ghe tiếng gõ cửa, Giăng VanGiăng quay lại nói yếu ớt:
- Cứ vào.
Cửa mở, Côdét và Mariuytx hiện ra.
Côdét nhảy bổ vào trong buồng.
Mariuytx đứng yên ở ngưỡng cửa, tựa vào khung gỗ.
- Côdét - Giăng VanGiăng reo.
Ông nhổm lên trên ghế, hai cánh tay giơ ra, run lẩy bẩy, mặt ngơ ngác, nhợt nhạt, dễ sợ, nhưng hai con mắt tràn ngập một niềm vui vô hạn.
Côdét nghẹn ngào vì cảm động, ngã vào lòng Giăng VanGiăng, nàng gọi:
- Cha ơi!
Giăng VanGiăng cảm động quá lắp bắp:
- Côdét! Con ta! Kìa bà! À con đấy à! Trời ơi!
Côdét ôm chặt Giăng VanGiăng. Giăng VanGiăng kêu:
- Con đấy à! Con thật đấy à! Con tha thứ cho cha thật à!
Mariuytx sập mi để cố cầm mấy giọt lệ, tiến lên một bước và lẩm nhẩm trong môi mím để giữ lại những tiếng thổn thức:
- Cha ơi!
Giăng VanGiăng hỏi:
- Cả ông nữa, ông cũng tha thứ cho tôi à?
Mariuytx không nói được một lời, Giăng VanGiăng nói thêm:
- Cám ơn.
Côdét rút khăn quàng và ném mũ xuống giường nói:
- Cái này sao mà vướng thế.
Rồi nàng ngồi lên đùi ông già, lấy tay âu yếm gạt những sợi tóc bạc, và hôn lên trán ông.
Giăng VanGiăng mê người đi vì sướng cứ để yên.
Côdét hiểu lờ mờ câu chuyện, như muốn trả nợ thay cho Mariuytx, hôn lấy hôn để ông già.
Giăng VanGiăng hổn hển:
- Sao mà mình ngớ ngẩn thế, cứ tưởng rằng thôi không bao giờ gặp lại nó nữa: này ông Pôngmécxi, ông tưởng tượng xem, lúc ông vào thì tôi đang nghĩ thầm: thế là hết! Đây là cái áo dài xinh xinh của con, mình là một người khốn nạn, mình không được gặp lại Côdét nữa, tôi nói như thế ngay đúng lúc ông và Côdét đang đi đến cầu thang. Thế thì mình có ngu không? Quả là ngu thật. Mình làm như không có Chúa, Chúa nhân từ. Chúa nhân từ bảo rằng: mày tưởng là người ta bỏ mày à! Ngốc quá, không, không không thể như thế được đâu. Này, có một ông già hiền lành đáng thương, ông ấy cần có thiên thần đến, ôi chao, và tôi lại được thấy Côdét, tôi lại được gặp cô bé Côdét của tôi: trước đây tôi đau khổ biết bao nhiêu!
Một lúc lâu, Giăng VanGiăng không nói được đâu tôi đau khổ lại nói tiêp:
- Lâu lâu, tôi cần gặp Côdét một ít, không thì không thể chịu được. Một trái tim cũng cần chút gì cho nó nhấm gặm. Nhưng tôi cảm thấy tôi là con người thừa. Tôi tự bảo: người ta không cần có mày, thôi đành cứ ở trong cái xó tối của mày, sao mày cứ bắt người ta chịu đựng mày mãi! A! Lại Chúa kính yêu Tôi lại được thấy con tôi. Côdét ơi, con có thấy chồng con đẹp trai không? À con có thấy cái cổ áo thêu hay nhỉ, hay đấy. Cha thích kiểu ấy. Chồng con đã chọn cái kiểu thêu ấy phải không? Con phải sắm những cái khăn quàng bằng casơmia nữa. Ông Pôngmécxi ơi, ông cho phép tôi gọi Côdét là con nhé, cũng chẳng còn được lâu đâu.
