úc này anh thợ cạo đang bận cạo râu cho một bác lính gìa đã chiến đấu dưới cờ của hoàng đế. Đó là người thợ cạo đã xua đuổi hai đứa bé mà sau đó Gavrốt mở bụng mẹ voi đón vào. Họ nói chuyện với nhau. Dĩ nhiên anh thợ cạo nói với các cựu binh về chuyện bạo khởi, chuyện tướng Lamác, rồi từ tướng Lamác bắt sang hoàng đế. Từ đó nảy ra một cuộc nói chuyện giữa thợ cạo và lính mà nếu Ruyđom nghe được chắn sẽ thêm hoa hòe hoa sói vào và tra cho cái nhan đề:
cuộc đối thoại của dao cạo và gươm. - Thưa ông, anh thợ cạo nói, hoàng đế cưỡi ngựa thế nào ạ!
- Kém! Ngài không biết ngã đâu. Cho nên chẳng bao giờ ngài cưỡi ngã ngựa.
- Ngài có ngựa đẹp không? Chắc là ngài phải có ngựa đẹp chứ?
- Ngày ngài đeo huân chương cho tôi, tôi có để ý con ngựa của ngài. Đó là một con ngựa cái đua, trắng tuyền, tai xiêu, lưng trũng, đầu thon có đốm, đen, cổ rất dài, khớp rất chắc, sườn nở, vai chếch, mông khỏe. Cao quá thước năm.
- Ngựa đẹp nhỉ, anh thợ cạo kêu.
- Đó là ngựa riêng của hoàng thượng.
Anh thợ cạo cảm thấy cần phải im lặng một chút khi nghe tiếng đó thì mới đúng lễ. Anh làm thế, sau đó mới nói:
- Hoàng đế chỉ bị thương có một lần thôi, phải không ông?
Người lính già trả lời với giọng lớn lối và bình tĩnh của người tai nghe mắt thấy:
- Ở gót chân, tại Ratixbon. Tôi chưa hề thấy ngài ăn mặc đẹp đẽ như hôm ấy. Sạch bong như một đồng xu.
- Còn ông, thưa ông cựu chiến binh, chắc là ông bị thương nhiều lần?
- Tôi ấy à! Ái chà! Cũng chả lấy làm gì ghêm gớm! Ở trận Marăngô tôi bị hai nhát chém vào gáy, ở Auxtéclít một viên đạn vào cánh tay phải, lại một viên đạn khác ở đùi trái tại Iêna, tại Fríetlăng một nhát lê vào… đây nè, ở sông Moxkôva bảy, tám phát giáo vào bất kể nơi nào, rồi ở Oatéclô một mảnh đạn ghém vào vế. Chỉ có thế.
Anh thợ cạo lấy giọng cầu kỳ hùng tráng kêu:
- Ôi! Đẹp biết bao được chết ở chiến trường! Tôi viện danh dự thề rằng tôi không đành chết trên giường vì bệnh hoạn, chết dần chết mòn một ngày một ít, chết vì thuốc than, thuốc bó, ống tiêm, thầy thuốc, tôi thích chết vì một viên đạn đại bác bắn trúng bụng hơn!
- Ông cũng dễ tính đấy nhỉ, người lính nói!
Vừa dứt lời thì hiệu cạo rung lên vì một tiếng động kinh khủng. Một tấm kính ở quầy hàng bị vỡ đột ngột.
Anh thợ cạo tái mặt.
- Ối trời ôi! Anh kêu lên. Đúng là nó!
- Gì kia?
- Đạn đại bác.
- Nó đây
Người lính nói vậy rồi ngồi xuống nhặt một vật gì dưới đất. Đó là một hòn cuội
Anh thợ cạo chạy ra chỗ cửa vỡ và trông thấy Gavrốt ba chân bốn cẳng chạy về phía chợ Xanh Giăng. Số là đi qua cử hiệu thợ cạo. Gavrốt vẫn nặng lòng vì chyện hai đứa bé, không thể cưỡng lại được cái ý thích chào hỏi lão, bèn ném một hòn đá vào cửa kính lão ta.
- Bàng quan thiên hạ có thấy không chứ! Anh thợ cạo hét tướng lên, mặt từ xanh nhợt đã chuyển lên xanh tím. Cái ngữ này hại người vì tính ác. Cái thằng ranh ấy, ai làm gì nó mà thế chứ?
