Toà giáo đường, với ánh sáng mờ mờ đang lặng lẽ, yên tĩnh và êm ả. Nhưng không có sự yên tĩnh và êm at nào trong lòng Ăngtoan trong khi anh quỳ gối dưới chân bàn thờ.Ở phía trên mái tóc nâu của anh, Đức Thánh Mẹ bế Đức Chúa Hài Đồng trong tay mỉm cười thương xót anh. Nhưng anh biết rằng sự buộc tội của cho Phêlíp không bao hàm một chút xót thương nào. Và anh tự hỏi rằng những người kết án hỏa thiêu Misen Xécvê có cảm thấy thương xót chút nào không. Lần đầu tiên trong đời anh, Ăngtoan bắt đầu nghi ngờ tôn giáo của mình, lòng tin của mình và sự ngờ vực ấy làm anh nao núng tận đáy lòng.Những lời quen thuộc từ miệng tuôn ra như máy, do thói quen, trong khi tư tưởng của anh là chỗ xoáy của những luồng nước đang sôi sục: - Lạy Đức Mẹ Maria đầy nhân từ, xin hãy ban phước lành…Anh đã mắc tội như thế nào nhỉ? Phần luận lý? Óc khoa học của anh bướng bỉnh đặt câu hỏi và tìm câu trả lời. Như thế nào nhỉ? Do thừa nhận chân lý chăng? Do gắn bó với chân lý chăng? Vì như vậy mà Vêdan đã là người tà giáo! Rồi Phalốp nữa! Và cả một chòm thất tinh những con người mà trí thông minh và tính táo bạo đã mở ra những triển vọng mới cho sự hiểu biết về con người. Nếu anh tiếp thu lời tuyên án của cha Phêlíp, nếu anh thừa nhận rằng mọi xác nhận trái với những lời nói của Arixtốt và của Galiêng đều thuộc về tà giáo thì làm thế nào để có thể học tập được hàng ngàn sự việc mà trí tuệ của anh đang khát khao hiểu biết?- Lạy Đức Thánh Mẫu, lạy Chúa, xin hãy tha thứ cho tội lỗi của con…Trong khi miệng anh đọc lên những câu kinh theo thói quen thì tâm trí anh càng nghĩ đến vấn đề bị cấm đoán nhiều hơn và cố đánh giá tầm quan trọng cả sự phát hiện liên quan đến tuần hoàn của máu trong phổi. Sự hiển nhiên do riêng cơ thể của cha Mariô cung cấp để làm sáng tỏ vấn đề này. Điều hiển nhiên ấy lại do một cơ thể đã cống hiến cho sự phụng sự Chúa cung cấp lại coi là tà giáo được? Các đạo luật và các điều cấm đoán của quyền lực tôn giáo có thể nào thay đổi những sự thực trong cơ thể con người? Làm sao chúng có thể biến những điều xác thực về cơ thể như mạch máu, máu chảy bên trong đó, những điều mà con dao mổ của anh phơi bày, thành điều giả hay không? Như vậy thì cũng như phủ nhận các tuần trăng, vị trí của các vì sao, chân lý bất di bất dịch của các định lý của Ơcơlít hay là mưa rơi từ trên trời xuồng. Luân lý nói với anh rằng sự thực là sự thực, dù miệng ai nói ra cũng vậy. Nhưng giáo lý đảm bảo một cách quả quyết rằng không phải như thế. Và nhà thờ, để củng cố giáo lý, đã đi đến chỗ thiêu cháy trên giàn lửa những người nào không được họ tán đồng mà lại công bố những sự thực vật chất và có thể kiểm tra được. Chính vì thế mà Misen Xécvê đã bị thiêu trên giàn lửa vào buổi sáng tháng Mười ấy, mười năm trước đây… Misaen Xecvêtut… Misen Xécvê… anh ruột của anh!