Côdét nói:
- Sao cha lại nhẫn tâm như thế? Bỏ chúng con bấy nhiêu lâu. Cha đi đâu thế? Sao cha đi vắng lâu thế? Ngày xưa mỗi lần cha đi vắng, cũng chỉ là ba bốn ngày thôi. Con sai Nicôlét đến hỏi, lúc nào người ta cũng bảo: “Ông ấy đi vắng”. Cha về từ bao giờ? Sao cha về mà không báo in cho chúng con biết? Cha gầy yếu lắm cha có biết không? Chao ôi! Ông bố tệ ơi! Ông bố ốm thế mà còn không biết gì cả. Này Mariuytx, mình sờ tay cha xem, sao lạnh thế!
- Ông Pôngmécxi ơi! - Giăng VanGiăng nói. Ông đã đến đây, thế nghĩa là ông tha thứ cho tôi rồi chứ?
Nghe tiếng “tha thứ” mà Giăng VanGiăng nhắc lại lần thứ hai, tất cả nghẹn ngào trong trái tim Mariuytx trào ra, chàng nức nở:
- Côdét, em nghe thấy không? Cha vẫn thế đấy, cha xin lỗi anh, Côdét, thế em có biết cha đã làm gì cho anh không? Cha đã cứu sống anh, còn hơn nữa, cha đem em về cho anh. Thế mà khi cứu sống anh rồi, khi gả em cho anh rồi, cha đã làm gì cho cái thân cha? Cha hy sinh. Đấy người là như thế. Thế mà đối với anh là thằng vô ơn, thằng bội bạc, thằng bất hiếu, thằng bất nhân, thằng tội lỗi, người còn bảo: “Côdét cám ơn!”. Côdét ơi! Cả đời anh phải phủ phục dưới chân người chả thấm vào đâu.
Cái chiến lũy ấy, cái cống ấy, cái lò lửa ấy, cái hố đầy bùn lầy ấy, người đã vượt qua hết vì anh, vì em. Côdét ạ, người đã cứu anh thoát khỏi bao nhiêu cái chết, lấy thân người để đỡ lấy bao nhiêu nguy biến hộ anh. Dũng cảm thay, đạo đức thay, anh hùng thay, thần thánh thay! Không còn cái gì hơn được, người có tất cả. Côdét ơi, người là một thiên thần đấy.
Giăng VanGiăng se sẽ nói:
- Im đi, im đi, sao lại nói thế?
Mariuytx bực tức, trong nõi bực tức có lẫn sự sùng bái. Chàng gắt:
- Nhưng còn cha, sao cha không nói gì? Cha cũng có lỗi. Cha cứu sống người ta, mà cha lại giấu người ta! Còn tệ hơn nữa, cha lấy cớ là phải tự tố giác, để vu cáo cho mình. Thật là xấu.
- Tôi chỉ nói sự thật - Giăng VanGiăng trả lời.
- Không, Mariuytx nói tiếp. Sự thật là phải tất cả mọi sự thật, cha đã không nói sự thật. Cha là ông Mađơlen, sao cha không nói? Cha cứu sống Giave, sao cha không nói? Cha cứu sống con sao cha không nói?
- Bởi vì tôi cũng như ông. Tôi thấy ông làm như vậy là phải. Tôi phải đi đàng tôi thôi. Nếu ông biết câu chuyện dưới cống, ông lại giữ không cho tôi đi, nên tôi phải giữ kín. Nếu tôi nói ra thì mọi việc sẽ trở nên rắc rối.
- Rắc rối cho gì? – Mariuytx đáp. Rắc rối cho ai? Cha tưởng rằng con cứ ở đây mãi đấy à? Chúng con sẽ lôi cha đi, trời ơi, chuyện như thế mà bây giờ tình cờ con mói biết! Chúng con sẽ lôi cha đi, cha với chúng con là một. Cha là cha Côdét và cha con. Cha không được ở cái nhà ghê tởm này một ngày nào nữa. Cha đừng tưởng là ngày mai lại cứ vẫn ở đây được.
- Ngày mai tôi không ở đây nữa, nhưng tôi cũng không ở nhà ông.