IV
CHÚ BÉ NGẠC NHIÊN VÌ CỤ GIÀ
L' Enfant s' étonne du Vieillard)
Gavrốt giờ đã đến chợ Xang Giăng. Bốt ở đấy giờ đã bị tước hết khí giới. Nó “liên lạc” được với đoàn do Ăngiônrát, Cuốcphêrắc, Côngbơphe và Phơdi chỉ huy. Họ được võ trang tạm đủ. Bahôren và Giăng Pơruve đã gặp họ và cùng nhập bọn.
Ăngiônrát có một khẩu súng săn hai nòng, Côngbơphe cầm khẩu súng trường của quốc dân quân vẫn còn cả số hiệu của trung đoàn, áo khoác ngoài không cài cúc để lộ hai khẩu súng ngắn giắt ở thắt lưng. Giăng Pơruve có một khẩu súng ngắn kỵ binh. Bahôren cầm một khẩu súng ngắn, Cuốcphêrắc múa một cây gậy tra gươm đã tuốt trần. Phơiđi, mã tấu trong tay, đi đầu, vừa đi vừa hô: “Ba-lan muôn năm
[1]!”
Họ từ bến Morlăng lại, cổ không cà vạt, đầu không mũ, thở hổn hển, ướt như chuột lột, những mắt nẩy lửa. Gavrốt gặp họ, thản nhiên hỏi:
- Ta đi đâu bây giờ?
- Cứ đi với chúng tao, Cuốcphêrắc nói.
Đằng sau Phơiđi là Bahôren. Chàng bước đi, hay nói đúng hơn là đang nhảy chồm chồm lên, chàng gặp bạo động như cá gặp nước. Chàng mặc áo gi-lê đỏ thẫm, miệng toàn nói chuyện dữ dội. Áo gi-lê của chàng làm một khách qua đường khiếp vía, hét lên:
- Bọn đỏ đây rồi!
- Màu đỏ! Bọn đỏ! Ồ tư sản! Sợ gì mà kỳ khôi thế! Ông đây thấy hoa mào gà đỏ ối ông cũng cóc run, thấy con bé quàng khăn đỏ ông cũng cóc sợ. Anh tư sản kia! Anh cứ nhìn tôi, hãy để cho lũ thú có sừng sợ màu đỏ.
Chàng nhìn vào góc tường ở đấy dán một tờ giấy lời lẽ hòa bình nhất thế giới, đó là tờ thông báo của ông tổng thống giám mục Pari cho phép “con chiên” ăn trứng trong ngày kiêng thịt. Chàng kêu to:
- “Con chiên” con cừu đó chỉ là một cách lịch sự để nói “con tườu
[2]” mà thôi!
Và chàng xé toạc tờ giấy. Cử chỉ này làm cho Gavrốt phục lăn. Từ phút này, Gavrốt bắt đầu học tập Bahôren. Ăngiôrát trách:
- Cậu làm thế là sai. Cứ để yên tờ thông báo đấy, chúng ta có liên quan gì với nhau đâu. Cậu giận bừa giận bãi không có ít gì. Phải để dành lòng uất hận. Không ai bắn lung tung, giận dữ hay bắn súng cũng phải có đích chứ.
- Mỗi người một tính, Bahôren cãi. Cái lối văn chương giám mục này làm tớ bực mình, tớ muốn ăn trứng chẳng cần xin phép ma nào hết. Cậu thuộc cái hạng lạnh như tiền mà đốt chết người ta. Tớ thích quấy. Với lại, tớ có phải làm việc vô ích đâu, tớ đang lấy đà, tớ xé tờ thông báo để cho nó ngon miệng sau này ăn nhiều cơm đấy. Mẹ
tiên nhân nó!
Chữ
tiên nhân làm Gavrốt chú ý. Nó tìm mọi cơ hội để học hỏi và nó hâm mộ anh chàng xé tờ áp-phích kia. Nó hỏi:
- Tiên nhân nghĩa là gì?
- Thì cũng là tổ cha đấy thôi, có điều nói chữ là vậy.
Đến đây, Bahôren nhận ra một thanh niên xanh xao, râu mọc đen sì đứng nhìn họ đi qua, ý chừng là hội viên hội ABC. Chàng gọi lớn:
- Mau mau, đem đạn đến! Chuẩn bị
chiến đấu!
[3] Gavrốt lần này làm như hiểu chữ nghĩa lắm:
- Ừ, ừ phải!...
