Đêm hôm ấy, trong giấc ngủ Iakốp Lukits nghe thấy tiếng chân bước, tiếng lịch kịch ngoài cổng, nhưng không làm sao tỉnh dậy được. Và khi đã ráng hết sức dứt mình được ra khỏi giấc ngủ, thì là nghe thấy, lần này chính tai nghe thấy một tấm gỗ hàng rào kêu cót két như dưới sức nặng của người ai đè lên, và đâu như có một cái gì bằng sắt kêu loảng xoảng. Lão nhảy bổ ra cửa sổ, dán mắt vào khe cửa, và trông thấy trong bóng tối như hũ nút của lúc trước rạng đông một bóng ai cao lớn, nặng nề nhảy qua hàng rào, nghe đánh huỵch một cái. Nhìn bóng cái mũ nổi lên trăng trắng trong đêm, lão đoán ra là Pôlốptxép. Lão khoác véttông vào, lôi đôi ủng da trên lò sưởi xuống, xỏ vào, bước ra ngoài. Pôlốptxép đã dắt con ngựa vào sân, đóng cổng, cài then lại. Iakốp đón lấy cương ngựa ở tay y. Con ngựa ướt sũng đến tận đầu sống lưng, thở dốc ruột và bước đi loạng choạng. Pôlốptxép không đáp lại lời chào, thì thào hỏi, giọng khản đặc:- Anh chàng … Liachépxki vẫn đấy chứ?- Đang ngủ. Đến là khổ với ông ta… thời gian qua độc nốc rượu…- Quỷ tha ma bắt hắn đi! Quân ôn vật… Con ngựa của mình, hình như đã bắt nó chạy quá sức…Giọng Pôlốptxép nghe nhỏ khác thường, không nhận ra nữa, và trong giọng nói ấy Iakốp Lukits cảm thấy có một cái gì tan vỡ, một nỗi lo ngại lớn và sự mệt mỏi…Vào tới gian phòng xép, Pôlốptxép tháo ủng, rút trong xắccốt ra một chiếc quần sarôva kô-dắc màu xanh có nẹp đỏ, mặc vào, còn cái vừa thay ra thì ướt đẫm đến tận thắt lưng, y treo hong lên trên đầu giường.Iakốp Lukits đứng tựa cửa, theo dõi những động tác cử chỉ chậm chạp của viên chỉ huy của mình; tên này ngồi xuống phản, hai tay ôm đầu gối, hơ sưởi hai lòng bàn chân để trần ngồi đờ ra thiu thiu đi một phút. Rõ là y buồn ngủ rũ, nhưng y ráng sức cậy mắt ra, đăm đăm nhìn một lúc lâu tên Liachépxki đang đánh giấc li bì của kẻ say rượu, và hỏi:- Rượu thế lâu chưa?- Ngay từ những hôm đầu. Uống say bí tỉ! Tôi đâm ra khó ăn khó nói với người ta… Ngày nào người ta cũng thấy mình vác vốtka về… Họ có thể nghi.- Ôn vật! – Pôlốptxép rít răng lại nói, bằng một giọng hết sức khinh bỉ. Và lại ngồi thiếp đi, gật gà gật gù cái đầu to hoa râm.Nhưng chỉ sau vài ba phút cơn ngủ ập đến như vậy, y lại giật mình tỉnh dậy, buông hai bàn chân xuống, mở mắt ra.- Ba ngày đêm nay không ngủ rồi… các sông tràn bờ hết. Con sông Grêmiatsi này cũng phải bơi qua mới được.- Đi nằm đi, ông Alếchxanđrơ Anhiximôvits ạ.- Đi nằm đây. Xin tí thuốc. Thuốc tôi ướt cả. Rít hai hơi ra rít xong, Pôlốptxép tỉnh táo hẳn lại. Cơn buồn ngủ díp biến khỏi đôi mắt y, giọng y rắn rỏi lại.- Thế nào, công việc ra sao?Iakốp Lukits kể lại vắn tắt; rồi đến lượt lão hỏi:- Thắng lợi đến đâu rồi, hả ông? Sắp chưa?