Mariuytx hỏi vặn lại:
- Cha nói gì thế? Không thể được, chúng con không để cha đi nữa đâu. Cha không được rời chúng con một bước. Cha là cha của chúng con, chúng con không cho cha đi đâu.
Côdét nói thêm:
- Lần này thì dứt khoát. Có xe dưới nhà rồi. Con bắt cóc cha đi đấy. Nếu cần con sẽ dùng bạo lực.
Côdét vừa cười vừa lấy tay ra hiệu nhấc bổng ông bố già lên. Nàng nói tiếp:
- Vẫn có một cái buồng riêng ở nhà. Cha không biết, cái vườn hoa lúc này đẹp lắm. Giống thanh thảo mọc rất tốt, lối đi trong vườn rải toàn cát bờ sông, có những vỏ sò, ốc tím. Cha sẽ nếm những quả dâu của con. Chính tay con chăm tưới đấy. Không được ai gọi bà, ai cũng gọi nhau thân mật cả, phải không Mariuytx? Chương trình đổi mới rồi, cha có biết không? Con vừa buồn đấy, có con chim mào gà, nó làm tổ trong một hốc tường một con mèo tai quái đã ăn thịt nó. Tội nghiệp con chim mào gà xinh xắn, nó vẫn thò đầu ra ngoài cửa sổ để nhin con. Con khóc mãi đấy, con ước xử tử con mèo, nhưng bây giờ con không khóc nữa, ai cũng vui cười, ai cũng sung sướng cha sắp về với con, ông ngoại sẽ mừng lắm đấy. Cha sẽ có luống vườn của cha, cha trồng trọt đi, để con xem những quả dâu của cha có đẹp bằng dâu của con không? Rồi cha bảo gì con cũng làm, và cha cũng phải vâng lời con nhất nhất đấy.
Giăng VanGiăng nghe mà không biết Côdét nói gì, ông nghe cái giọng êm ái ấy, mà không nghe ý nghĩa.
Một giọt nước mắt lớn, những hạt chân âm thầm của lòng người, từ từ đọng lại trên mi mắt. Ông thầm nhìn:
- Chúa quả là nhân từ, chứng cớ rõ ràng là Côdét đang ở kia.
- Cha ơi – Côdét kêu.
Giăng VanGiăng nói tiếp:
- Sống chung tất cả như vậy, cũng sung sướng thật. Chim ríu rít trên cây. Ta sẽ đi dạo với Côdét. Sống với nhau, chào nhau, chúc nhau, gọi nhau í ới trong vườn, cái cảnh sống ấy êm ái thật. Sáng sớm đã thấy mặt nhau. Mỗi người sẽ có một luống vườn nhỏ. Ta sẽ nếm quả dâu của con gái, con sẽ đi hái hoa hồng của ta. Êm đẹp biết bao. Nhưng mà…
Ông ngừng lại một lát, rồi nói rất nhẹ nhàng:
- Tiếc thay! Giọt nước mắt không rơi xuống, nó lăn vào tròng mắt, và Giăng VanGiăng mỉm một nụ cười.
Côdét cầm hai tay ông già trong hai tay nàng và nói:
- Trời, sao tay cha lại càng lạnh buốt thế này! Cha ốm đấy ư? Cha đau lắm sao?
- Cha đấy à? Không, Giăng VanGiăng trả lời. Cha vẫn thấy dễ chịu lắm. nhưng mà…
Ông ngừng không nói.
- Nhưng mà làm sao?
- Lát nữa, cha chết.
Côdét và Mariuytx rùng mình. Mariuytx kêu:
- Chết ư?
- Phải, nhưng có làm sao! - Giăng VanGiăng đáp.
Ông ngừng để thở, mỉm cười rồi nói tiếp.
- Côdét, con đang nói chuyện với cha, con nói nữa đi, con chim mào gà bé bỏng của con chết thật à? Con nói đi để cha nghe tiếng nói của con.
Mariuytx ngây như đá nhìn ông già. Côdét kêu như xé ruột:
- Cha ơi! Cha của con ơi! Cha phải sống, cha nhất định sống, con muốn cha phải sống, cha nghe chưa?
