Một bộ râu hoa râm oai vệ, chải mượt, mái tóc trát bơ, thắt lưng bằng lụa có thêu tên bốn mươi vị thánh, thắt ra ngoài chiếc sơ mi hồng, dưới vú… Nhưng chính cái bụng tròn trĩnh, phưỡn ra đến hết cỡ của lão Ivan Artemits Brovkin được đám nông dân là bạn nối khố cũ xưa kia, anh em rể, hàng xóm, chăm chú nhìn hơn cả. Ivan Artemist ngồi trên chiếc ghế dài, hai bàn tay luồn dưới mông. Cặp mắt nghiêm nghị của lão không hề chớp, lão bận một chiếc quần chẽn ống bằng da loại tốt đi một đôi ủng da sặc sỡ kiểu Kazan mũi cọng lên khoằm thành móc. Còn đám nông dân thì đứng cạnh cửa, trên một cái chiếu gai mới, để khỏi dẫm ủng gai bẩn lên sàn nhà.- Nầy anh em nông dân, - Ivan Artemist nói với họ, - tôi không phải là kẻ thù của anh em. Cái gì làm được thì tôi làm, nhưng cái gì tôi không thể làm được thì anh em chẳng nên trách tôi…- Bác Ivan Artemist ạ, đến một chỗ thả gà anh em chúng tôi cũng không có. Giống súc vật thì còn biết cái gì nữa nên chúng mới làm bậy, dẫm lên rơm của bác.- Còn thằng chăn bò, chúng tôi sẽ cho nó mấy roi để mừng sức khỏe bác.- Tốt, tốt, - Ivan Artemist nói hai lần.- Bác trả lại súc vật cho anh em.- Chúng tôi ở chật chội quá, chật chội quá…- Anh em nông dân nghe tôi nói đây, tôi có được lãi lời gì với anh em đâu, - Ivan Artemist đáp. Lão rút tay ở dưới mông ra khoanh lại lên trên bụng. - Nhưng tôi muốn rằng phải có trật tự… Tôi đã cho anh em tiền, rất nhiều… -- Có thế, bác Ivan Artemist ạ, chúng tôi không quên điều đó, chúng tôi không quên đâu.- Tôi làm tất cả các việc đó chỉ vì tốt bụng mà thôi… Là vì tôi sinh trưởng ở đây, cha tôi mất ở đây. Nên Chúa cho tôi ăn lộc, tôi lại chỉa cho anh em. Thử xem tôi đã ăn lãi của anh em bao nhiêu nào, nghĩ mà nực cười… Mỗi năm mười kopeik một rúp, - chà, chà, chà… Nào có phải để làm giàu đâu, tôi chỉ muốn giữ cho có trật tự.- Điều đó anh em chúng tôi xin tạ ơn bác.- Tôi sắp xa anh em mãi mãi… Tôi sẽ kinh doanh nhiều việc, nhiều việc lớn… Tôi sẽ đến ở tại Moskva… Thôi cũng được… - Lão thở dài, nhắm mắt lại - Nếu chỉ trông vào anh em thì tôi sẽ sống ra cái quái gì, thật chẳng ra gì… Tôi gia ân cho anh em là do tốt bụng, vì nhớ đến thời xưa… Còn anh em thì sao? Anh em đã trả ơn tôi như thế nào? Anh em làm tôi bị thiệt, anh em đặt điều vu khống tôi. Thế thì bảo có khổ không chứ!… Thôi, cầu Chúa hãy tha thứ cho anh em,. Anh em trả tôi ba kopeik một bò, nửa kopeik một cừu, rồi đem súc vật về…- Cảm ơn bác, cầu Chúa ban sức khỏe cho bác, bác Ivan Artemist ạ.Đám nông dân chào rồi đi. Lão còn muốn nói chuyện nửa. Hôm đó, lão thấy vui trong dạ. Nhờ con là Aliosa làm môi giới lão đã lọt được vào tận nhà trung uý Alekxandr Mensikov và dâng một cái lễ hai trăm rúp. Melsikov đã thu xếp cho lão được gặp Lơfo. Lão Brovkin chưa bao giờ được vào nơi cao sang như vậy; lão sợ sệt khi trông thấy một người đàn ông tầm thước, tóc rủ chấm thắt lưng, phục sức toàn lụa với nhung, mấy ngón tay đầy nhẫn lấp lánh ngũ sắc… Dung mạo nghiêm nghị, mũi cao, cặp măt soi mói như hai chiếc kim… Nhưng khi Lơfo biết người đứng trước mặt mình là bố của Alioska có đem theo