- Trong những ngày này đây, hoặc là… không bao giờ cả. Đêm mai, anh sẽ đi với tôi sang Vôxkôvôi. Phải nổi dậy từ đấy nổi đi. Gần huyện lỵ hơn. Ở đấy hiện có một đội tuyên truyền. Ta sẽ thử sức với nó. Đi chuyến này tôi rất cần đến anh. Anh em kô-dắc bên đấy biết anh, lời anh nói sẽ kích động được họ. – Pôlốptxép ngừng lại, đưa bàn tay rộng bè bè âu yếm vuốt ve hồi lâu con mèo đen vừa nhảy vào lòng y. Rồi thều thào, và trong cái giọng thều thào ấy có một vẻ thiết tha trìu mến không phải là thói thường của y: - Meo! Miu! Sao lông mày đen thế hả mèo? Anh Iakốp Lukits ạ, mình thích chơi mèo lắm nhá! Ngựa và mèo là những con vật sạch sẽ nhất... Nhà mình trước có con mèo Xibia, to, lông mịn mà… Bao giờ nó cũng ngủ với mình… Lông nó màu… - Pôlốptxép lim dim mắt mơ màng, mỉm cười, mấy ngón tay xua xua: - xám xám tro lốm đốm trắng. Một con mèo tuyê-ê-ệt đẹp! Thế anh không thích chơi mèo à, hả Iakốp Lukits? Còn chó thì mình không ưa, mình ghét cay ghét đắng. Này, hồi bé ấy mà, mình bị một chuyện, lúc ấy mình lên tám thì phải. Nhà mình hồi ấy có một con chó con, bé tí. Một hôm mình đùa với nó, mình xem chừng đã làm nó đau. Thế là nó đớp lấy ngón tay mình, cắn vãi máu ra. Mình cáu quá, vớ lấy thanh củi khô, vụt. Nó chạy, mình đuổi sát và cứ thế vụt, vụt… bằng thích tay! Nó chạy vào nhà kho, mình vào theo, nó chui xuống gậm thềm, nhưng vào đấy mình cũng với tới và cứ quất, quất. Mình quất đến nỗi nó đái tung té ướt hết người nó, và không còn kêu ăng ẳng được nữa, mà chỉ rên khừ khừ và nấc lên… Thế là lúc ấy mình ôm nó lên… - Pôlốptxép mỉm cười bẽn lẽn, ngượng ngịu, chỉ nhếch một bên mép. – Mình ôm nó lên rồi thương nó quá, oà khóc, khóc đến thắt ruột thắt gan lại! Bà cụ mình chạy tới, còn mình nằm lăn dưới đất cạnh con chó, bên nhà xe, chân giẫy đành đạch… Từ hồi ấy mình không chịu nổi giống chó. Còn mèo thì mình thích ghê lắm. Cả bọn trẻ con nữa. Bọn bé bé ấy. Mình yêu chúng nó lắm, thành như một cái tật. Nghe trẻ con khóc mình không chịu nổi, ruột gan cứ nao nao… Còn anh, anh bạn già, anh có thích mèo không?Iakốp Lukits lắc đầu, vô cùng sửng sốt trước biểu hiện của những tình cảm giản dị đầy tính người như vậy, trước những lời chuyện trò ít thấy ở viên chỉ huy của mình, viên sĩ quan già đời ngay từ hồi chiến tranh chống Đức đã khét tiếng tàn bạo đối với người kô-dắc. Pôlốptxép im lặng một lát, nghiêm sắc mặt lại, và hỏi, bây giờ thì bằng giọng bàn việc khô khan:- Lâu nay có thư từ gì không?- Nước lũ, sông ngòi dâng lên đầy ắp cả, đường xá xấu. Tuần rưỡi nay không có chuyến thư nào.- Trong làng có nghe nói gì về bài của Xtalin không?