Giăng VanGiăng ngẩng đầu lên nhìn nàng, vẻ âu yếm nâng niu vô chừng:
- Phải đấy, cấm đi, cấm không cho cha chết đi! Biết đâu đấy, biết đâu cha chẳng vâng lời! Cha cũng đang chết đi khi các con đến. Các con đến, thế là cha ngừng chết, cha thấy như sống lại.
Mariuytx nói to:
- Cha đầy sinh lực, đầy sức khỏe. Cha nghĩ rằng như thế mà chết được à! Cha có điều đau buồn, nhưng đau buồn sẽ hết. Chính con xin cha tha thứ. Cha sẽ sống, sống với chúng con, sống trăm tuổi. Chúng con bắt lại cha. Hai chúng con đây chỉ có chung một ý muốn là làm cho cha sung sướng.
Côdét nước mắt đầm đìa nói:
- Cha nghe không? Mariuytx bảo rằng cha không chết đâu.
Giăng VanGiăng vẫn mỉm cười:
- Dù ông có đưa tôi về, ông Pôngmécxi, thì tôi cũng chẳng khỏi là tôi. Không, Chúa cũng nghĩ như ông và tôi và Chúa không thay đổi ý Chúa đâu. Tôi đi hẳn là phải. Chết cũng là ổn chuyện. Chúng ta cần gì, Chúa biết ơn chúng ta. Các người phải được sung sướng, ông Pôngmécxi phải có Côdét, tuổi thanh xuân với ánh bình minh kết hợp với nhau, hoa đinh hương tươi nở, họa mi ríu rít bên mình các con, đời các con phải êm đẹp như thảm cỏ xanh dưới ánh mặt trời, tâm hồn các con phải chan chứ những say sưa của cảnh tiên; còn cha, con người vô dụng, cha phải chết đi; nhưng điều như thế là tốt rồi, là đúng chứ còn gì nữa. Các con xem, các con phải biết điều mới được, không thể làm gì được nữa đâu. Cha cảm thấy là xong hết rồi. Một giờ trước đây cha vừa ngất đi. Và đêm hôm qua cha đã uống hết cái bình nước này. Chồng con tốt lắm Côdét ạ, ở với chồng con tốt hơn ở với cha con nhiều.
Có tiếng động ở ngoài cửa. Người thầy thuốc bước vào. Giăng VanGiăng nói:
- Chào bác sĩ, và xin vĩnh biệt ông. Đây những đứa con tội nghiệp của tôi đây.
Mariuytx đi lại gần thầy thuốc, chàng chỉ nói một tiếng: “Ông?...,” nhưng nghe giọng chàng thì thấy cả một câu hỏi. Thầy thuốc đưa mắt một cách có ý nghĩa để trả lời:
Giăng VanGiăng nói:
- Ta có điều không vừa ý, không phải vì hế mà ta được oán trách Chúa.
Một lát im lặng, mọi người đều nghẹt thở.
Giăng VanGiăng quay lại phía Côdét, nhìn nàng như muốn mang hình ảnh àng vão cõi vĩnh hằng. Bước sâu trên con đường đi về âm cảnh, nhìn Côdét ông vẫn còn thấy mê mẩn say sưa, ánh sáng êm dịu từ mặt nàng làm ngời rạng bộ mặt xanh xao của ông. Đáy mồ cũng có lúc rực sáng!
Thầy thuốc bắt mạch ông rồi nhìn Côdét với Mariuytx nói khẽ:
- Ông bà mới chính là liều thuốc ông lão cần.
Rồi ghé vào tai Mariuytx, thầy thuốc nói rất nhỏ:
- Nhưng quá muộn rồi.
Giăng VanGiăng vẫn không thôi nhìn Côdét, ông cũng nhìn Mariuytx và thầy thuốc với cặp mắt rất thanh thản.
Người ta nghe thấy trong miệng ông lời này, gần như nói không thành tiếng.
- Chết cũng chả làm sao, không sống được mới thật đau đớn.
