, rồi cố quay đầu nhìn Mariuytx!
- Ông vào cái vườn ấy làm em khó chịu lắm, mà rõ ngốc, tại em chỉ nhà cho ông kia mà,với lại em cũng phải tự bảo em là một thanh niên như ông thì…
Nhiều ý nghĩ buồn rầu diễn qua trong trí. Nàng phải vượt qua các ý nghĩ chuyển tiếp đó, mỉm cười chua xót nói tiếp:
- Ông thấy em xấu xí, phải không?
Nàng lại nói tiếp:
- Ông thấy không, các ông hết đường rồi! Bây giờ thì chả một ai thoát khỏi chiến lũy này. Chính em đã đưa ông đến đây, đấy nhé! Rồi đây ông sẽ chết. Em cũng mong như vậy lắm. Thế mà khi thấy có người chĩa súng vào ông, em đã đặt bàn tay em lên miệng súng. Vô lý quá! Nhưng vì là em muốn chết trước ông. Khi em bị trúng đạn, em đã lê đến đây, chẳng ai thấy em, chẳng ai nhặt em cả. Em chờ ông. Em nghĩ bụng: ông ấy sẽ không đến ư? Chao ôi! Ông có biết đâu, em cắn nát áo bờ lu, em đau đớn biết chừng nào! Bây giờ thì em cảm thấy dễ chịu rồi. Ông còn nhớ cái hôm em bước vào phòng ông, em soi mặt vào tấm gương của ông và cái hôm em gặp ông ngoài đại lộ bên cạnh những người làm công nhật không? Hôm ấy sao mà chim nó ca hát nhiều thế? Cách đây không bao lâu nhỉ? Ông cho em một trăm xu và em bảo ông: em không lấy tiền của ông đâu. Ông có nhặt lại đồng vàng ấy chứ? Ông chả giàu có gì đâu. Em lại quên không bảo ông nhặt lấy. Ông có nhớ không, ông Mariuytx? Chao ôi! Em sung sướng quá! Mọi người chết cả rồi.
Vẻ mặt nàng như điên dại, trầm lặng và não nùng. Cái áo bờ-lu bị rách để hở cả ngực trần. Vừa nói nàng vừa lấy bàn tay bị thủng ấp lên lồng ngực, ở đấy cũng có một lỗ thủng khác, thỉnh thoảng máu lại trào ra như thùng rượu đã mở vòi.
Mariuytx nhìn kỹ cô bé đau khổ, trong lòng thương xót vô hạn. Bỗng nhiên nàng kêu:
- Ối! Nó lại ra. Ngạt thở quá! Nàng cầm cái áo bờ-lu lên cắn chặt lấy, hai chân cứng đờ trên mặt đường.
Vừa lúc ấy tiếng hát trong trẻo của Gavrốt lại vang lên trong chiến lũy. Cậu bé đứng lên bàn để lắp đạn vào súng và véo von bài hát nhân dân ưa thích lúc bấy giờ:
Thấy bóng Lafedet Chú sen đầm la chí chết: Chạy đi! Chạy đi! Chạy đi thôi! Êpônin nhổm dậy, lắng nghe rồi lẩm bẩm:
- Đúng nó.
Nàng quay ra Mariuytx:
- Thằng em tôi đấy. Đừng để cho nó trông thấy tôi. Nó mắng chết.
- Em cô? Ai là em cô? Mariuytx vừa hỏi vừa nghĩ đến nhiệm vụ đối với gia đình Tênácđiê mà bố mình giối lại, và thấy trong lòng đau đớn và chua xót.
- Thằng bé.
- Chú bé đang hát đấy?
- Phải
Mariuytx định đi. Êpônin vội ngăn lại:
- Ồ! Khoan đi đã, bây giờ thì không còn lâu đâu!
Nàng gần như ngồi nhổm dậy hẳn. Tiếng nàng đã rất yếu và xen lẫn những tiếng nấc. Chốc chốc hơi thở kéo khò khè làm nàng phải ngừng nói. Nàng cố hết sức ghé mặt nàng vào sát mặt Mariuytx và nói bằng một giọng khác thường:
- Này, em không trêu ông đâu nhé. Có cái thư cho ông em còn bọc trong túi đây. Đưa từ hôm qua. Người ta bảo đem bỏ bưu điện, nhưng em giữ lại. Em không muốn nó đến tay ông. Nhưng e rằng chốc nữa gặp nhau trở lại, ông lại giận em cũng nên. Vì nhất định chúng ta sẽ gặp nhau lại phải không? Thôi, ông cầm lấy bức thư đi.
Bàn tay bị thủng của nàng run giật đưa lên cầm bàn tay Mariuytx, nhưng hình như nàng không còn thấy đau nữa. Nàng đặt bàn tay Mariuytx lên túi áo bờ-lu của mình. Có cái gì bằng giấy thật. Nàng bảo:
- Lấy đi.
Mariuytx cầm bức thư.
Nàng gật đầu ra vẻ bằng lòng.
- Bây giờ để đền vào chỗ công khó của em, ông hứa với em đi…
Nàng ngừng lại. Mariuytx hỏi:
- Hứa cái gì?
- Ông hứa đi!
- Xin hứa.
- Ông hứa sẽ hôn em một cái ở trán sau khi em nhắm mắt. Em sẽ nhận thấy.
Nàng ngã đầu lên gối Mariuytx, hai mắt nhắm lại. Chàng tưởng thế là hết, cái linh hồn tội nghiệp ấy đã bay đi. Bỗng nàng từ từ mở mắt, cặp mắt đã đờ đẫn cái màu êm dịu như từ thế giới nào đưa lại:
- Với lại, ông Mariuytx này, hình như em cũng có đem lòng yêu ông.
Nàng cố nở một nụ cười rồi tắt thở.