- Thưa bài nào ạ?- Bài đăng báo, nói về chuyện nông trang ấy.- Không, không nghe thấy gì. Chắc là các báo ấy không về đến ta. Trong bài nói cái gì vậy, thưa ông Alếchxanđrơ Anhiximôvits?- Chậc, chả có gì… Chả lý thú gì đối với anh. Thôi, đi ngủ đi. Ba tiếng nữa nhớ cho ngựa uống nước. Và tối mai xoay lấy đôi ngựa nông trang, xẩm tối là ta sẽ đi Vôxkôvôi. Anh đi không thôi, không cần yên, đây sang đấy cũng gần.Sáng hôm sau Pôlốptxép ngồi nói chuyện hồi lâu với Liachépxki lúc ấy đã dã cơn say. Chuyện trò xong, Liachépxki đi xuống bếp, mặt hầm hầm, tái mét.- Có lẽ, cần tí cay chăng? – Iakốp Lukits hỏi đón trước, nhưng Liachépxki nhìn đi tận đâu đâu, qua đầu lão, và đáp dằn từng tiếng:- Bây giờ thì không cay đắng gì hết!Rồi hắn trở vào phòng, nằm úp sấp mặt xuống giường.Trực chuồng ngựa nông trang đêm ấy là Ivan Batansikốp, một trong những người đã được Iakốp Lukits kết nạp vào “Liên minh giải phóng sông Đông”. Nhưng với hắn Iakốp Lukits cũng không nói rõ là mình đi đâu, có việc gì. Khi Batansikốp hỏi, lão chỉ trả lời lấp lửng; “Phải đi đàng này, việc sự nghiệp của chúng ta”. Batansikốp không chút ngần ngừ, dắt luôn hai con ngựa hay nhất ra. Iakốp Lukits dẫn chúng đi vòng sau kho thóc, buộc vào hàng rào, và đi gọi Pôlốptxép. Đến gần cửa gian buồng xép, lão nghe thấy tiếng Liachépxki kêu lên: “Nhưng như thế có nghĩa là chúng ta sẽ bị đánh bại, ông có hiểu không?” Đáp lại, Pôlốptxép nói một câu gì gay gắt bằng giọng ồm ồm. Iakốp Lukits, trong lòng canh cánh cái linh cảm về một chuyện gì chẳng lành, đưa tay gõ cửa.Pôlốptxép vác yên ngựa ra. Họ ra cổng, tháo ngựa. Rồi phóng nước kiệu. Ra khỏi làng, họ lội qua sông. Suốt dọc đường Pôlốptxép không nói không rằng, cấm hút thuốc và ra lệnh tránh đường cái, đi men cách dăm chục xagien (°).Ở Vôxkôvôi người ta đang đợi họ. Khoảng hai chục dân làng tụ tập tại nhà một lão kô-dắc bạn bè với Iakốp Lukits. Đa số là ông già. Pôlốptxép bắt tay mọi người, rồi kéo một người ra cửa sổ, thì thầm nói gì trong dăm phút. Những người khác ngồi lẳng lặng, hết nhìn Pôlốptxép lại nhìn Iakốp Lukits. Ngồi bên bậu cửa, giữa đám người lạ, ít quen biết, Iakốp Lukits cảm thấy lúng túng, ngượng ngịu…Các cửa sổ đều che kín bên trong bằng vải bố, cánh cửa đóng chặt, ngoài sân có anh con rể của chủ nhà đứng canh, mặc dù vậy, Pôlốptxép vẫn nói nhỏ:- Thưa các vị kô-dắc, giờ của chúng ta sắp điểm! Thời nô lệ của các vị sắp chấm dứt, ta phải hành động. Tổ chức chiến đấu của ta đã sẵn sàng. Tối ngày kia, ta sẽ khởi sự. Một bán đại đội kỵ binh sẽ tới Vôxkôvôi đây, và nghe thấy loạt súng đầu tiên, các ông sẽ xông vào những nhà… bọn đội tuyên truyền đóng. Làm sao