Bỗng nhiên ông đứng dậy. Sức khỏe hồi phục như thế thường là dấu hiệu sắp chết. Ông bước vững chắc về phía tường, gạt Mariuytx và thầy thuốc khi họ định dìu đỡ ông, ông nhắc tường ra chiếc thánh giá bằng đồng treo ở đó, trở về ngồi xuống ghế thoải mái như một người khỏe mạnh, rồi ông nói dõng dạc, tay đặt thánh giá lên bàn.
- Đây là hy sinh vĩ đại.
Rồi ngực ông sụp xuống, đầu ông lắc lư, như say, cái say chết, hai bàn tay ông để trên đầu gối, ngón tay bắt chim chim trên vải ống quần.
Côdét đỡ hai vai ông, nức nở khóc. Nàng cố ý nó gì với ông nhưng không nói được, chỉ nghe thấy tiếng quyện với thứ nước miệng, mũi ghê rợn chảy theo nước mắt, những tiếng na ná như thế này: Cha ơi! Cha đừng bỏ chúng con, lẽ nào chúng con gặp cha lại chỉ để rồi mất cha?
Hình như cơn hấp hối quanh co như con rắn lượn, nó đi, nó lại, nó tiến tới cạnh mồ, rồi quay lại về cuộc sống. Cái chết cũng mò mẫm.
Giăng VanGiăng sau khi ngất đi lỡ dở như thế thì tỉnh lại, lắc cái trán như để cho bóng tối rụng đi, và lại tỉnh táo như thường. Ông cầm lấy ống tay áo Côdét nhấc lên hôn.
- Tỉnh lại rồi! Bác sĩ ạ, tỉnh lại rồi! Mariuytx kêu.
- Hai con tốt lắm, tốt cả hai - Giăng VanGiăng nói. Tôi sẽ bảo cái điều làm tôi đau buồn nhất là cái gì, ông Pôngmécxi ạ, cái điều làm tôi đau buồn là việc ông không muốn đụng đến món tiền tôi đưa. Tiền ấy thật là của vợ ông. Ta nói rõ cho các con biết, chính vì thế là ta sung sướng được gặp lại các con. Huyền đen ở bên Anh, huyền trắng ở Na-uy, có ghi cả trong tờ giấy này, các con sẽ đọc. Về những chiếc vòng tay, ta đã có sáng kiến thay những khuôn tôn hàn bằng những khuôn tôn ghép đẹp hơn, tốt hơn và rẻ hơn. Cái gia tài Côdét hưởng thực là của nó. Ta nói rõ những chi tiết ấy để cho các con yên lòng.
Bà gác cổng lên và nhìn qua cửa hé mở. Thầy thuốc bảo bà đi ra, nhưng trước khi đi, bà gác cổng tốt bụng và tận tình bà ấy còn cố hỏi thêm một câu:
- Có cần mời ông cố đạo không?
Giăng VanGiăng đáp:
- Tôi có cố đạo rồi!
Ông giơ ngón tay chỉ một điểm gì ở trên không, người ta có thể ngờ ông nhìn thấy một người nào đó.
Có thể là vị giám mục đang chứng kiến cảnh lâm chung này.
Côdét nhẹ nhàng luồn một chiếc gối dưới lưng ông.
Giăng VanGiăng lại nói:
- Ông Pôngmécxi ạ, ông đừng lo ngại gì, sáu trăm ngàn phơrăng ấy thật là của Côdét, nếu ông không hưởng số tiền ấy, thì cuộc đời tôi là vô ích hay sao? Chúng tôi đã sản xuất rất tốt cái hàng thủy tinh đó. Chúng tôi cạnh tranh với những thứ mà người ta gọi là đồ trang sức Bá Linh. Thế mà trước người ta nói thứ thủy tinh đen của Đức là vô địch. Một gốt một nghìn hai trăm hạt gọt giũa rất khéo, giá chỉ có ba phơrăng.
Khi một người thân sắp chết, người ta nhìn như muốn bám lấy, muốn giữ lại. Cả hai người Côdét và Mariuytx cầm tay nhau đứng trước mặt Giăng VanGiăng, lo âu, im lặng, tuyệt vọng, run sợ, không còn biết nói gì với người chết.