… Bây giờ và đến giờ lâm chung của chúng con… Tiếng anh im bặt, nhưng tâm trí anh vẫn tiếp tục hoạt động. “Giờ lâm chung của chúng con” …Anh như nhìn thấy mình cùng với cha lang đang bước loạng choạng trên những mỏm đá ở eo biển, trên đường đi Thuỵ Sĩ, vào buổi sáng mùa thu lạng lẽo ấy. Người gầy rộc đi vì mệt nhọc và nỗi buồn vô tận nung nấu trong lòng người cha đã dựa vào vai anh, và tìm ở anh nguồn nương tựa… Là một chàng trai mười lăm tuổi, khỏe mạnh, nghiêm nghị hơn lứa tuổi, đã biết suy tư, vậy mà anh vẫn chưa hiểu nổi tấm bi kịch vô biên mà cả hai cha con chỉ được báo tin một cách đơn giản trong làng quê của họ, ở giữa những quả núi vùng Bắc Ý.Mới hôm trước đây, cha anh còn tràn ngập một niềm kiêu hãnh nông nổi vì ông là cha của một nhà bác học nổi danh, Misen Xécvê, người thầy thuốc được ngưỡng mộ trong rất nhiều thành phố. Thứ bảy tuần trước, khi vui vẻ uống rượu với bạn bè, mọi người đã nghe ông khoe thành tích khoa học của con trai cả của ông, người anh mà Ăngtoan ít gặp và cũng không nhớ rõ lắm nữa. Các vua chúa đã chăm chú nghe những điều Misen nói. Các phòng lớn ở các trường đại học chật ních người, khi anh thuyết trình về khoa học của ngành y, về giải phẫu học, về toán học hay gần đây nhất là về thần học.Sau đây mấy hôm, một tin đồn khủng khiếp đã truyền đến làng miền núi của họ. Misen đã dám nghi ngờ giáo lý của Đấng ba ngôi và về sự vĩnh hằng của Đức Chúa. Tuy còn chưa biết đích xác rằng điều đó có ý nghĩa như thế nào, nhưng Ăngtoan đã mặc cảm thấy học thuyết ấy trực tiếp đe doạ nền tảng của đạo Tin lành và đạo Gia tô, và như thế sẽ bị coi là tà giáo.Misen Xécvê bị cầm tù ở Giơnenơ đã hai tháng, vụ án của anh sắp kết thúc khi những tiếng vang đầu tiên của thảm kịch này lan đến gia đình anh. Misen không gửi thư mà dư luận công chúng đã thông báo cho gia đình Xécvê biết. Chỉ một ngày mà người cha, vốn khỏe mạnh đã thành một bộ khung trống rỗng, rã rời. Đem theo người con trai thứ hai, ông lập tức tiến hành chuyến đi gian khổ về phương Bắc.Hai cha con quá chậm nên không giúp gì được cho Misen Xécvê; thực ra không một ai trên thế giới này và vào bất cứ lúc nào, có thể giúp đỡ được anh, vì anh kiên quyết bảo vệ những lời anh đã nói và viết, ngay cả khi anh biết rõ số phận đang chờ đợi anh.Khi Ăngtoan và cha anh thất thể mệt nhọc, ra khỏi eo núi đi vào làng Sampen thì ở đó đang diễn ra lễ rước của giáo hội. Trong không khí mát lạnh của sáng tháng Mười, ánh sáng của chiếc áo chùng trắng (áo người đàn ông gầy gò đi đầu thêu vàng nặng trĩu) làm cho cậu con trai gần lóa mắt “Canvanh đấy” những người chung quanh cậu thì thầm trong khi họ cố chen vai thích cánh để vượt lên hàng đầu của những kẻ tò mò. Nếu lòng tôn kính và vị nể làm cho tiếng nói hạ thấp xuống thì nối lo sợ rõ rệt, lộ ra trong nhiều khóe mắt, vì Giăng Canvanh, như một ác thần, đánh gục không ngần ngại bất cứ ai