cho không một thằng nào sống sót! Tôi trao cho ông quản Marin trách nhiệm chỉ huy phân đội của các ông. Tôi khuyên các ông trước khi hành động nên khâu vào mũ mỗi người một chiếc băng trắng, để trời tối khỏi bắn nhầm nhau. Mỗi người phải chuẩn bị sẵn sàng một con ngựa, vũ khí của mình sẵn có – gươm, súng trường, hoặc súng săn cũng được – và lương ăn ba ngày. Sau khi thanh toán xong đội tuyên truyền và bọn cộng sản địa phương các ông, phân đội các ông sẽ nhập vào bán đại đội tới tăng viện cho các ông. Quyền chỉ huy sẽ chuyển giao sang tay ông chỉ huy bán đại đội ấy. Ông ta dẫn các ông đi đâu, các ông phải tuân lệnh đi đấy. – Pôlốptxép thở dài sâu một cái, rút mấy ngón tay của bàn tay trái ra khỏi thắt lưng tấm áo kiểu Tônxtôi, đưa mu bàn tay quệt mồ hôi trên trán, lên cao giọng nói tiếp: - Vị kô-dắc Iakốp Lukits Ôxtơrốpnốp mà các ông ở đây đều biết cả, là người trung đoàn tôi, ở Grêmiatsi Lốc hôm nay đi cùng với tôi sang đây. Ông ấy sẽ nói để các ông rõ dân chúng Grêmiatsi Lốc đã sẵn sàng đi cùng chúng ta tới mục tiêu vĩ đại giải phóng vùng sông Đông khỏi ách cộng sản. Nói đi, Ôxtơrốpnốp!Cái nhìn nặng ngàn cân của Pôlốptxép đã lôi bật Iakốp Lukits rời khỏi mặt ghế đẩu. Lão đứng phắt dậy, cảm thấy sức nặng ấy đè lên toàn thân lão, và một cái gì nóng bỏng trong cổ họng khô đắng. Nhưng lão không kịp nói: một trong những người tới dự cuộc họp này đã cướp lời nói trước, một lão kô-dắc nom vẻ già nhất đám, uỷ viên ban quản trị nhà xứ, trước chiến tranh là trùm trưởng trường dòng Vôxkôvôi. Lão đứng dậy cùng một lúc với Iakốp Lukits, và không để cho Iakốp Lukits kịp mở miệng, hỏi luôn:- Bẩm quan lớn, bẩm ngài quan lớn, thế vậy ngài đã nghe tin về cái chuyện rằng là… Nghĩa là trước khi ngài tới, mấy chúng tôi có hội ý.. Là mới có cái tờ báo hay lắm ạ…- Sa-a-ao? Ông nội bảo cái gì? – Pôlốptxép hỏi, giọng khàn lại.- Dạ, tờ báo ạ, tôi bảo có tờ báo ở Mátxcơva về, trong ấy đăng bức thư của ông chủ tịch toàn Đảng…- Ông bí thư chứ! – Tiếng ai trong đám ngồi bên bếp lò đính chính lại.- …À phải, của ông bí thư toàn Đảng, tức là đồng chí Xtalin. Đây, tờ báo ấy đây, đề ngày mồng hai tháng này. – Ông lão nói, giọng già chậm rãi, the thé, miệng nói, tay đã rút ở túi áo trong ra một tờ báo gấp cẩn thận làm tư. – Mấy bà con chúng tôi đã xướng lên đọc cho nhau nghe, ấy chỉ có một tí trước khi ngài tới thôi, và… thành thử là nhờ có tờ báo ấy mà ngài đi đường ngài còn chúng tôi sẽ đi đường chúng tôi thôi ạ! Đường chúng tôi, nghĩa là anh em dân cày chúng tôi, là con đường khác, thành thử là… Hôm qua chúng tôi nghe nói có tờ báo ấy, và thế là sáng nay, tôi lên ngựa, và chẳng quản tuổi già sức