Từng phút từng phút Giăng VanGiăng ngả đầu xuống dần, càng gần đến cái chân trời u ám, hơi thở đứt quãng, có những tiếng rên xen lẫn; ông nhấc cánh tay khó nhọc, chân thì đã liệt hẳn; khi tứ chi rời rã, khi thân người càng ngày càng nặng trĩu, tất cả tâm hồn cao quý dâng lên và tỏa ra trên trán. Ánh sáng của thế giới huyền bí đã hiện ra trong con người ông.
Mặt ông xạm đi, nhưng miệng lại nở cười; người đã hết sinh khí, và có cái vẻ gì khác. Hơi thở mỏng đi, nhưng ánh mắt lại bao la. Đây là một xác chết mà hình như lại mọc cánh. Ông ra hiệu cho Côdét lại gần rồi đến Mariuytx. Giây phút cuối cùng của cái giờ cuối cùng đã đến. Ông nói với hai người, tiếng nói yếu ớt như cõi xa vọng lại, và như đã có một bức thành ngăn cách hai người này với ông:
- Lại gần đây con, lại gần đây cả hai con. Ta yêu các con lắm. Chao ôi! Chết được như thế này cũng sướng. Con ơi! Côdét ơi! Con cũng yêu cha lắm, cha biết rằng con vẫn yêu mến cái ông già hiền lành của con. Con đáng yêu quá, con đã để gối dưới lưng cho cha. Con sẽ khóc cha chút ít, phải không? Đừng khóc nhiều. Cha không muốn các con phải đau buồn. Các con phải vui chơi đi, các con ạ. Cha quên bảo các con là những cái vòng khuôn hàn ấy lãi nhiều hơn tất cả các thứ khác. Một gói, mười hai tá, vốn có mười phơrăng mà bán những sáu mươi. Buôn bán như thế thật là hời. Ông Pôngmécxi ạ, ông không nên lấy làm lạ về số tiền sáu mươi nghìn phơrăng kia. Tiền ấy là tiền lương thiện, các con cứ yên tâm mà hưởng cảnh giàu có. Phải có một cái xe, thỉnh thoảng lấy một lô ở rạp hát. Côdét ạ, phải may những bộ áo dạ hội thật đẹp và sửa những bữa tiệc ngon thết bạn bè, phải sung sướng đi. Lúc nãy tôi viết bức thư để lại cho Côdét. Côdét sẽ xem thư tôi. Tôi để lại cho Côdét hai cây đèn nến trên lò sưởi. Hai cây đèn ấy bằng bạc, nhưng đối với tôi thì là vàng, là kim cương, những cây nến mỡ bò cắm vào đó sẽ trở thành những cây bạch lạp thờ thánh. Tôi không biết người đã cho tôi hai cây nến ấy ở trên trời người có bằng lòng tôi không? Tôi đã làm hết sức tôi. Các con ơi! Các con chớ chớ quên tôi là một kẻ nghèo khó, các con sẽ chôn tôi ở miếng đất tầm thường nào cũng được, để một phiến đá làm dấu mà thôi. Ý muốn cuối cùng của tôi đấy. Nếu Côdét thỉnh thoảng đến viếng tôi sẽ rất vui lòng, cả ông Pôngmécxi nữa. Tôi xin thú rằng trước đây không phải lúc nào tôi cũng ưa ông, tôi xin lỗi ông. Bây giờ ông và Côdét đối với tôi chỉ là một. Tôi chịu ơn ông lắm. Tôi biết là Côdét ở với ông sẽ sung sướng. Ông Pôngmécxi ơi! Ông có biết không, đôi má hồng hào của nó là hạnh phúc của tôi, khi nó hơi xanh xao thì lòng tôi buồn. Trong tủ giấy có một tờ giấy năm trăm phơrăng tôi không đụng đến, tiền ấy để cho người nghèo. Côdét! Con có nhìn thấy cái áo dài xinh xinh của con không? Kìa! Ở trên giường con có nhận ra không. Thế là đã mười năm, thì giờ nhanh quá nhỉ! Hai cha con ta hồi bấy giờ sung sướng