một bức thư của Melsikov thì hắn liền tươi cười vỗ vai lão. Thế là Ivan Artemist được cấp giấy phép tiếp tế lúa đại mạch và cỏ khô cho quân đội.Khi đám nông dân đã đi khỏi, lão gọi:- Xania, cất cái chiếu gai đi… Bọn họ làm bẩn rồi…Nhiều nếp nhăn nhỏ nhạo báng xòe ra chung quanh khóe mắt Ivan Artemist. Giàu có như lão, lão rất có thể tự cho phép cười được lắm là vì từ thuở bé tí cho đến khi râu đã hoa râm, lão nào có dịp được cười đâu.Xanka bước vào, nàng bận một chiếc áo lụa dài xanh như màu cỏ có đơm khuy. Bím tóc màu hạt dẻ to bằng cánh tay rủ chấm khoeo chân; nàng hơi đưa bụng ra phía trước để bộ ngực quả thực là đồ sộ khỏi lộ rõ quá. Cặp mắt nàng màu lam, khờ khạo…- Xì! Sao họ đi ủng gai tha lắm bùn vào thế? - Nàng quay khuôn mặt xinh xắn đi, lấy đầu ngón tay nhón một góc chiếu vứt ra cửa. Ivan Artemist đưa cặp mắt tinh quái nhìn Xania. Một con bé như vậy giá, có đem gả cho vua cũng chẳng hổ nào.- Tao muốn xây một ngôi nhà gạch ở Moskva… Tao sẽ có chân trong số một trăm thương nhân đầu tiên… Xania, nghe tao bảo… Tao không gả chồng cho mầy sớm quá là đúng… Tao sẽ có thông gia vào hàng danh giá… Sao mầy lại ngoảnh mặt đi? Đồ ngốc!- A, phải! Xanka cầm bím tóc quất vào không khí và quắc mắt lườm cha. - Bố cứ mặc con…- Cứ mặc con nghĩa là thế nào? Ý tao muốn sao là sẽ nên vậy… Mầy mà làm tao cáu lên thì tao sẽ gả mầy cho một thằng chăn cừu.- Thà có người để cùng chăn lợn còn hơn là tàn tạ đi chỉ vì những chuyện điên rồ của bố…Ivan Artemist ném cái bình muối bằng gỗ vào đầu Xanka. Đánh con gái ư? Nhưng lão lại lười không muốn đứng dậy… Xanka tru tréo lên nhưng ánh mắt ráo hoảnh. Vừa lúc ấy có tiếng gõ cổng dữ dội đến nỗi Ivan Artemist há hốc cả miệng ra: Đàn chó sủa ầm lên.- Xania, ra xem…- Con sợ lắm. Bố ra mà xem.- Chờ đấy, bọn gõ cửa chết tiệt kia, - Ivan Artemist cầm lấy cái chổi ở cửa, đi xuống dưới sân, - Đợi một lát đồ mặt mo… Đứa nào thế? Tao thả chó ra bây giờ…- Mở cửa! - Có tiếng thét giận dữ như điên cuồng. Mấy tấm ván cổng kêu răng rắc.Lão Brovkin đâm hoảng. Lão lao ra cổng, hai tay run lẩy bẩy. Lão vừa mới rút then thì hai cánh cổng mở toang, một đoàn kỵ sĩ ăn mặc sang trọng, gươm tuốt trần kéo vào, theo sau là một cỗ xe thếp vàng đóng bốn ngựa, đằng sau cỗ xe có mấy thằng lùn da đen đứng. Rồi đến một cỗ xe hai bánh trên có Sa hoàng Piotr và Lơfo, đầu đội mũ ba cạnh, mình khoác áo choàng rộng để tránh bùn bắn khi đi đường. Họ dậm chân, cười hét.- Chủ nhà đâu? Đem hắn lại đây, sống hay chết cũng được!Ivan Artemist vãi đái ra quần. Vừa lúc đó con trai lão là Aliosa và Melsikov trông thấy lão; hai người nhảy bổ lại, xốc nách lão nhấc bổng lên, lôi về phía thềm và cứ thế mà giữ cho lão khỏi quỳ xuống. Vua Piotr không đánh mà cũng không làm gì gớm hơn, chỉ bỏ mũ ra cúi rất thấp chào lão:- Chào ông anh họ… Chúng ta nghe nói bác có món hàng đẹp… Chúng ta dẫn một người khách muốn mua hàng đến… Chúng ta sẽ không so kè về giá cả đâu!Lão Ivan Artemist há miệng ra, nhưng vẫn im lặng. Những ý nghĩa cuồng loạn lũ lượt vụt qua đầu lão: "Không biết có phải họ phát giác ra một vụ làm