dám nêu thành nghi vấn chân lý của giao thuyết mà ông ta diễn giảng hoặc về quyền thế của vị Chúa trời mà tự ông ta coi như người đại diện trên trái đất.Phía sau Canvanh, đội quân những người quan trọng của Tân giáo tiến bước, áo họ mầu sẫm, điều đó không có gì đáng nói, vì rằng nơi này không phải là chỗ của các màu sắc tươi vui và các trang trí đắt tiền của nghi lễ Gia tô giáo. Các tin đồ Tân giáo và đặc biệt là giáo phái Thuỵ Sĩ khó tính, cứng nhắc tán thưởng sự giản dị và khắc khổ, trong đức tin cũng như trong y phục.Ăngtoan nghe tiếng cha rên rỉ bên anh, anh sợ đám người ồn ào, đông đúc, vội vã, đã xô đẩy làm ông bị thương. Nhưng rồi ông hiểu rõ.Đằng sau các mục sư, sau các vị có chức quyền quan trọng và lâu đời tạo thành đội quân thứ hai của đám rước, một người đàn ông đang đi một mình. Anh gầy kinh khủng, hốc hác đến nỗi gần như trông thấu qua cơ thể được và trong thời gian hai tháng của vụ án, tóc anh gần như bạc trắng nhưng gương mặt vẫn trẻ trung. Anh bước đi một cách rất kiêu hãnh, đầu ngẩng cao, cặp mắt rực lửa nhìn thẳng về phía trước, một nơi rất xa, có lẽ anh nhìn về quả đồi ở cuối chân trời và trên ngọn đồi ấy đã chất đầy củi khô để lát nữa...Ăngtoan sẽ không nhận ra anh mình nếu không bắt gặp cặp mắt của anh ấy, anh không thể nhận nhầm cái nhìn nóng bỏng, linh cảm ấy được.- Mighen!… Mighen!Ăngtoan nghe thấy tiếng kêu nghẹn ngào của cha mình. Mighen là tên mà người con trai cả đã được gọi trong suốt thời thơ ấu, thời gian ấy trôi qua ở miền Đông Tây Ban Nha.Người đàn ông gầy gò không cần quay lại. Ăngtoan cũng trông thấy cặp mắt rực cháy ấy đã dừng lại ở anh một lát, dù không lộ ra dấu hiệu quen biết nào. Do sự cảm thông trong tư tưởng, Ăngtoan bỗng cảm thấy rất gần gũi người anh mà anh hiểu còn rất ít nhưng anh biết rõ ràng người đang đi qua ấy lo cho sự an toàn của hai cha con anh. Tai vạ sẽ đến với Ăngtoan và cha anh nếu có kẻ nào đó đoán được rằng hai người là người nhà của tên tà giáo bị tội hoả thiêu.Đoàn người vượt qua họ, và họ phải vùng vẫy trong đám người tạp nham đang muốn tranh thủ để xem quang cảnh kia không thiếu một chút nào.Điều ấy xảy ra nhanh kinh khủng. Đứng trên một chiếc xe, bên cạnh làn sóng người nhấp nhô, Ăngtoan hoảng sợ đến cứng người khi thấy anh mình lắc đầu từ chối cơ hội cuối cùng để cho anh tự phủ nhận điều mình đã nói và thừa nhận là mình có tội. Sự từ chối ấy là cho đám đông thốt ra một tiếng thở dài vì như thế là người tù không còn may mắn được thắt cổ chết trước khi ngọn lửa cháy vào da thịt để hành hạ anh ta.Tiếng của Giăng Canvanh căng thẳng và run run khi đọc to bản án khốc liệt, vì ông ta không phải không biết rằng luật của Thuỵ Sĩ cấm không được dùng lửa để hành hạ vào lúc cuối cùng để trừng phạt tội xâm phạm đến tôn giáo. Mãi sau này, khi học giáo luật ở Pađu, Ăngtoan mới hiểu rõ Canvanh đã cố