nhỉ. Nhưng hết rồi, các con đừng khóc nữa, cha không đi xa lắm đâu. Ở đấy cha có thể trông thấy các con. Khi đêm đến thì các con chỉ việc nhìn, các con sẽ thấy cha mỉm cười. Côdét con có nhớ Môngphécmây không? Con lúc ấy ở trong rừng. Con sợ hãi quá. Con có nhớ lúc cha cầm cái quai thùng nước không? Lần ấy là lần đầu tiên cha đụng đến bàn tay bé bỏng tội nghiệp của con. Sao mà nó lạnh thế! Ờ! Tiểu thư ạ, tay tiểu thư lúc ấy đỏ bầm cơ, bây giờ thì tay tiểu thư trắng lắm. Còn con búp bê to ấy, con có nhớ không? Con gọi nó là Catơrin. Con cứ tiếc mãi sao không dắt nó vào tu viện. Con ạ. Bao nhiêu lần con làm cha phải phì cười, hỡi nàng tiên diệu hiền của cha! Khi trời mưa, con thả những cọng rơm xuống nước làm thuyền, và con nhìn nó trôi đi. Một hôm cha cho con một cái vợt mây, và một quả cầu có những lông vàng, lông lơ, lông xanh. Con đã quên rồi, con ạ. Lúc bé con cũng tinh nghịch lắm kia! Con nô đùa, con cài những quả anh đào vào tai. Đều là những chuyện cũ cả. Những cánh rừng cha đã vượt qua với con, những hàng cây khi dạo chơi, những nhà tù kín khi ẩn nấp, những trò chơi, những chuỗi cười tươi trẻ, đều chỉ còn là bóng dáng. Tôi vẫn cứ tưởng tượng những cái trò đó là của tôi. Đấy mới thật là tôi ngu. Bọn Tênácđiê ấy quả là độc ác. Hãy tha thứ là tôi ngu. Côdét, mẹ con là Phăng-tin, con hãy nhớ lấy cái tên ấy: Phăng-tin. Con hãy quỳ xuống mỗi khi nõi đến cái tên ấy. Mẹ con đã đau khổ nhiều. Mẹ con đã yêu quý con hết sức. Con bây giờ sung sướng biết chùng nào, thì ngày xưa mẹ con đau khổ chừng ấy. Đó là luật bù trừ của Chúa. Chúa ở trên cao, Chúa nhìn thấy tất cả chúng ta, Chúa biết việc Chúa làm giữa những vì sao to lớn mênh mông của Chúa. Cha sắp đi đây các con ạ, các con hãy yêu nhau mãi mãi. Trong đời chỉ có một điều ấy thôi: là yêu nhau. Đôi khi các con nên nhớ lại ông già chết ở đây.
Côdét con ơi, không phải là lỗi của cha đâu đấy, nếu bấy lâu nay cha không gặp con. Ruột cha cũng đứt từng khúc, cha đi đến tận góc phố, những người hàng phố trông thấy cha đi qua hẳn phải lấy làm kì khôi; cha tưởng như điên, có một lần cha đi ra đầu không mũ. Các con ơi! Này, cha không kể nữa. Cha còn nhiều điều muốn nói nhưng mà thôi cũng được. Thỉnh thoảng hãy nhớ đến cha. Các con là những người đầy hồng phúc. Cha không biết cha làm sao, nhưng cha nhìn thấy ánh sáng. Các con lại gần cha nữa đi. Cha chết sung sướng. Những chiếc đầu yêu quý của các con đâu, đưa đây cho bàn tay cha đặt lên.
Côdét và Mariuytx quỳ phục xuống, mê mẫn, nghẹn ngào nước mắt, mỗi người phục xuống một bàn tay của Giăng VanGiăng. Những bàn tay cao cả ấy đã im lìm.
Người ông ngả phía sau, hai cây nến chiếu sáng trên người, gương mặt trắng ngửa lên trời. Ông để Côdét và Mariuytx hôn, hôn mãi hai bàn tay ông. Ông đã chết.
Đêm không sao, trời tối như mực. Chắc chắn trong bóng tối, có một thiên thần mênh mông đang giương hai cánh chờ đón linh hồn.