Đằng sau họ là một đoàn người nhốn nháo, sinh viên, nghệ sĩ, thanh niên vào hội Cuguốcdơ, công nhân, phu khuân vác, người cầm gậy, kẻ cầm lưỡi lê, có người như Côngbơphe giắt súng ngắn ở quần. Một cụ già rất già không có khí giới, bước vội để khỏi tụt lại mặc dầu cứ có vẻ tư lự. Gavrốt nhìn thấy, hỏi Cuốcphêrắc:
- Talatenao?
- Một cụ già.
Người ấy là cụ Mabớp.( M. Mabeuf)
Chú thích: [1] Hồi bấy giờ nhân dân Ba-lan đang nổi lên chống quân Áo, Phổ và Nga hoàng đã chia cắt và thống trị Ba-lan [2] nguyên văn chơi chữ giữa ouaille – cừu cái, nghĩa bóng là tín đồ hay con chiên và oie – ngỗng. Con tườu – con khỉ [3] nguyên văn Latinh: Para bellun V
Ông Cụ Già
(Le Vieillard)
Ăngiônrát và các bạn của chàng đi trên đường Buốcđông(Bourdon) gần kho lương thực khi bọn lính đầu rồng tấn công. Ăngiônrát (Enjolras), Cuốcphêrắc ( Courfeyrac) và Côngbơphe( Combeferre) cùng với nhiều người khác kéo nhau về đường Bátxompie ( Bassompierre) vừa đi vừa hô:
Hãy đến chiến lũy! Đến đường Lêđighie (Lesdiguières), họ gặp một cụ già đang đi.
Cụ làm họ chú ý vì cụ đi chệnh choạng như người say. Ngoài ra, tuy cả buổi sáng trời mưa và ngay lúc bấy giờ mưa khá nặng hạt, cụ vẫn cầm mũ mà đi. Cuốcphêrắc nhận ra cụ Mabớp. Chàng nhận ra vì chàng đã nhiều lần đưa Mariuytx đến nhà ông cụ. Vốn biết tính cụ già ham sách mà xưa hay không hiếu sự lại rụt rè đến nhút nhát, chàng sửng sốt khi thấy ông cụ đứng giữa nơi hỗn loạn này, chỉ cách vài bước với toán kỵ binh đang xông ra, gần như ngay giữa đám bắn nhau, trời thì mưa, đầu vẫn không đội mũ mà dạo qua dưới dàn đạn. Chàng chạy lại. Chàng thanh niên hai mươi lăm tuổi đang bạo động và ông già tám mươi nói chuyện với nhau:
- Cụ Mabớp, cụ về nhà đi!
- Tại sao?
- Sắp choảng nhau to.
- Tốt.
- Sắp đâm chém nhau, bắn nhau, cụ Mabớp ạ.
- Tốt.
- Có cả đại bác đấy!
- Tốt. Các anh đi đâu?
- Đi lật đổ chính phủ.
- Tốt lắm.
Và ông cụ đi theo họ. Từ lúc ấy, ông cụ không nói nửa lời.
Bước chân cụ bỗng trở nên chững chạc. Mấy công nhân giơ tay dắt, cụ lắc đầu. Cụ tiến lên hàng đầu, cử chỉ là cử chỉ của người đang đi nhưng vẻ mặt lại là vẻ mặt của người đang ngủ. Bọn sinh viên thì thầm:
- Ông cụ này hăng máu gớm!
Trong đám đông người ta kháo nhau rằng xưa kia, cụ thuộc viện dân ước, đã bỏ phiếu xử tử vua.
Cả bọn đi qua phố Verơri. Chú Gavrốt đi đầu vừa đi vừa hát lên như những anh lính kèn. Chú hát:
Kìa trăng mới mọc Bao giờ ta vào rừng? Sáclô hỏi Sáclốt Tu tu tu Đi Satu Ta chỉ có một chúa, một vua, Một chiếc giầy và một đồng xu. Vì uống sương sớm qua Ở ngọn lá kê minh Đôi chim di say là Di di di Đi Pari Ta chỉ có một chúa, một vua, Một chiếc giầy và một đồng xu. Tội nghiệp hai con lang Say tít như sáo sáo Hổ bật cười trong hang Đông đông đông Đi Mơđông Ta chỉ có một chúa, một vua, Một chiếc giầy và một đồng xu. Người rủa, người văng tục, Bao giờ ta vào rừng? Sáclô hỏi Sáclốt Tanh tanh tanh Đi Păngtanh Ta chỉ có một chúa, một vua, Một chiếc giầy và một đồng xu. Họ kéo nhau về phố Xanh Meri.(Saint Merry)