bậy nào chăng? Ta cần phải giữ miệng không nói gì hết." Sa hoàng và Lơfo phá ra cười ngất, còn những người khác thì họ sặc sụa vì cười. Aliosa kịp nói với bố:- Họ đến để dạm hỏi Xanka đấy!Ivan Artemist thấy các vị khách cười thì biết rằng chẳng phải họ đến để hại mình, bèn cứ tiếp tục giả đò ngớ ngẩn. Bác nông dân nhà ta láu cá lắm. Thế là lão cứ làm ra vẻ sợ hãi hết hồn mà cùng đám khách bước vào nhà. Người ta để lão ngồi bên dưới các bức tranh thánh; bên phải lão là Sa hoàng, bên trái là đại vương trùm đạo. Nhìn hé qua cặp mi chớp chớp, Ivan Brovkin cố đoán xem ai là chú rể. Bỗng lão ngẩn ngẩn người ra thật sự: ngồi giữa hai chàng phù rể - Alioska và Melsikov - là chủ cũ của lão: Vaxili Volkov, mặc áo nẹp ánh bạc. Ivan Artemist trả hắn hết mọi khoản nợ nần đã từ lâu và bây giờ thì lão đủ sức tậu được cả hắn cùng đất đai lẫn đám nông nô của hắn… Không phải đầu óc thông minh của Brovkin mà là cặp mông đã ăn roi của lão phát hoảng.Vua Piotr đột nhiên hỏi:- Thế bác không ưng chú rể à?Mọi người lại phá lên cười sằng sặc… Volkov mím môi dưới hàng ria mép quăn. Melsikov nháy mắt với vua Piotr:- Có lẽ bác nhớ lại những nỗi bất bình xưa kia chăng? - Hắn nháy mắt về phía Brovkin - Có lẽ xưa kia chú rể túm tóc bác mà lôi xềnh xệch phải không? Hay có lẽ hắn đã quất lên lưng bác đến gãy cả cán roi chăng? Nhân danh Chúa, bác hãy tha thứ cho hắn! Hãy làm lành với nhau đi!Biết trả lời làm sao bây giờ? Tay chân Ivan Artemist run lên cầm cập. Lão nhìn Volkov, hắn tái mặt, ngoan ngoãn nhịn nhục… Bỗng Ivan Artemist nhớ lại chuyện Aliosa đã bênh vực lão trông sân lâu đài Preobrazenskoe như thế nào; lão thấy lại cái cảnh Volkov chạy theo sau Melsikov trên tuyết, năn nỉ, níu lấy anh ta, gần như mếu máo…"Hà, hà, - Ivan Artemist tự nhủ, - đứa ngốc nhất ở đây hình như lại chẳng phải là mình…" Lão nhìn Volkov và thích chí đến nỗi suýt nữa thì hỏng việc…Nhưng lão đã vỡ nhẽ người ta muốn lão làm gì: một trò chơi nguy hiểm - vượt qua vực thẳm trên một cành cây nhỏ… Thôi được!Mọi người nhìn lão. Ivan Artemist ngầm làm dấu thánh giá trên rốn dưới gầm bàn, rồi cúi lạy vua Piotr và đại vương - trùm đạo:- Thưa các vị làm mối thân mến, xin cảm tạ được hân hạnh các vị chiếu cố… Nhân danh Chúa, xin các vị thứ lỗi cho bọn quê mùa ngu ngốc chúng tôi nếu vì sơ suất chúng tôi đã để các vị phải phật ý về bất cứ điều gì. Cố nhiên chúng tôi chỉ là những người lái buôn, những người nông dân thô kệch, vô học. Chúng tôi ăn nói cục mịch. Chúng tôi có một mụn con gái ế chồng, nổi khổ là thế. Giá gả được nó cho một anh chàng nát rượu tồi tệ nhất, chúng tôi cũng đã lấy làm sung sướng rồi - Lão chột dạ đưa mắt nhìn vua Piotr; nhưng không sao, mọi chuyện vẫn êm đẹp: Sa hoàng phì cười như một con mèo. Chúng tôi không hiểu vì đâu các chàng rể cứ xa lánh ngôi nhà chúng tôi. Tiện nữ xinh đẹp, chỉ phải nỗi một mắt kém, nhưng mắt kia vẫn tinh. Và tiện nữ rỗ chằng rỗ chịt như bị quỷ sứ đập đỗ lên mặt, nhưng vẫn có thể trùm khăn che đi được… (Volkov đưa cặp mắt hầm hầm nhìn Ivan Artemist). Hơn nữa nó lại thọt chân, lắc lư đầu và dáng đi