gắng một cách cuồng tín phục hồi lại đạo luật Giuxtiniêng khi ấy đã bị huỷ bỏ để có thể tuyên án tử hình. Ngay nhà thờ Gia tô giáo khi xét xử, buộc tội Misen Xécvê cũng không yêu cầu tử tội. Chỉ có Canvanh yêu cầu án ấy và đã được chấp thuận.Trông thấy Mighen đứng đấy, kiêu hãnh, không cúi đầu trước cái chết khủng khiếp nhất, Ăngtoan cảm thấy lòng tràn nhập một niềm tự hào vô biên vì anh là em của một người trung thành với những điều mình đã vững tin cho đến lúc chết.Tiếng rền rĩ hoảng sợ nổi lên từ đám đông khi ngọn đuốc được châm vào đám củi khô. Trong sự trầm lặng tiếp theo, ai nấy đều nghe rõ tiếng khóc nghẹn ngào của một người đàn bà. Ăngtoan cảm thấy cha quay đi và giấu mặt vào vai anh, còn anh, như bị mê hoặc, anh không thể rời mắt khỏi những ngọn lửa đang bùng lên. Anh thấy rõ ngọn lửa bò lan ngày càng nhanh trên củi khô nổ lách tách rồi bén vào thân hình mảnh dẻ đang bị trói vào một chiếc cột. Anh thấy rõ, những sợi khói lượn lờ và xoắn lại khi thiêu cháy quần áo rách rưới của nạn nhân trước lúc đốt vào da thịt.Họng căng lên những tiếng kêu cố hãm lại một cách khó khăn, Ăngtoan muốn ném những lời thách thức và căm ghét của mình vào bộ mặt ghê gớm và lì lợm của Canvanh, nhưng cha anh đã đưa tay kéo anh đi:- Lại đây, Ăngtoan, lại đây con, chúng mình đi ngay bây giờ.Khi xuống đồi, người con đỡ cha trong cánh tay khoẻ mạnh của mình. Ăngtoan không thể ngăn mình ngoái qua vai nhìn lại lần cuối cùng quang cảnh khủng khiếp ở phía sau họ. Lúc ấy những ngọn lửa đã chồm lên đến tóc của người tuẫn tiết, bao anh mọi phía, nhưng anh luôn đứng thẳng bên chiếc cột, vững vàng và thách thức những tên đao phủ cho đến lúc cuối cùng, không chịu gục xuống khi cơ thể còn đôi chút sức lực để chống đỡ.Và Ăngtoan Xécvê biết rất chắc chắn, với một niềm kiêu hãnh không tả rằng ngay trong cái chết, và bằng cái chết ấy, người anh tuẫn tiết của mình vẫn thắng bọn đã giết anh.Mấy giờ sau, khi họ đi khá xa cái thành phố đáng nguyền rủa, nguy hiểm cho họ hơn đối với bất cứ ai, hai cha con ngồi trong một cánh đồng cỏ, bên một dòng nước nhỏ, và thong thả nhai pho mát cứng với bánh mì đen. Lúc ấy Ăngtoan mới dám nói đến điều sục sôi trong đầu anh từ khi hai người bắt đầu đi:- Con hãnh diện, cha ơi! Ôi! Con hãnh diện vì anh ấy biết chừng nào! Cha có thế không?Cha Xécvê thong thả lắc đầu:- Tôniô(14) của cha, cha đã dạy con thành người ngoan đạo. Đừng bao giờ quên rằng anh con đã mắc tội theo tà giáo.- Có thể là anh ấy đã đúng, – người con nói vẻ bướng bỉnh. – Cha có trông thấy mắt anh ấy không?Lúc ấy, giọng người cha nghiêm khắc lại:- Tà giáo không bao giờ đúng cả, Tôniô ạ. Không một ai có quyền nêu thành vấn đề ngờ vực các quyết định, các sắc luật của Đức Mẹ Thánh Đường của chúng ta. Ngay từ hôm nay, con có bổn phận phải quên đi rằng trong một thời gian, con đã có một người anh tên là Misen Xécvê.