yếu đâm bổ đi lên quận lỵ. Qua vực Lépsốp phải bơi, phát khóc lên, nhưng rồi cũng qua được. Tôi đến hỏi một bà con trên quận lỵ, viện cả Chúa ra nữa mới mua được tờ báo, trả tiền ông ta. Giá là mười lăm rúp! Mua xong mới xem thì tờ báo đề giá có năm kôpếch! Chậc, tiền thì rồi tập thể sẽ góp trả tôi, thu mỗi nhà một hào, chúng tôi đã quyết nghị như thế. Nhưng tờ báo cũng đáng tiền đáng của, còn rẻ nữa ấy chứ…- Cụ cứ nói hươu nói vượn cái gì vậy? Già đâm ra lẫn rồi chắc? Ai cử cụ thay mặt tất cả những người ngồi đây phát biểu? – Pôlốptxép hỏi vặn, giọng giận dữ run lên.Thế là một bác kô-dắc dáng người bé nhỏ, nom trạc bốn mươi, có bộ ria mép vàng hoe cắt ngắn và cái mũi tẹt, tiến ra. Bác ta tiến ra từ chỗ đám người ngồi ven tường, lên tiếng thách thức và uất hận:- Đồng chí cựu sĩ quan ơi, ông đừng có quát tháo các cụ chúng tôi, thời xưa các ông quát tháo các cụ đã nhiều. Các ông làm cha làm mẹ thế đã đủ rồi, bây giờ không được ăn nói sỗ sàng. Dưới chính quyền xôviết, chúng tôi không còn quen nghe những giọng ấy nữa, ông hiểu chưa? Và cụ đây nói đúng đấy, chúng tôi có hội ý với nhau, và cứ như cái bài đăng trên báo “Sự thật” thì chúng tôi quyết định không nổi dậy nữa. Chúng tôi và ông, ai đi ngả người nấy! Chính quyền ấp chúng tôi có làm nhiều chuyện bậy bạ, ép bừa người ta vào nông trang, quy sai cho nhiều bà con trung nông thành kulắc, và có một điều này các ông chính quyền ấp chúng tôi không hiểu ra, là người ta có thể ép duyên chứ không ép dân được. Như cái ông chủ tịch xôviết chúng tôi, ông ta khoá mõm chúng tôi ghê quá đến nỗi vào họp, cấm ai dám phát biểu chống lại một câu. Ông ta thít dây đai bụng chúng tôi chặt quá đến nỗi không còn thở được nữa, mà một ông chủ tốt thì qua bãi cát, qua quãng đường xấu, sẽ thả lỏng cương cho ngựa, sao cho con ngựa được thoải mái hơn… Trước đây, tất nhiên là chúng tôi tưởng từ trên trung ương có cái lệnh như vậy, bảo phải vắt chúng tôi như vắt quả chanh; thế cho nên chúng tôi cũng ngỡ là cái sự tuyên truyền này là do từ Ban chấp hành Trương ương cộng sản đưa xuống, bà con chúng tôi bảo nhau là không có lửa thì làm gì có khói (°°). Vì thế chúng tôi mới quyết định nổi dậy và tham gia “liên minh” của các ông. Ông rõ chưa? Nhưng bây giờ hoá ra là những anh cộng sản địa phương cứ lùa ép dân vào nông trang và đóng cửa nhà thờ chẳng thèm hỏi ai, thì bị Xtalin cạo cho nên thân và cách chức. Và hoá ra là dân cày đã dễ thở rồi, dây đai bụng được nới ra rồi, muốn vào nông trang thì vào, muốn ở cá thể thì ở. Thế là chúng tôi quyết định: chia tay vui vẻ với ông… Ông trả chúng tôi những tờ giấy chúng tôi đã dại dột ký đưa ông, rồi ông đi