hơi tập tễnh. Nhưng ngoài mấy điểm, xin các vị rước con cháu quý mến của chúng tôi đi cho… (Brovkin đương có đà, thở dài, lau mắt). Nầy Alekxandra con, - lão rên rỉ gọi, - con hãy ở lại đây… Aliosa, đi tìm em con đi. Có lẽ nó đang ở trong nhà xí đấy, nó đau bụng, tôi quên khuấy mất không nói để các vị rõ, xin miễn thứ… Dẫn cô dâu ra đây…Volkov vùng dậy định ra khỏi bàn. Nhưng Melsikov dùng sức giữ hắn ta lại. Không ai cười: chỉ có cằm vua Piotr hơi run run.- Thưa các vị làm mối thân mến, xin đa tạ, - Brovkin nói. - Chú rể thật vừa ý chúng tôi vô cùng. Chúng tôi sẽ đối đãi với chàng như bố đẻ: nếu chàng ăn ở tốt thì muốn gì sẽ được nấy và chúng tôi phạt nếu chàng mắc lỗi. Nếu bố có quất cho con một roi hoặc nếu bố có túm tóc con thì đừng giận, con rể yêu của bố nhé. Con làm rể một gia đình nông dân mà…Hết thảy mọi người ngồi ở bàn đều ôm bụng mà lăn ra cười. Volkov nghiến răng lại; hắn xấu hổ đỏ bừng hai má, trào cả nước mắt ra. Aliosa kéo Xanka ở buồng ngoài vào, nàng cưỡng lại. Nàng giơ tay áo che mặt. Vua Piotr đứng phắt dậy, gạt hai tay nàng ra. Và Xanka trông đẹp quá đến nỗi tiếng cười im bặt: mày thanh như mũi tên, cặp mắt đen láy, đôi hàng mi rậm, chiếc mũi nhỏ hếch, đôi môi trẻ thơ run rẩy, hai hàm răng đều đặn lập cập, hai má ửng hồng như táo đỏ.Vua Piotr hôn vào môi và cặp má nóng bừng của nàng.Brovkin kêu to ra lệnh:- Xanka, chính đức Sa hoàng đấy, con cứ để yên.Nàng ngửa đầu, nhìn thẳng vào mặt vua Piotr. Trống ngực nàng đập thình thình. Vua Piotr nắm lấy vai nàng, dẫn lại bàn và trỏ vào Vaxili Volkov:- Thế nào, chàng rể chúng ta dẫn tới cho cô có đến nỗi tồi lắm không?Xanka sửng sốt: lẽ ra nàng nên giả bộ thẹn thò mới phải, nhưng nàng lại giương cặp mắt rực lửa nhìn chú rể như một con rồ. Bỗng nàng thở dài và lẩm bẩm: "Ôi mẹ ơi…".Vua Piotr lại ôm lấy nàng, hôn lia lịa.- Nầy ông mối, đủ rồi đấy, - đại vương - trùm đại vương nói - Buông cô bé ra…Xanka trùm vạt áo lên mặt. Aliosa vừa cười vừa đưa em vào. Volkov rứt rứt ria mép: rỏ ràng hắn thấy nhẹ cả mình. Đại vương trùm đạo lè nhè nói:- Hỡi anh em, ta phải quý mến nhau ở nơi cha của chúng ta là thần Baccux. Xin dọn rượu và các món nhắm ra…Ivan Artemist sực nhớ ra, cuống cả lên. Bọn đày tớ nháo nhào đuổi bắt gà ở ngoài sân. Aliosa cười bẽn lẽn, dọn bàn. Có tiếng Xanka nói lạc cả giọng:- Matriona, đi lấy chùm chìa khoá ở trong buồng, dưới Bức tranh vẽ bốn mươi vị thánh tử vì đạo ấy…Vua Piotr nói to với Volkov đang cúi lạy và hôn bàn tay nhà vua…Ivan Artemist tự tay bưng chảo có món trứng rán ra.Vua Piotr không cười bảo lão:- Trẫm cảm ơn ngươi về tấn hài kịch ấy, ngươi đã làm cho trẫm vui… Nhưng nầy Vanka, chớ quên vị trí của ngươi đấy, chú ý đừng có quá trớn…- Tâu bệ hạ, thần có bao giờ muốn thế nếu không phải ý trên muốn vậy… Về phần thần, đã lâu lắm thần không còn biết sợ là gì…- Thôi được, thôi được, ai lạ gì đồ quỷ các ngươi… Về tiệc cưới phải nhanh lên vì chú rể sắp phải ra trận.Cho đi tìm một phụ nữ Đức ở xloboda đến để dạy cho con gái ngươi mọi phép lịch sự và khiêu vũ… Ta đi đánh giặc về… sẽ đưa Xanka vào triều…