- Nhưng thưa cha…- Cha đã nói rồi. Chúng mình không bao giờ nói đến vấn đề này nữa. Hãy đặt tay lên trái tim con và thề đi… – Thế là Ăngtoan thong thả nhắc lại những lời cha anh đã đọc cho anh: “Con xin thề nhân danh Đức Mẹ đồng Trinh Maria rất thánh rằng không bao giờ đọc đến tên Misen Xécvê và cũng không bao giờ chấp nhận hay thừa nhận bất cứ quan hệ họ hàng nào với người ấy”.- Con là đứa con trai tốt, Tôniô ạ. Cha hy vọng rằng con sẽ hiến dâng cuộc đời mình cho Nhà thờ.Cha anh đã ôm anh vào lòng và người thanh niên hiểu rõ rằng sự sống và cái chết của anh đều sẽ phải dùng để sửa lại tội lỗi của người anh. Nhưng đêm hôm ấy, nằm không ngủ trên bãi cỏ bên bờ suối, anh không nghĩ đến Nhà thờ, cũng không nghĩ đến tội lỗi của người anh. Anh đã nghĩ đến giàn thiêu, đến cặp mắt cháy rực, thân hình kiêu hãnh, dù lửa bao quanh cũng không chịu ngã xuống…Có thể cho rằng anh của anh đã đúng trong khi tất cả những người khác sai không? Khi ấy Ăngtoan chưa tìm thấy câu trả lời. Phải chăng anh đã tìm thấy nó ngày hôm nay, bên cạnh thân hình to lớn, suy nhược của tu viện trưởng?…Ăngtoan thong thả đứng lên, rời giáo đường và trở về với sự yên tĩnh của căn phòng nhỏ của mình. Anh đã không tìm thấy sự tha thứ mà cha Phêlíp bảo anh đi tìm. Ngược lại, những ngờ vực của anh được tôi luyện trong ký ức lại mạnh hơn lên, mạnh đến mức có thể tự chúng biến thành niềm tin. Phải rồi, lúc này Ăngtoan đã chắc chắn hẳn. Hẳn Misen Xécvê đã đúng về vấn đề tuần hoàn máu. Và trí tuệ của con người đã có phát hiện quan trọng ấy, một trí tuệ sáng suốt và quả quyết, tại sao lại không thể có được những phát hiện khác trong lĩnh vực thần học? Tà giáo hay không, chân lý vẫn là chân lý.Đầy bối rối, Ăngtoan đi qua thư viện vắng tanh và mở cửa phòng mình. Anh lấy bùi nhùi ở trong chiếc hộp nhỏ móc ở cạnh cửa, dùng đá lửa đốt lên và nhìn tia sáng yếu ớt lan thành ngọn lửa. Có lẽ chỉ cần một mẩu chân lý bé nhỏ như vậy cũng đủ làm cháy rực lò lửa khoa học.Anh đốt những cây nến đặt trên các giá gắn liền vào tường và căn phòng đầy ánh sáng. Trên giá vẽ, trong ánh sang lung linh, bức tranh sinh động lên, đầy sức sống và tinh thần. Sự hiện diện của nó bỗng nhiên được cảm thấy như sự hiện diện ấm áp của người thật.Ngắm vẻ đẹp mờ ảo, thanh thản và tươi cười, Ăngtoan cảm thấy tâm trạng bối rối của anh yên tĩnh dần. Anh thấy lại cảm giác quen thuộc từ hồi bé, khi bừng tỉnh giấc mơ, mẹ đang đứng bên chiếc giường nhỏ của mình và cặp mắt ngái ngủ của anh nhìn thấy mẹ như qua một lớp sương mù. Sự hiện diện thực sự của mẹ đủ làm anh yên tâm. Và anh ngủ lại một cách bình yên. Lúc này bức tranh đang toả ra trong phòng anh một sự êm ả, ấm áp, yên tĩnh giống như vậy.Quỳ bên giường, Ăngtoan nhiệt thành cầu Chúa ban cho sự giúp đỡ của người để dẫn dắt tâm trí rối bời của anh vào con đường tốt.