đâu tuỳ ông, chúng tôi sẽ chẳng hại gì ông đâu, vì cái lẽ chúng tôi cũng dơ mặt…Pôlốptxép bước ra chỗ cửa sổ, tựa lưng vào khung cửa, tái mặt đi đến nỗi ai cũng trông thấy, nhưng giọng y vẫn rắn rỏi, khô đanh khi y đảo nhìn một vòng, hỏi:- Thế là thế nào, anh em kô-dắc? Phản bội à?Một cụ già khác đáp:- Ông muốn gọi là gì thì gọi, nhưng bây giờ thì ông đi đằng ông, chúng tôi đi đằng chúng tôi thôi. Khi mà chính vị to nhất đứng ra bênh vực chúng tôi, thì chúng tôi việc gì phải rẽ ngang rẽ ngửa đi đâu nữa? Như tôi đây đã bị tước oan mất quyền bầu cử, họ đe doạ trục xuất tôi, nhưng thằng con tôi đi Hồng quân, và thế là quyền bầu cử của tôi sẽ được trả về cho tôi. Chúng tôi không chống lại Chính quyền xôviết, chỉ chống lại những cái bừa bãi trong xóm ấp mình thôi, thế mà ông lại muốn hướng chúng tôi chống lại Chính quyền xôviết. Không, chuyện ấy chúng tôi không mê đâu! Ông hãy trả lại chúng tôi giấy tờ trong khi chúng tôi còn đề nghị tử tế.Một bác kô-dắc khác nữa đã cứng tuổi phát biểu, vừa nói vừa từ tốn đưa tay trái lên vuốt bộ râu xoăn tít:“Hắn sắp nhảy qua cửa sổ bây giờ, còn trơ khấc lại mình, như con tôm trên bãi cát! Sướng cái thân đời chưa… Ôi mẹ ơi, mẹ đẻ ra con vào cái giờ chết giẫm rồi! Tự nhiên đi dính vào cái thằng hai lần trời đánh này! Thật là ma đưa lối, quỷ dẫn đường!” – Iakốp Lukits nhấp nha nhấp nhổm trên chiếc ghế đẩu, nghĩ bụng như vậy, mắt theo dõi Pôlốptxép không rời. Nhưng Pôlốptxép vẫn thản nhiên đứng bên cửa sổ, và bây giờ má y không phải là tái nữa mà tím bầm vì giận dữ và quyết tâm. Hai đường gân xanh to chạy ngang trên trán y nổi phồng, hai bàn tay bám chặt lấy thành cửa sổ:- Đã thế thì, thưa các vị kô-dắc, nhân tâm tuỳ các vị, các vị không muốn đi với chúng tôi, chúng tôi không yêu cầu, không van nài. Còn giấy tờ thì tôi không trả, tôi không mang theo đây, mà để trên bộ tham mưu. Các vị đừng ngại, tôi đây không tố giác các vị với GPU đâu…- Thế cũng được. – Một cụ già tỏ vẻ đồng ý.- … Mà đáng sợ không phải là GPU đâu… - Pôlốptxép từ nãy giờ vẫn nói thong thả, nhỏ nhẹ, bỗng quát tướng lên: - Đáng sợ là chúng tao đây! Chụng tao sẽ bắn chết hết chúng mày, như những tên phản bội!... Thôi, dãn ra! Đứng sang một bên! Sát vào tường! … Và rút súng lục, cầm lăm lăm giơ ra đằng trước, y tiến ra cửa.Đám kô-dắc dãn cả ra, kinh ngạc. Iakốp Lukits đi trước Pôlốptxép lấy vai đẩy tung cánh cửa, vọt ra hiên, như viên sỏi bắn vút ra từ chiếc súng cao su.Họ tháo ngựa mò trong tối, rồi phi nước kiệu, chuồn. Từ trong nhà vẳng tới tai họ những tiếng giận dữ nhao nhao thốt lên, nhưng không ai chạy ra, không một ai trong đám kô-dắc nghĩ đến chuyện bắt giữ họ lại.